O Ερμαφρόδιτος στην Ελληνική Μυθολογία. Hermaphroditus in Greek Mythology

Λεπτομέρεια από τον «Ερμαφρόδιτο του Μποργκέζε», (Μουσείο του Λούβρου). Sleeping Hermaphroditus. Greek marble, Roman copy of the 2nd century CE after a Hellenistic original of the 2nd century BC, restored in 1619 by David Larique; mattress: Carrara marble, made by Gianlorenzo Bernini in 1619 on Cardinal Borghese's request. Louvre.

O Ερμαφρόδιτος παρουσιάζεται στην Ελληνική και Ρωμαϊκή μυθολογία και τέχνη ως το ον που έχει ταυτόχρονα τα χαρακτηριστικά και των δύο φύλων.

Hermaphrodite endormi, copie romaine d'un original grec, époque impériale (IIe siècle ap. J.-C.), musée du Louvre.

Η πρωιμότερη αναφορά στον Ερμαφρόδιτο είναι αυτή του Θεοφράστου, τον 4ο αι. π.Χ. Γνωρίζουμε ακόμα τη συγγραφή ομώνυμου δράματος από τον Έλληνα κωμωδιογράφο Ποσείδιππο, που έζησε στο α' μισό του 3ου αι. π.Χ., το οποίο δυστυχώς δε σώζεται.

Hermaphrodite, 94x62 cm, IVe Style. Rome, musée Barracco.

Όλες οι άλλες λόγιες πηγές που αναφέρονται σε αυτόν είναι μεταγενέστερες. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, στα μέσα του 1ου αι. π.Χ., μας πληροφορεί για την καταγωγή και την ονοματολογία του Ερμαφρόδιτου. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι ήταν γιος του Ερμή και της Αφροδίτης και ότι το όνομά του αποτελεί συνδυασμό των ονομάτων των γονέων του.

Εκτενέστερα ο μύθος του Ερμαφρόδιτου παραδίδεται από το Λατίνο ποιητή του 1ου αι. π.Χ. Οβίδιο. Ο Ερμαφρόδιτος ήταν γιος του Ερμή και της Αφροδίτης τον οποίο ανέθρεψαν οι νύμφες στις σπηλιές του όρους Ίδη της Φρυγίας. Στο πρόσωπό του αντιφέγγιζε η χάρη και η ομορφιά και των δύο γονέων του, από τους οποίους πήρε και το όνομά του. Όταν έγινε δεκαπέντε χρόνων, εγκατέλειψε το βουνό όπου μεγάλωσε για να περιπλανηθεί στη Μικρά Ασία και να γνωρίσει καινούργια μέρη.

Francesco Albani. Hermaphroditus and Salmacis, between 1591 and 1666, oil on copper mounted on panel, 14 × 31 cm (5.5 × 12.2 in), Louvre Museum. Salmacis is an atypical naiad (nymph) whose attempted rape of Hermaphroditus places her as the only nymph rapist in the Greek mythological canon. In Ovid's Metamorphoses, she becomes one with Hermaphroditus, and Hermaphroditus curses the fountain to have the same effect on others, or whoever comes to the fountain of Salmacis (located near the Mausoleum of Halicarnassus) will become effeminate.

Πέρασε από πόλεις της Λυκίας, καθώς και από την Καρία, όπου σταμάτησε να ξεκουραστεί σε μια πηγή που ονομαζόταν Σαλμακίς, τα νερά της οποίας σχημάτιζαν λίμνη. Η ομώνυμη νύμφη της πηγής, η φιλάρεσκη Σαλμακίς, μαγεύτηκε από την ομορφιά του νέου και τον ερωτεύτηκε παράφορα.

The Nymph Salmacis and Hermaphroditus (1828) by Belgian neo-classical painter François-Joseph Navez (1787-1869).

Ο Ερμαφρόδιτος όμως έμεινε ασυγκίνητος και αδιάφορος μπροστά στο ερωτικό πάθος της. Όταν εκείνη ένιωσε πως οι προσπάθειές της να τον κατακτήσει απέβαιναν μάταιες, προσποιήθηκε την αδιάφορη και απομακρύνθηκε από την πηγή. Ο Ερμαφρόδιτος, νομίζοντας ότι έμεινε μόνος, βούτηξε στο νερό της πηγής. Η Σαλμακίς όμως, που είχε κρυφτεί σε ένα γειτονικό θάμνο και παρακολουθούσε τις κινήσεις του νέου, βλέποντάς τον ανυπεράσπιστο μέσα στο βασίλειό της, βούτηξε και αυτή στην πηγή.

The metamorphosis of the nymph Salmacis and Hermaphroditus (alternatively known as ‘Verwandlung von Hermaphroditos und Salmicis’ or ‘De gedaanteverwisseling van Hermaphroditus en de nimf Salmacis’) by Flemish painter Jan Gossaert (1478-1532) created in the year ± 1517, oil on panel, size 32.8 cm x 21.5 cm (12.91 in x 8.46 in), located at Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.

Ο Ερμαφρόδιτος, όσο και αν προσπάθησε, δεν κατάφερε να ξεφύγει από την αγκαλιά της νύμφης, που τυφλωμένη από το πάθος παρακάλεσε τους θεούς να μη χωρίσουν ποτέ οι δυο τους. Οι θεοί πραγματοποίησαν την επιθυμία της και συνένωσαν τα δύο σώματα σε ένα, δημιουργώντας ένα καινούργιο ον με διττή φύση, ούτε ξεκάθαρα γυναικεία ούτε ξεκάθαρα ανδρική. Ο Ερμαφρόδιτος, καθώς ένιωθε το σώμα του να αφομοιώνεται με το θηλυκό, καταράστηκε την πηγή και παρακάλεσε τους γονείς του όποιος άντρας πέφτει στα νερά της να χάνει τον ανδρισμό του και να εκθηλύνεται. Ο Ερμής και η Αφροδίτη εισάκουσαν την παράκληση του γιου τους και έδωσαν στην πηγή τη μυστηριώδη αυτή δύναμη.

