Ποιος ήταν ο Ζωγράφος του Βερολίνου; The Berlin Painter and His World

Ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Βερολίνου. Στη μία πλευρά (ορατή) απεικονίζεται ο Ηρακλής και στην άλλη Σάτυρος. Περίπου 500-490 π.Χ. Λούβρο (φωτ. Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον). Greek, Attic, attributed to the Berlin Painter, Red-figure bell-krater: Side A depicting Herakles at a symposium. ca. 500-490 B.C. Ceramic. Paris, Louvre Museum, Department of Greek, Etruscan, and Roman Antiquities (G174). © Princeton University Art Museum

Ποιος ήταν ο Ζωγράφος του Βερολίνου; Σε ποιες συνθήκες έζησε και φιλοτέχνησε; Γιατί μας αφορά τόσο; Με… καθυστέρηση 2.500 ετών, η έκθεση που ξεκινά στις 4 Μαρτίου στο Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον στις ΗΠΑ έρχεται να «φωτίσει» τη ζωή ενός από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς καλλιτέχνες διαχρονικά, ο οποίος έζησε στην Αθήνα των αρχών του 5ου αι. π.Χ.

Ερυθρόμορφος κωδωνόχημος κρατήρας που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Βερολίνου. Από μία πλευρά (ορατή) απεικονίζεται ο Γανυμήδης και από την άλλη ο Δίας. Περίπου 500-490 π.Χ. Λούβρο (φωτ. Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον). Greek, Attic, attributed to the Berlin Painter, Red-figure bell-krater: This theme depicts the young man playing with his hoop and holding a cock on one side with Zeus holding a scepter on the other. ca. 500–490 B.C. Ceramic. Paris, Louvre Museum, Department of Greek, Etruscan, and Roman Antiquities (G 175). © RMN-Grand Palais / Art Resource, NY.

«Ο Ζωγράφος του Βερολίνου και ο Κόσμος του: Αθηναϊκή αγγειογραφία στις αρχές του 5ου αι. π.Χ.» είναι ο τίτλος της πρώτης μεγάλης έκθεσης που είναι αφιερωμένη στον αγγειογράφο για τον οποίο δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα, ούτε καν το όνομά του. Ωστόσο, «μιλούν» για εκείνον η πληθώρα των έργων του που έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας, δηλαδή περισσότερα από 300 αγγεία (πλήρη ή αποσπασματικά), από τα οποία 54 συμμετέχουν στην έκθεση. Μαζί τους θα παρουσιαστούν έργα και άλλων καλλιτεχνών της περιόδου, όπως του δασκάλου του Φιντία, αλλά και του κυριότερου αντιπάλου του, του Ζωγράφου του Κλεοφράδη, καθώς και των μαθητών του, Ερμόνακα και Ζωγράφου του Αχιλλέα. Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 11 Ιουνίου 2017 και μετά θα «ταξιδέψει» ως το Μουσείο Τέχνης του Τολέντο στο Οχάιο, όπου θα παραμείνει ως την 1η Οκτωβρίου 2017.

Greek, Attic, attributed to the Berlin Painter, Red- figure neck-amphora with ridged handles: Amazonomachy with Herkales, ca. 490–480 B.C. Ceramic. Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig (BS 453). Image courtesy Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig.

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ συνομίλησε με τον δρα Μάικλ Πάντζετ (Michael Padgett), επιμελητή της έκθεσης, καθώς και της αρχαίας τέχνης στο Μουσείο του Πανεπιστημίου Πρίνστον, με ερευνητικό έργο που εστιάζει κυρίως στην αττική αγγειογραφία, ενώ έχει συμμετάσχει σε αρχαιολογικές αποστολές στην Ελλάδα (Μολυβωτή, Θράκη) και αλλού.

Ε.: Γιατί «καθυστέρησε» τόσο πολύ μια έκθεση αφιερωμένη στον Ζωγράφο του Βερολίνου;

Α.: Έχουν πραγματοποιηθεί πολύ λίγες εκθέσεις για μεμονωμένους ζωγράφους αττικής αγγειογραφίας, όπως είναι ο Ζωγράφος του Άμαση και ο Ευφρόνιος, συνεπώς δεν εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ο Ζωγράφος του Βερολίνου δεν έχει παρουσιαστεί. Φυσικά, έργα του έχουν συμπεριληφθεί σε πολλές εκθέσεις αφιερωμένες σε άλλα θέματα.