Giovanni Carnovali. Salmacis and Hermaphroditus, 1856. In Greek mythology, Hermaphroditus or Hermaphroditos was the child of Aphrodite and Hermes. He was a minor deity of bisexuality and effeminacy. According to the legend, he grew up to become an incredibly beautiful and masculine man. One day while he was in the woods, a nymph named Salmacis saw him and became so infatuated with him that she grabbed hold of him and refused to let go. She made a prayer to the gods to make them never part. It was the Greek way of explaining why one out of every fifty people was a hermaphrodite. Hermaphroditus later became friends with Dionysius and the two gods are considered to be the patron gods of all hermaphrodites.

Ο μύθος που παραδίδεται από τον Οβίδιο είναι αιτιολογικός και έχει πιθανώς Ελληνική καταγωγή. Ο ποιητής ξεκινά τη μυθική διήγηση προσπαθώντας να αιτιολογήσει την κακή φήμη που είχε η πηγή Σαλμακίς, για την οποία κάνουν λόγο τόσο ο Στράβων όσο και ο Βιτρούβιος. Παράλληλα ο Οβίδιος αιτιολογεί την ιδιόμορφη φυσιολογία και το ασυνήθιστο όνομα του Ερμαφρόδιτου.

Détail de la fresque du Vieux satyre et Hermaphrodite, Musée archéologique de Naples.

Η παράδοξη διττή υπόσταση του Ερμαφρόδιτου προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών συγγραφέων της όψιμης περιόδου, όπως του Λουκιανού, του Μαρτιάλη και του Αυσονίου. Mνεία στον Ερμαφρόδιτο γίνεται και στην Παλατινή Ανθολογία και αφορά μια παράδοση πιθανής ερωτικής συνεύρεσής του με το Σειληνό, που απηχείται στην τέχνη.

Ας διαβάσουμε εδώ πως περιγράφει στο Συμπόσιο ο Πλάτωνας το αρχέγονο αυτό όν:

Hermaphroditus. Herculaneum fresco 1-50 AD, National Archaeological Museum, Naples.

«… υπήρχε λοιπόν τότε το ανδρόγυνο, που και στην εμφάνιση και στο όνομα αποτελούσε συνδυασμό του αρσενικού και του θηλυκού" τώρα όμως δεν υφίσταται πια αλλά το όνομα χρησιμεύει σαν βρισιά. Έπειτα ολόκληρο το σώμα κάθε ανθρώπου ήταν στρογγυλό, έχοντας ολόγυρα τη ράχη και τα πλευρά. Χέρια είχε τέσσερα και πόδια ίσα με τα χέρια, και πρόσωπα δύο πάνω από κυκλικό αυχένα, ολόιδια μεταξύ τους. Κεφάλι ένα πάνω από τα δύο πρόσωπα που βρίσκονταν το ένα απέναντι στο άλλο και αυτιά τέσσερα και διπλά γεννητικά όργανα, και όλα τα άλλα όπως θα μπορούσε κανείς από αυτά να εικάσει.

Προχωρούσε λοιπόν και όρθιο όπως και τώρα προς οποιαδήποτε κατεύθυνση ήθελε, αλλά και όταν επιθυμούσε να τρέξει γρήγορα, όπως οι ακροβάτες, που φέρνοντας τα πόδια επάνω κινούνται κυκλικά, έχοντας τότε οχτώ σκέλη, στηριζόταν σ' αυτά και μετακινούνταν γρήγορα κυκλικά. Και ήταν τρία τα γένη και τέτοια, γιατί το αρσενικό γεννήθηκε αρχικά από τον ήλιο, το θηλυκό από τη γη κι εκείνο που μετείχε και των δύο από τη σελήνη, γιατί και η σελήνη μετέχει και των δύο. Ήταν δε κυκλικά, και αυτά και η πορεία τους, γιατί ήταν όμοια με τους γονείς τους και ήταν φοβερά ως προς τη δύναμη και τη σωματική τους αντοχή και είχαν πολύ μεγάλη έπαρση.

Τα έβαλαν μάλιστα και με τους θεούς, και αυτό που λέει ο Όμηρος για τον Εφιάλτη και για τον Ώτο, για εκείνους το λέει, το ότι δηλαδή προσπάθησαν να ανεβούν στον ουρανό για να επιτεθούν στους θεούς. Ο Ζευς τότε και οι άλλοι θεοί σκέφτονταν τι πρέπει να τους κάνουν και δεν έβρισκαν λύση, γιατί δεν μπορούσαν ούτε να τους σκοτώσουν και, όπως τους Γίγαντες, να τους κατακεραυνώσουν για να αφανίσουν το γένος τους (γιατί έτσι οι τιμές προς αυτούς και οι θυσίες των ανθρώπων θα χάνονταν), ούτε όμως και να τους αφήσουν να παρεκτρέπονται.

Τέλος ο Ζευς σκέφτηκε κάτι και τους λέει: Μου φαίνεται, είπε, πως μηχανεύτηκα έναν τρόπο ώστε και να διατηρηθούν οι άνθρωποι και να πάψει ο εκτραχηλισμός τους, αφού θα έχουν γίνει ασθενέστεροι. Τώρα λοιπόν αυτούς, είπε, θα τους κόψω τον καθένα στη μέση, κι έτσι και ασθενέστεροι θα είναι και χρησιμότεροι σ' εμάς, γιατί θα είναι πολυπληθέστεροι. Και θα βαδίζουν όρθιοι πάνω στα δύο σκέλη.

Αν όμως εξακολουθήσουν να παρεκτρέπονται και δεν θελήσουν να ησυχάσουν, και πάλι είπε, θα τους κόψω στα. δύο, ώστε να περπατούν πάνω στο ένα πόδι σα να παίζουν κουτσό. Αφού τα είπε αυτά, έκοψε τους ανθρώπους στη μέση, όπως εκείνοι που κόβουν τα μούσμουλα για να τα ξεράνουν, ή όπως εκείνοι που κόβουν τα αβγά με μια τρίχα. Και όποιον έκοβε, έβαζε τον Απόλλωνα να του γυρίζει το πρόσωπο και τον μισό λαιμό προς την τομή, ώστε βλέποντας το κόψιμό του να γίνει ο άνθρωπος φρονιμότερος και τον έβαζε να γιατρέψει και τα άλλα.

Hermaphroditus, marble sculpture at Lady Lever Art Gallery, Port Sunlight Village, Wirral, England.

Αυτός λοιπόν του γύριζε το πρόσωπο και, τραβώντας από παντού το δέρμα προς αυτό που λέμε τώρα κοιλιά, όπως τα σουρωτά πουγκιά, το έδενε στη μέση της κοιλιάς αφήνοντας ένα στόμιο, αυτό που λέμε αφαλό. Και τις άλλες ρυτίδες τις πολλές τις λείαινε και διάρθρωνε τα στήθη έχοντας ένα όργανο παρόμοιο μ' εκείνο που χρησιμοποιούν οι τσαγκάρηδες για να λειαίνουν τις ρυτίδες των δερμάτων γύρω από τα καλαπόδια. Άφησε όμως λίγες, αυτές που βρίσκονται γύρω από την κοιλιά και τον αφαλό, για να αποτελούν ανάμνηση του παλιού παθήματος. Επειδή λοιπόν η φύση διχοτομήθηκε, ποθώντας το καθένα το μισό του, πήγαινε μαζί του.

Και τυλίγοντας τα χέρια του ο ένας γύρω από τον άλλον και αγκαλιασμένοι μεταξύ τους, θέλοντας να ξαναενωθούν, πέθαιναν από την πείνα και την απραξία, γιατί δεν ήθελαν να κάνει τίποτα ο ένας χωρίς τον άλλον. Και όποτε πέθαινε το ένα από τα δυο μισά και παρέμενε το άλλο, εκείνο που παρέμενε επιζητούσε άλλο και αγκαλιαζόταν μαζί του, είτε τύχαινε να είναι το ήμισυ μιας ολόκληρης γυναίκας (αυτό που τώρα ονομάζουμε γυναίκα), είτε ενός άντρα, και έτσι χάνονταν. Τους λυπήθηκε όμως ο Ζευς και μηχανεύτηκε κάτι άλλο, μεταθέτοντας τα γεννητικά τους όργανα μπροστά γιατί προηγουμένως τα είχαν κι αυτά προς τα έξω και η γονιμοποίηση και η γέννηση γινόταν όχι επάνω τους αλλά στη γη, όπως και στα τζιτζίκια.

Τα μετέθεσε λοιπόν έτσι αυτά μπροστά και έκανε ώστε μ' αυτά να γίνεται η γονιμοποίηση μέσα τους, με το αρσενικό μέσα στο θηλυκό, ώστε με το αγκάλιασμα, αν τύχει να είναι ανάμεσα σε άντρα και γυναίκα, να γίνεται γονιμοποίηση και να αναπαράγεται το γένος, ή αν είναι άντρας με άντρα, να επέρχεται κορεσμός από τη συνουσία και να υπάρχουν παύσεις, και να στρέφονται στις δουλειές τους και να ασχολούνται με τα διάφορα ζητήματα της ζωής.

Είναι λοιπόν από τόσο παλιά ο έρωτας έμφυτος στους ανθρώπους και τους επαναφέρει στην αρχαία φύση, και επιχειρεί να κάνει από τα δύο ένα, και να γιατρέψει την ανθρώπινη φύση. Ο καθένας λοιπόν από μας είναι κομμάτι ανθρώπου, σαν κομμένος από ένα στα δύο, όπως οι γλώσσες τα ψάρια, κι αναζητεί πάντοτε ο καθένας το κομμάτι που του λείπει…»

Salmacis and Hermaphroditus, painted by the italian painter Scarsellino. Rome's Galleria Borghese.

Καθόλου επίσης τυχαίο πως σύμφωνα με την Ορφική Κοσμογονία ο Ηρικαπαίος ή και Ηρικεπαίος ήταν ερμαφρόδιτο ον το οποίο και χαρακτηριζόταν κυρίαρχη πρωτόγονη και ζωοδότης δύναμη του κόσμου. Κατά την Ορφική κοσμογονία στην αρχή δημιουργήθηκε ο Χρόνος και εξ αυτού η δυάδα Αιθήρ και Χάος, τα οποία μετά του κοσμογονικού Ωού (αυγού) παρήγαγαν την πρώτη θεϊκή τριάδα. Στη συνέχεια από τη γονιμοποίηση του Ωού προήλθαν ο Έρως, ο Φάνης (δηλαδή ο θεός του φωτός) και ο Μήτις (ο θεός της σκέψης, της φρόνησης) που αποτέλεσαν έτσι τη δεύτερη θεϊκή τριάδα.

Λατρεία

Ένα αγαλματίδιο του Ερμαφρόδιτου στο μουσείο του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνιας πιθανώς από τις Ερυθρές της Μικράς Ασίας. Α statuette of Hermaphrodite in the museum of University of Pennsylvania said to be from Erythrai, Asia Minor.