Ε.: Δέχεστε την άποψη κάποιων μελετητών που αποδίδουν το όνομα Γόργος στον Ζωγράφο του Βερολίνου;

Α.: Όχι, το αγγείο στο Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στην Αθήνα, που φέρει την υπογραφή Γόργος, δεν θεωρείται πλέον ότι έχει φιλοτεχνηθεί από τον Ζωγράφο του Βερολίνου. Εξάλλου, κανένα από τα έργα που αποδίδονται στον Ζωγράφο του Βερολίνου δεν φέρει υπογραφή, ούτε του αγγειοπλάστη ούτε του αγγειογράφου, έτσι το πραγματικό του όνομα παραμένει άγνωστο.

Greek, Attic, attributed to the Berlin Painter, ca. 490–480 B.C. Fragment from a Red-figure lekythos: woman standing at an altar. Ceramic, h. 19.6 cm., w. 9.2 cm., d. 0.4 cm. Gift of Jasper Gaunt in memory of Jill Gannon (2000-149).

Ε.: Μπορούμε να πούμε ότι ήταν ένας από τους πιο παραγωγικούς καλλιτέχνες της περιόδου;

Α.: Ως σήμερα, έχουν διασωθεί περίπου 330 έργα του, γεγονός που τον κάνει πράγματι έναν από τους πιο παραγωγικούς καλλιτέχνες των αρχών του 5ου αι. π.Χ. Υπάρχουν όμως ζωγράφοι στους οποίους έχουν αποδοθεί ακόμα περισσότερα, όπως ο Μάκρων, τα έργα του οποίου ξεπερνούν τα 500.

«Ερμής και Σάτυροι». Αρχαϊκή Αγγειογραφία, Ζωγράφος του Βερολίνου. Αμφορέας τύπου Α ύψος 69 εκ. μαζί με το καπάκι 81,5 εκ. 495-490 π.Χ. Βερολίνο, Antikenmuseum F2160. Στην α' όψη του αγγείου εικονίζεται ο Ερμής, ένας Σάτυρος, ο Ορείμαχος κι ένα ελάφι. Ο Ερμής φοράει χιτωνίσκο, χλαμύδα, φτερωτό πέτασο και φτερωτές εμβάδες. Κρατώντας το κηρύκειο κι ένα κάνθαρο στο αριστερό του χέρι και μια oινοχόη στο δεξί, βαδίζει προς τα δεξιά. Δίπλα με τον Ερμή βαδίζει ο Ορείμαχος, κρατώντας στο αριστερό χέρι μια βάρβιτο, στο δεξί το πλήκτρον, που ενώνεται με τη βάρβιτο με μια χορδή, ενώ έχει στρέψει το κεφάλι του προς την αντίθετη κατεύθυνση, συνδέοντάς τη σύνθεση με το Σάτυρο, τον Οροχάρη, της β' όψης. Σύμφωνα με τον Μ. Τιβέριο μπορεί να αποδίδονται στο αγγείο οι πρωταγωνιστές ενός σατυρικού δράματος. Και οι δύο μορφές χαρακτηρίζονται από την υψηλή κορμοστασιά και την απαράμιλλη ομορφιά τους. Καθώς παρουσιάζονται ο ένας πάνω στον άλλο, δημιουργείται η εντύπωση ότι έχουμε μια μόνο μορφή.

Ε.: Γιατί η τεχνοτροπία του είναι τόσο μοναδική;