Η θεοποίηση καθώς και οι απαρχές της λατρείας των ερμαφρόδιτων όντων προέρχονται από τις ανατολικές θρησκείες, όπου η ερμαφρόδιτη φύση εξέφραζε την ιδέα ενός αρχέγονου όντος το οποίο συνένωνε τα δύο φύλα και είχε τη δύναμη να αυτογονιμοποιείται. Στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία ερμαφρόδιτα χαρακτηριστικά εμφανίζουν κατά περίπτωση γνωστές μεγάλες θεότητες, όπως ο Διόνυσος, ο Ζευς Στράτιος, ο Έρως, η Κυβέλη, η Άγδιστις και η Αφροδίτη, η οποία στην Κύπρο λατρευόταν ως Αφρόδιτος και παριστανόταν ως θηλυκή υπόσταση με γενειάδα και φαλλό.

Ceramic figurine of Hermaphroditus. From the Yortanli Dam Salvage excavation, near Pergamon. Bergama Archaeological Museum.

Στον Ελλαδικό χώρο η λατρεία που Ερμαφρόδιτου πρέπει να εισήχθη στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., οι γνώσεις όμως για αυτήν είναι πενιχρές. Δεν έχουμε πληροφορίες για το αν αποτέλεσε μία από τις σημαντικές θεότητες στο ελληνικό πάνθεον ούτε για το είδος των ιδιοτήτων που είχε. Διατυπώθηκε η υπόθεση, καθώς ο Ερμαφρόδιτος ενσάρκωνε την πλήρη ενότητα και αρμονία των δύο φύλων, ότι επρόκειτο πιθανόν για θεότητα άμεσα συνδεδεμένη με τη γονιμότητα και την αναπαραγωγή και λατρευόταν ως προστάτης του γάμου και της σεξουαλικής ένωσης.

Hermaphroditus, 1st century, marble, traces of polychromy. Hermaphroditus was a half-male, half-female deity who was the child of the messenger-god Hermes and Aphrodite, goddess of love. A favorite subject of Hellenistic and Roman artists, he was depicted with breasts, male genitals, and a voluptuous body. Images of Hermaphroditus were placed in gymnasia, baths, theaters, and homes. The small size of this example suggests that it was made as a decorative object or for a household shrine.

Παράλληλα, οι απεικονίσεις του κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο σε ιδιωτικές οικίες, θέατρα, λουτρά και γυμνάσια οδήγησε στο συμπέρασμα ότι πιθανώς είχε αποδοθεί στη θεότητα αποτροπαϊκή ιδιότητα. Επιπλέον οι μορφές του Ερμαφρόδιτου από τερακότα που βρέθηκαν σε ελληνιστικούς τάφους στην Ελλάδα και οι απεικονίσεις του σε ρωμαϊκά ταφικά μνημεία απηχούν ίσως κάποια χθόνια υπόσταση.

Αξιοσημείωτο είναι ότι οι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς δε φαίνεται να τον συσχετίζουν με τους ανθρώπους που εκ γενετής είχαν αδιευκρίνιστα σεξουαλικά χαρακτηριστικά, οι οποίοι θεωρούνταν μίασμα και δυσοίωνα όντα και γι’ αυτό θανατώνονταν. Από τα λεγόμενα του Θεοφράστου διαφαίνεται ότι ο Ερμαφρόδιτος δεχόταν λατρευτικές τιμές, ενώ ο Αλκίφρων κάνει λόγο για την παρουσία ιερού αφιερωμένου στη θεότητα στο δήμο Αλωπεκής της Αττικής. Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία για ιερά αφιερωμένα στον Ερμαφρόδιτο στη Μικρά Ασία. Κατά την λατρεία του οι άνδρες ντύνονταν ως γυναίκες και οι γυναίκες ως άνδρες.

Τέχνη

Ο Ερμαφρόδιτος τραβά την γενειάδα ενός γηραιού σατύρου.Τοιχογραφία από την Πομπήια από τον οίκο του Επίδειου Σαβίνου. Βρίσκεται στο Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο της Νεάπολης. Hermaphrodite pulled the beard of an old satyr. Fresco from Pompeii, Casa di Epidio Sabino. Naples National Archeological Museum, Office of secrets.

Ο Ερμαφρόδιτος εικονίζεται συχνά στην ελληνιστική και ρωμαϊκή τέχνη σε γλυπτά, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες αναφέρουν γλυπτά έργα με τη μορφή του. Αξιοσημείωτη είναι η μνεία του Πλινίου σε ένα χάλκινο άγαλμα που επονομαζόταν Hermaphroditus nobilis, κατασκευασμένο από το γλύπτη Πολυκλή.

Statue of Hermaphroditus of a common type showing the deity raising his/her garment to reveal male gentials. Roman period, 2nd century AD. Izmir Museum of History and Art.

Ο Ερμαφρόδιτος εικονίζεται στα έργα τέχνης της Αρχαιότητας γυμνός ή εν μέρει ντυμένος, είτε έχοντας κορμί εφήβου με γυναικεία στήθη και ανδρικά γεννητικά όργανα είτε με ευλύγιστο καλλίγραμμο γυναικείο κορμί και ανδρικά γεννητικά όργανα. Στη γλυπτική ιδιαίτερα διαδεδομένος ήταν ο τύπος του «ανασυρόμενου Ερμαφρόδιτου», που ανασηκώνει τα ιμάτιό του επιδεικνύοντας τα γεννητικά του όργανα.

Περίφημη όμως είναι και η φιγούρα του επονομαζόμενου «κοιμώμενου Ερμαφρόδιτου», έργο της Ελληνιστικής περιόδου που σώζεται σε πολλά ρωμαϊκά αντίγραφα.

Statue of Hermaphroditus and a satyr at erotic play. The objects below the couple are Dionysian-bucolic attributes. Parian marble. Roman copy of a 2nd century BC Hellenistic original. Height of Hermaphroditus 122.6 cm. Altes Museum, Berlin. Inv. No. 195. Acquired in Rome in 1826, the statue group has been restored. The satyr's head is modern, Hermaphroditus's head is ancient but belongs to another statue.

Συχνά συναντούμε τον Ερμαφρόδιτο σε γλυπτά συμπλέγματα, είτε μαζί με την Αφροδίτη είτε μαζί με Ερωτιδείς ή τον Πάνα είτε με μορφές του βακχικού θιάσου. Στις τοιχογραφίες της Πομπηίας απεικονίζεται με το Σειληνό, γεγονός που απηχεί μάλλον την παράδοση που συνδέει τα δύο αυτά μυθικά πρόσωπα. Δε γνωρίζουμε έργα τέχνης της Αρχαιότητας τα οποία να απεικονίζουν το μύθο του Ερμαφρόδιτου και της νύμφης Σαλμακίδος που παραδίδει ο Οβίδιος. Αντίθετα, στην Αναγέννηση και σε μεταγενέστερες περιόδους ο μύθος αυτός αποτέλεσε πηγή έμπνευσης πολλών καλλιτεχνών.

Hellenistic statue of Hermaphroditus from Pergamon. Marble, 3rd century BC. Istanbul Archaeological Museum.

Στη Μικρά Ασία βρέθηκε μικρός αριθμός γλυπτών με τη μορφή του Ερμαφρόδιτου. Από τη Σμύρνη προέρχεται ένα άγαλμα του τύπου του «ανασυρόμενου Ερμαφρόδιτου», ενώ δύο μαρμάρινες ερμαϊκές στήλες με τη μορφή του Ερμαφρόδιτου ανακαλύφθηκαν στο Πέργαμον. Στο Πέργαμον βρέθηκε επίσης ένα εξαιρετικό μαρμάρινο άγαλμά του που χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ.

The "Berlin Hermaphroditus" wearing a mithra, a woman's scarf. Thasian marble. 172.3 cm high. Circa 120-140 AD. Altes Museum, Berlin.

Ο Ερμαφρόδιτος στέκεται ημίγυμνος, με μανδύα ριγμένο στο αριστερό του χέρι και λυγίζοντας το σώμα προς τα πίσω, αποκαλύπτοντας έτσι τα γεννητικά του όργανα. Η στάση παραπέμπει σε αγαλματικούς τύπους της Αφροδίτης, του Διονύσου και του Απόλλωνα. Κάποια τμήματα από γλυπτά συμπλέγματα Ρωμαϊκής εποχής που παρίσταναν τον Ερμαφρόδιτο μαζί με σάτυρο βρέθηκαν στη Σίδη, στη Σμύρνη, καθώς και στην Αντιόχεια της Συρίας, από όπου προέρχονται και σπαράγματα μωσαϊκών που έφεραν και αυτά παράσταση του Ερμαφρόδιτου με σάτυρο.

Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού

Το «γήινο» σέλας του Κρόνου. See the Northern Lights on Saturn: Astronomers capture best ever view of auroras and find phenomenon forms in same was as Earth's magnetic light show

Μια σειρά από λεπτομερείς εικόνες που τράβηξε το Hubble από το σέλας του Κρόνου στο πλαίσιο της νέας μελέτης. Images of Saturn's northern UV auroras obtained by Nichols and coworkers using the Advanced Camera for Surveys onboard the Hubble Space Telescope. The auroras are clearly visible near the north pole and exhibit changes in shape over the course of the observing interval. Credit: NASA, ESA, Jonathan Nichols (University of Leicester)

Σέλας δεν υπάρχει μόνο στη Γη αλλά και σε άλλους πλανήτες. Στο ηλιακό μας σύστημα το πιο εντυπωσιακό και ενδιαφέρον σέλας είναι αυτό που δημιουργείται στο βόρειο πόλο του Κρόνου. 

Scientists first observed Saturn's auroras in 1979. Decades later, these shimmering ribbons of light still fascinate. For one thing they're magnificently tall, rising hundreds of miles above the planet's poles. And unlike on Earth where bright displays fizzle after only a few hours, auroras on Saturn can shine for days. Auroras are produced when speeding particles accelerated by the sun's energy collide with gases in a planet's atmosphere. The gases fluoresce, emitting flashes of light at different wavelengths

Το φαινόμενο είναι αντικείμενο μελέτης εδώ και πολλά χρόνια από τους επιστήμονες. Μια νέα μελέτη δείχνει ότι το σέλας στον Κρόνο έχει κοινά χαρακτηριστικά με αυτά της Γης.

Κοινός μηχανισμός

The Northern Lights above Norway: When a particularly strong burst of particles from the Sun hits Saturn, it can cause the magnetotail to collapse, with the ensuing disturbance of the planet’s magnetic field resulting in spectacular auroral displays - just like on Earth.

Οι ειδικοί δεν μπορούσαν μέχρι σήμερα να συγκεντρώσουν στοιχεία για τον μηχανισμό που παράγει το σέλας στον Κρόνο. Κάποιοι θεωρούσαν ότι το φαινόμενο έχει κοινά χαρακτηριστικά με αυτά της Γης. Μετά από τρία έτη παρατηρήσεων και μελετών με το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου του Λέστερ πιστεύουν ότι εντόπισαν τον μηχανισμό του σέλαος στον Κρόνο ο οποίος είναι παρόμοιος με εκείνον της Γης. Ο Κρόνος έχει μια μεγάλου μάκρους μαγνητική ουρά. Τέτοια ουρά έχει ο Ερμής, ο Δίας, ο Ουρανός, ο Ποσειδώνας και η Γη.

Οι ειδικοί έχουν ονομάσει αυτή την ουρά «μαγνητοουρά» και προκαλείται από ένα περιστρεφόμενο πυρήνα των μαγνητικών στοιχείων. Η νέα μελέτη δείχνει ότι όπως συμβαίνει και στη Γη έτσι και στον Κρόνο όταν τα φορτισμένα σωματίδια από τις ηλιακές εκρήξεις φτάσουν εκεί και τον «χτυπήσουν» η μαγνητοουρά του πλανήτη καταρρέει προκαλώντας τη δημιουργία του σέλαος. Η νέα μελέτη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Geophysical Journal Letters».