Α.: Κάθε καλλιτέχνης έχει το δικό του στιλ. Όμως, ο Ζωγράφος του Βερολίνου ξεχωρίζει για την προτίμηση που έχει να απομονώνει κάθε μορφή, η οποία αποδίδεται επιδέξια και με ακρίβεια πάνω σε μαύρο φόντο και με ελάχιστη διακόσμηση, σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις δεν χρησιμοποιεί κανένα στολίδι. Το ύφος του είναι κομψό και εκλεπτυσμένο, με ιδιαίτερη λεπτότητα στην απόδοση της γραμμής, που τον φέρνει σε αντίθεση με τον μεγάλο του αντίπαλο, τον Ζωγράφο του Κλεοφράδη. Ο σπουδαίος μελετητής της Οξφόρδης, Σερ John Beazley, ο πρώτος που αναγνώρισε τον Ζωγράφο του Βερολίνου, είχε πει: «Η λεπτή χάρη των μορφών του δεν έχει τίποτα το αδύναμο ή το υπερβολικό. Γοητεύουν όπως τα νιάτα και η άνοιξη» (σσ. Η ονομασία «Ζωγράφος του Βερολίνου» του αποδόθηκε το 1911 όταν ο Σερ John Beazley, κατά τη μελέτη αρχαίου αμφορέα του Μουσείου του Βερολίνου, ταύτισε τα στιλιστικά χαρακτηριστικά του με εκείνα 200 περίπου έργων).

Ε.: Τι γνωρίζουμε για τη ζωή του, δεδομένου ότι έζησε στην Αθήνα των αρχών του 5ου αι. π.Χ.;

Α.: Στο πλαίσιο της αθηναϊκής κοινωνίας εκείνης της περιόδου, ο Ζωγράφος του Βερολίνου δεν ήταν παρά ένας ταπεινός τεχνίτης, που δούλευε χειρωνακτικά στην αυλή του αγγειοπλάστη, με πόδια και ρούχα γεμάτα πηλό. Δεν γνωρίζουμε ωστόσο αν ήταν Αθηναίος πολίτης, δηλαδή αν συμμετείχε πλήρως στη ζωή της πόλης, παρακολουθώντας τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου ή όντας ένορκος σε δικαστήριο. Θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν ένας μέτοικος, ακόμα και σκλάβος.

«Ηρακλής και Ιφικλής». Ερυθρόμορφη αγγειογραφία του Ζωγράφου του Βερολίνου. 480-470 π.Χ. Λούβρο.

Ε.: Από την πληθώρα των έργων του, καθώς και από το γεγονός ότι πολλά από αυτά είχαν εξαχθεί στην Ιταλία, μπορούμε να πούμε ότι ήταν διάσημος;

Α.: Η καριέρα του ήταν μακρά (περίπου από το 505 ως το 465 π.Χ.) και τα αγγεία που ζωγράφισε βρέθηκαν σε όλη την ανατολική Μεσόγειο, από την Ετρουρία και τη νότια Ιταλία ως τη Λιβύη, τη Ρόδο και την Κριμαία. Το ίδιο όμως συνέβη και με λιγότερο ταλαντούχους αγγειογράφους. Πιθανόν το όνομά του να ήταν άγνωστο εκτός Αθηνών, καθώς δεν υπέγραφε τα έργα του. Το μόνο που μπορούμε να υποθέσουμε είναι ότι θαυμάστηκαν από πολλούς για τους ίδιους λόγους που συμβαίνει και σήμερα, δηλαδή για την ομορφιά τους.

Ε.: Γνωρίζετε έργα του σε ελληνικά μουσεία;

Α.: Υπάρχουν περίπου 30 αγγεία και θραύσματα αγγείων που αποδίδονται στον Ζωγράφο του Βερολίνου και τα οποία βρίσκονται σε ελληνικά μουσεία, συμπεριλαμβανομένης της υπέροχης ληκύθου (σσ. είδος αγγείου) με αναπαράσταση Νίκης που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη. Τα περισσότερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και εντοπίστηκαν στην Ακρόπολη, πιθανόν ως αφιερώματα στην πολιούχο θεά της πόλης, την Αθηνά. Άλλα έχουν βρεθεί στην Κόρινθο, στη Ρόδο και, πολύ πρόσφατα, στη Χαλκιδική. Μια λήκυθος με την παράσταση λυράρη εντοπίστηκε σε τάφο στην Άφυτο Χαλκιδικής και σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου.

Ερυθρόμορφη υδρία που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Βερολίνου. Ο Απόλλωνας πάνω σε φτερωτό τρίποδα. Περίπου 500-490 π.Χ. Μουσεία Βατικανού (φωτ. Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον). Greek, Attic, attributed to the Berlin Painter, Red-figure hydria depicting Apollo is seated on a large tripod with wings, with which he flies over the sea escorted by two dolphins in the act of diving. 490 B.C. Ceramic. Vatican , Museo Gregoriano Etrusco, Attic and Etruscan ceramics (Cat. 16568). © Musei Vaticani.