H “ανάσταση” του δορυφόρου ISEE-3. No turning back, NASA ISEE-3 Spacecraft Returning to Earth after a 36 Year Journey

Η ιστορία του δορυφόρου ISEE-3. A graphic illustrating the ISEE-3 spacecraft’s history. Courtesy Tim Reyes.

Η επίτευξη επικοινωνίας με ένα διαστημικό σκάφος το οποίο δεν έχει χρησιμοποιήσει τους κινητήρες του εδώ και πάρα πολλά χρόνια θα είναι ο στόχος ομάδας εθελοντών, οι οποίοι θα χρησιμοποιήσουν για αυτόν τον σκοπό το ραδιοτηλεσκόπιο Αρεσίμπο στο Πουέρτο Ρίκο.

Η δοκιμή πρόκειται να γίνει μέσα στην εβδομάδα, και ο στόχος είναι ο 35 ετών δορυφόρος ISEE-3 (International Sun-Earth Explorer 3- εκτοξεύτηκε το 1978 και σταμάτησε τη λειτουργία του το 1997). Σκοπός είναι να επανέλθει το σκάφος σε θέση από όπου θα ξαναρχίσει να εξετάζει τις επιπτώσεις του ηλιακού «καιρού» στη μαγνητόσφαιρα της Γης.

ISEE-3 Jupiter conjunction on May 14, 2014. Graphic courtesy of Tim Reyes.

Όπως αναφέρεται σε σχετικό δημοσίευμα του IEEE Spectrum, ο δορυφόρος, ο οποίος μεταδίδει δύο σήματα, ήρθε εντός «βεληνεκούς» πριν από δύο μήνες. Οι Ντέινις Γουΐνγκο, διευθύνων σύμβουλος της Skycorp Incorporated, και οι συνάδελφοί του θεωρούν ότι έχει ακόμα αρκετά καύσιμα για να τεθεί ξανά στην αρχική του θέση (σημείο Λαγκράνζ L1, μεταξύ του Ήλιου και της Γης), ωστόσο για να συμβεί κάτι τέτοιο πρέπει να δοθεί εντολή ενεργοποίησης των κινητήρων του μέχρι τα μέσα του Ιουνίου.

Σύμφωνα με δημοσιεύματα της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Space College, η «Away Team» βρίσκεται ήδη στο Αρεσίμπο και ετοιμάζεται για την «πρώτη επαφή», για την οποία θα χρησιμοποιηθεί ένας πομπός 400 βατ. Ένας από τους πρώτους στόχους είναι η αποστολή εντολής για είσοδο σε κατάσταση μηχανολογικής τηλεμετρίας, για να αποκτηθούν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση του σκάφους.

ISEE-3 Reboot Project mission patch. Image courtesy ISEE-3 Reboot.

Το βασικό πρόβλημα με τον ISEE-3 είναι ότι η NASA πλέον δεν έχει τον απαραίτητο εξοπλισμό για να επικοινωνήσει με το σκάφος, κάτι που είχε αποτέλεσμα τον Απρίλιο ο Γουΐνγκο και ο Κιθ Κάουινγκ, πρώην εργαζόμενος της αμερικανικής διαστημικής υπηρεσίας και επιβλέπων των sites NASAWatch και SpaceRef να ξεκινήσουν μία εκστρατεία crowdfunding στο RocketHub για την ανάπτυξη εξοπλισμού και λογισμικού για την επικοινωνία με τον δορυφόρο και τον έλεγχό του. Η εκστρατεία πέτυχε τον στόχο της, συγκεντρώνοντας 125.000 δολάρια. Η ομάδα έχει αγοράσει ειδικό εξοπλισμό από την Ettus Research, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την χρήση προγραμμάτων τα οποία άλλοτε έπρεπε να είναι ενσωματωμένα στο hardware. Η εταιρεία βοήθησε στο προγραμματιστικό κομμάτι του εγχειρήματος, με ένα μέλος της να μεταβαίνει στο Αρεσίμπο.

Εάν το σκάφος είναι σε καλή κατάσταση, η επόμενη μεγάλη πρόκληση θα είναι η εκτίμηση της τροχιάς του, με στόχο την ενεργοποίηση των κινητήρων. Η ομάδα θα χρησιμοποιήσει μεταδότες και κεραίες στο Αρεσίμπό, το Morehead State University στο Κεντάκι, το Παρατηρητήριο Μπόχουμ στη Γερμανία και ενδεχομένως το Allen Telescope Array στην Καλιφόρνια για αυτό τον σκοπό.

Το ISEE-3 είναι ένας «βετεράνος» του Διαστήματος, καθώς μετά την εκτόξευσή του το 1978 είχε αλλάξει σκοπό και όνομα (International Cometary Explorer) στις αρχές της δεκαετίας του 1980 για να «κυνηγήσει» τον κομήτη του Χάλεϊ, και αργότερα είχε αναλάβει ξανά την παρατήρηση του Ήλιου το 1991.

Ο γάμος βασίζεται στο… DNA. Genetic Match? People Marry Those With Similar DNA

Jan van Eyck. The Arnolfini Marriage, 1434. Oil on oak panel of 3 vertical boards, 82.2 cm × 60 cm. National Gallery, London. Σύμφωνα με τη νέα μελέτη η επιλογή συζύγου περνάει μέσα από το DNA. In a paper published in the journal PNAS, a team of social and behavior scientists investigated the statistical likelihood that people will marry someone with a similar genotype.

Στο παρελθόν προηγούμενες έρευνες είχαν δείξει ότι οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, τείνουν να διαλέγουν σύζυγο με παρόμοιο μορφωτικό επίπεδο. Τώρα, αποκαλύπτεται ότι ενστικτωδώς επιλέγουν επίσης σύντροφο που τους μοιάζει και γενετικά.

Η μελέτη

David Wilkie. The Bride at her Toilet, 1938. Οι άνθρωποι με συζυγικό δεσμό έχουν κατά μέσο όρο μεγαλύτερη γονιδιακή ομοιότητα. Study authors based their conclusion on data from 9,429 non-Hispanic white individuals in the ongoing Health and Retirement Study, which is sponsored by the National Institute on Aging. The sample included 825 spousal pairs who were all born between 1920 and 1970. Fifty-nine percent were born during the 1930s, authors wrote. Research also included the comparison of 1.7 million single nucleotide polymorphisms -- the point at which a sequence of DNA differs between individuals. Study authors said that while they did find that married couples were more genetically similar than randomly generated pairs of people in the same population, this similarity was just one-third the magnitude of educational similarity between spouses.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον Μπένζαμιν Ντομίνγκε του Ινστιτούτου Επιστήμης της Συμπεριφοράς του Πανεπιστημίου του Κολοράντο συνέκριναν τα γονιδιώματα 825 ετεροφυλόφιλων παντρεμένων ζευγαριών λευκών Αμερικανών (γεννημένων μεταξύ 1930-1950), με έναν αντίστοιχο αριθμό τυχαία επιλεγμένων ζευγαριών ανθρώπων. Η ανάλυση έδειξε τη συγκριτικά μεγαλύτερη γενετική ομοιότητα των συζύγων.

Όμως, όπως διαπιστώθηκε η συσχέτιση ανάμεσα στη γενετική ομοιότητα και στην επιλογή συζύγου είναι μικρότερη (μόνο το ένα τρίτο) έναντι της συσχέτισης ανάμεσα στο μορφωτικό επίπεδο και στην επιλογή συζύγου. Δηλαδή, οι επίκτητοι-κοινωνικοί παράγοντες (εκπαίδευση) παίζουν σαφώς μεγαλύτερο ρόλο στην επιλογή συντρόφου από ό,τι οι γενετικοί.

Η επιλογή

William Powell Frith. The Marriage of the Prince and Princess of Wales (later King Edward VII and Queen Alexandra), 1878. But genes play a role in many of the traits that people use to sort themselves into pairs, including geographical origin, intelligence and more. The researchers attempted to account for these factors by controlling for geography, after which the genetic results still remained. They also examined the findings in the context of educational attainment, which is partly determined by intelligence.

Σύμφωνα με τον Ντομίνγκε, οι άνθρωποι συνήθως επιλέγουν σύζυγο λαμβάνοντας υπόψη τους διάφορα πράγματα, όπως τη φυλή, τη θρησκεία, την ηλικία, το εισόδημα, τον σωματότυπο (π.χ. ύψος), τη γενικότερη εξωτερική εμφάνιση και άλλους παράγοντες - στον κατάλογο πρέπει πλέον να προστεθεί και η γενετική ομοιότητα. Όπως είπε ο Αμερικανός ερευνητής, στον βαθμό π.χ. που μία ψηλή γυναίκα τείνει να παντρεύεται έναν ψηλό άνδρα, αυτό οδηγεί σε μεγαλύτερη γενετική ομοιότητα μεταξύ των συζύγων. Αλλά, όπως επεσήμανε, «είναι δύσκολο να ξέρουμε αν τελικά το ύψος ή τα γονίδια καθοδηγούν την απόφαση των συζύγων».

Από την άλλη, πάντως, οι διάφοροι κοινωνικοί φραγμοί που επηρεάζουν την επιλογή συζύγου (όπως η διαφορά εισοδήματος), δεν φαίνεται να επιδρούν αρνητικά, δηλαδή να αναιρούν τον βαθμό γενετικής ομοιότητας μεταξύ των συζύγων. Οι ερευνητές τόνισαν ότι είναι ανάγκη να διερευνηθεί περαιτέρω το ζήτημα σε μια μεγαλύτερη ποικιλία ζευγαριών με συζύγους διαφορετικής φυλής, ίδιου φύλου κ.α. Η μελέτη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «PNAS».

Τα ρομπότ των Αρχαίων Ελλήνων. The robots of the Αncient Greeks

Δίδραχμο της Φαιστού, 280 π.Χ. Ο φτερωτός Τάλων οπλισμένος με πέτρα. Winged 'ΤΑΛΩΝ' armed with a stone. Silver didrachma from Phaistos, Crete (ca. 300/280-270 BC), obverse. (Cabinet des Médailles, Paris).

Ρομπότ. Η ίδια η λέξη θυμίζει ταινίες επιστημονικής φαντασίας και εικόνες από το μέλλον. Μπορεί, όμως, οι πρόγονοί μας να έχουν δημιουργήσει μηχανές, εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια πριν;

Ο κόσμος της αρχαιότητας είναι γεμάτος ιστορίες για αυτόματες μηχανές-ρομπότ, όπως το μυθικό ρομπότ Τάλως που κατασκευάστηκε από τον Ήφαιστο.

Ο Τάλως ήταν μυθικός φύλακας της Κρήτης. Ήταν γιγάντιος, ανθρωπόμορφος και με σώμα από χαλκό. Σχετικά με την προέλευσή του, υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές. Η πιο γνωστή, από τον Απολλόδωρο, λέει πως τον κατασκεύασε ο θεός Ήφαιστος και τον χάρισε στο βασιλιά Μίνωα για να φυλάει την Κρήτη. Ο Πλάτων τον θεωρεί υπαρκτό πρόσωπο, αδελφό του Ροδάμανθυ. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος αναφέρει ότι ήταν δώρο του Δία στην Ευρώπη, η οποία μετά τον χάρισε στο γιο της Μίνωα. Μεταγενέστερα ο Ι. Κακριδής, βασιζόμενος στο ότι ο Ησύχιος γράφει πως ταλῶς σήμαινε ήλιος (ενώ Ταλαιός είναι το όνομα του Δία) στην Κρήτη και με βάση και άλλα στοιχεία, εκφράζει την άποψη ότι ήταν ηλιακή θεότητα που αργότερα μεταπλάστηκε σε ήρωα.