Ε.: Τελικά ποιος ήταν ο Ζωγράφος του Βερολίνου;

Α.: Ήταν ένας ταπεινός τεχνίτης, αλλά η επίπονη προσπάθεια αναγνώρισης των σωζόμενων έργων του, επέτρεψε να ξεπεραστεί η ανωνυμία του και μετά από 25 αιώνες να αποκτήσει τη θέση που του αξίζει ως ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της αρχαίας Ελλάδας.

Πηγές: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελένη Μάρκου) - http://www.archaeology.wiki/blog/2017/02/16/berlin-painter-world/

Ζηλανδία, η κρυμμένη ήπειρος. Zealandia: Earth’s Hidden Continent

Pictured is Awaroa beach adjoining the Abel Tasman National Park at the top of New Zealand's South Island. The geologists do not propose which areas of the potential new continent should belong to New Zealand, and which to Australia.

Εάν πιστεύετε ότι η ήπειροι της Γης είναι έξι, ίσως χρειαστεί να αναθεωρήσετε. Τουλάχιστον αυτό υποστηρίζει μία ομάδα επιστημόνων, η οποία θεωρεί ότι ακόμα μία -κυριολεκτικά- κρυμμένη ήπειρος βρίσκεται ανατολικά της Αυστραλίας.

The area encircled in red is the proposed new continent of Zealandia. At 4.9million square kilometres, Zealandia would be the smallest continent.

Σύμφωνα με μελέτη έντεκα ερευνητών, υπό τον γεωλόγο Νικ Μόρτιμερ, που δημοσιεύτηκε στο Geological Society of America, η Νέα Ζηλανδία και η Νέα Καληδονία αποτελούν τα ψηλότερα βουνά μία τεράστιας και ενιαίας πλάκας ηπειρωτικού φλοιού που είναι ξεχωριστός από εκείνον της Αυστραλίας. Οι επιστήμονες της έδωσαν το όνομα «Ζηλανδία» (Zealandia).

Η συνολική έκταση αυτής της περιοχής είναι 4,9 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Έχει όμως μία ιδιαιτερότητα: Βρίσκεται κατά 94% κάτω από την επιφάνεια του νοτιοδυτικού Ειρηνικού Ωκεανού.

Παρά το γεγονός ότι η «Ζηλανδία» παραμένει κατά το μεγαλύτερο μέρος της βυθισμένη, οι επιστήμονες θεωρούν ότι γεωλογικά είναι μία σαφώς ορισμένη και ενιαία περιοχή, που αξίζει να καταταχτεί ως ήπειρος.

«Η επιστημονική αξία της ταξινόμησης της Ζηλανδίας ως ηπείρου είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα επιπλέον όνομα στον κατάλογο», έγραψαν.

«Το ότι μια ήπειρος μπορεί να είναι τόσο βυθισμένη, και όμως ενιαία, την καθιστά ένα χρήσιμο και τολμηρό εργαλείο για την εξερεύνηση της συνοχής και της διάλυσης του ηπειρωτικού φλοιού» προσθέτουν.

Δυστυχώς δεν υπάρχει κάποια επιστημονική επιτροπή που θα αποφασίσει εάν η «Ζηλανδία» είναι πράγματι μία νέα ήπειρος.

The grey area east of Australia is the proposed continent of Zealandia. It is mostly submerged in the Pacific Ocean. Ninety four per cent of it is underwater. It broke away from Australia and sank 60-85 million years ago.

Η επιστημονική ομάδα που συνέγραψε τη μελέτη, αφιέρωσε έρευνα δύο δεκαετιών προκειμένου να πείσει για το επιχείρημά της. Ο χρόνος θα δείξει εάν θα γίνει αποδεκτό.