Talos was a man of bronze, made by Hephaestus, whom Zeus gave to Europa after he kidnapped her and took her to Crete. Detail of a vase painting. Image by Dr Alena Trckova-Flamee, Ph.D, taken at the Herakleion Museum.

Ο Τάλως κατά τον Πλάτωνα ήταν επιφορτισμένος με το καθήκον να επιτηρεί την εφαρμογή των νόμων στην Κρήτη, κουβαλώντας τους μαζί του γραμμένους σε χάλκινες πλάκες. Οι περισσότερες πηγές αναφέρουν ότι ήταν άγρυπνος φύλακας της Κρήτης που γύριζε τις ακτές του νησιού τρεις φορές τη μέρα. Κατά άλλους ήταν φτερωτός και το καθήκον αυτό το εκτελούσε πετώντας. Κρατούσε σε απόσταση τα άγνωστα πλοία που πλησίαζαν την Κρήτη πετώντας τους τεράστιες πέτρες. Αν οι άγνωστοι είχαν ήδη αποβιβαστεί, τους έκαιγε με την ανάσα του ή πυράκτωνε το χάλκινο σώμα του σε κάποια φωτιά, τους αγκάλιαζε σφιχτά πάνω του κι έτσι τους έκαιγε.

The death of Talos depicted on a 4th-century BC krater now in the Jatta National Archaeological Museum in Ruvo di Puglia.

Το τέλος του Τάλω ήρθε όταν συναντήθηκε με τους Αργοναύτες που γύριζαν από την Κολχίδα. Θέλοντας να δέσουν οι Αργοναύτες στο νησί αντιμετώπισαν τον γίγαντα που τους κρατούσε σε απόσταση. Τότε η Μήδεια, που ταξίδευε μαζί τους, μάγεψε με τα λόγια της τον Τάλω, υποσχόμενή του αθανασία, κι έτσι μπόρεσε ο Ιάσονας να του αφαιρέσει το καρφί στη φτέρνα του που έκλεινε τη μια και μοναδική φλέβα που διέτρεχε όλο το κορμί του και περιείχε ιχώρ, θανατώνοντάς τον. Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι τον σκότωσε ο πατέρας του Φιλοκτήτη Ποίας, χτυπώντας τον με βέλος στο ίδιο μοναδικό αδύνατο σημείο του.

Το ντοκιμαντέρ εξετάζει την τεχνολογία της αρχαιότητας και ανακατασκευάζει ορισμένα από τα ρομπότ της και τους αυτοματισμούς των αρχαίων.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακές οι πληροφορίες που μας δίνει ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» (Ραψωδία Σ, στίχοι 410-426) (μετάφραση Ι. Πολυλά) και η οποίες χρησιμοποιούνται από την σειρά του καναλιού για να πιστοποιήσουν την ύπαρξη υψηλής τεχνολογίας στην αρχαιότητα:

«Και από το αμόνι λεχαστά σηκώθηκε το τέρας

χωλαίνοντας κ΄εσάλευαν κάτω φτενά τα σκέλη΄

και τες φυσούνες μάκρυνεν απ΄ την φωτιά και όλα

εσύναξε τα σύνεργα σ’ έν΄ αργυρό λαρνάκι,

και με σφογγάρι εκάθαρε το πρόσωπο, τα χέρια

τον τράχηλον τον δυνατόν, τα δασερά του στήθη.

Χιτώνα ενδύθη, εφούχτωσε σκήπτρο παχύ κ΄ εβγήκε

χωλαίνοντας΄ και ανάλαφρα τον κύριον εστηρίζαν

θεράπαινες ολόχρυσες, σαν ζωντανά κοράσια

δύναμιν έχουν και φωνήν, νουν έχουν εις τες φρένες,

και τεχνουργήματ΄ έμαθαν από τους αθανάτους΄

εκείνες τον επρόσεχαν, κ΄ εσύρθη αυτός πλησίον

στην Θέτιδα κ΄ εκάθισε σ’ ένα θρονί ωραίο,

το χέρι εκείνης έσφιξε΄ «μακρόπεπλη», της είπε,

«Θέτι σεπτή και αγαπητή, στο δώμα μας πώς ήλθες;

και ως τώρα εδώ δεν σ΄ είδαμε καθόλου να συχνάζης,

λέγε μου ευθύς ό,τι ποθείς. Και να το πράξω θέλω

αν πράγμα είναι που γίνεται και που ημπορώ να πράξω».

Talos, the bronze minoan giant who protected Crete from its enemies, crashes the ship of the Argonauts in an old movie of 1963 by Ray Harryhausen.

Υπενθυμίζεται ακόμη ότι στην αρχαιότητα υπήρχαν έντονες δοξασίες για κινούμενα και ομιλούντα αντικείμενα. Τα αγάλματα του Δαιδάλου, όπως αναφέρει ο Πλάτων («Μένων»), θεωρήθηκαν τόσο ζωντανά, ώστε να δημιουργηθεί ο μύθος ότι περπατούν μόνο τους και ότι πρέπει να τα δέσει κανείς για να μη φύγουν. Επίσης, ο ίδιος ο Πλάτων επισημαίνει («Ευθύδημος») ότι όλα τα αντικείμενα έχουν φωνή, όλα μιλούν.

Talos, a sculpture by Michael Ayrton in Cambridge.

Μάλιστα αναφέρει το παράδειγμα των χαλκουργείων, όπου ακούει κανείς, όπως λέει, να φωνάζουν και να κραυγάζουν δυνατά τα σιδερικά, όταν κανείς τα αγγίξει.