Πηγές: N. Mortimer, et al./GSA Today - http://www.tovima.gr/science/article/?aid=862757

Υλικά της ζωής πάνω στην Δήμητρα. Life's Building Blocks Found on Dwarf Planet Ceres

Στον πλανήτη νάνο εντοπίστηκαν οργανικά μόρια με άνθρακα. This enhanced color composite image, made with data from the framing camera aboard NASA's Dawn spacecraft, shows the area around Ernutet crater. The bright red portions appear redder with respect to the rest of Ceres. In a 2017 study in the journal Science, researchers from the Dawn science team found that these red areas around Ernutet are associated with evidence of organic material. Image Credit: NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA

Το διαστημικό σκάφος Dawn της NASA εντόπισε για πρώτη φορά πάνω στον πλανήτη-νάνο Δήμητρα οργανικά μόρια που περιέχουν άνθρακα και αποτελούν τους θεμελιώδεις λίθους της ζωής στη Γη. Οι οργανικές ουσίες φαίνεται να έχουν σχηματισθεί στον ίδιο τον πλανήτη και να μην προέρχονται από πτώσεις αστεροειδών ή κομητών. Επιπλέον, οι επιστήμονες δεν αποκλείουν την πιθανότητα η Δήμητρα να διαθέτει έναν υπόγειο ωκεανό, πράγμα που αυξάνει την πιθανότητα να φιλοξενούσε κάποιας μορφής ζωή στο παρελθόν (ή και στο παρόν).

Η ανακάλυψη

Data gathered by NASA's Dawn spacecraft show a region around Ceres' Ernutet crater where organic concentrations have been discovered (labeled "a" through "f"). The color coding shows the strength of the organics' absorption band, with warmer colors indicating the highest concentrations. Credit: NASA/JPL-Caltech/UCLA/ASI/INAF/MPS/DLR/IDA

Ερευνητές, με επικεφαλής την Μαρία Κριστίνα Ντε Σάνκτις του Εθνικού Ινστιτούτου Αστροφυσικής της Ιταλίας στη Ρώμη, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «Science» [Localized aliphatic organic material on the surface of Ceres] δήλωσαν ότι η Δήμητρα εμφανίζει ομοιότητες με τους δορυφόρους Ευρώπη και Εγκέλαδο.

Είναι η πρώτη σίγουρη ανακάλυψη οργανικών μορίων σε σώμα που βρίσκεται στην μεγάλη ζώνη αστεροειδών μεταξύ Άρη και Δία. Η Δήμητρα είναι το μεγαλύτερο σώμα σε αυτή τη ζώνη. Τέτοια οργανικά μόρια έχουν μέχρι σήμερα βρεθεί σε μετεωρίτες και αστεροειδείς.

Οι οργανικές ουσίες στη Δήμητρα είναι κυρίως συγκεντρωμένες σε μια περιοχή έκτασης περίπου 1.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ιδίως στους κρατήρες Ερνουτέτ και Ιναμαχάρι. Προς το παρόν, οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν την ακριβή χημική σύσταση αυτών των οργανικών μορίων.

Η αποστολή

Δείτε ένα εντυπωσιακό βίντεο για την Δήμητρα η οποία όπως φαίνεται δεν ήταν ένας... αδιάφορος μεγάλος διαστημικός βράχος αλλά ένας εξαιρετικά ενδιαφέρον κόσμος.

Έχοντας ολοκληρώσει σχεδόν δύο χρόνια παρατηρήσεων στη Δήμητρα, το Dawn -που εκτοξεύθηκε το 2007- κινείται σήμερα σε μια ελλειπτική τροχιά σε ύψος 7.520 έως 9.350 χιλιομέτρων από την επιφάνεια του νάνου πλανήτη. Στις 23 Φεβρουαρίου θα μετακινηθεί σε μια νέα τροχιά σε ύψος περίπου 20.000 χιλιομέτρων.

Το Dawn αρχικά μελέτησε την μικρότερη Εστία (2011-12) που έχει διάμετρο 530 χιλιομέτρων και στη συνέχεια επισκέφθηκε στη Δήμητρα που έχει διάμετρο 950 χιλιομέτρων. Έτσι, έγινε η πρώτη στην ιστορία διαστημοσυσκευή, η οποία τέθηκε σε τροχιά γύρω από δύο διαφορετικά ουράνια σώματα πέρα από τη Σελήνη. Μεταξύ άλλων, έχει ανακαλύψει στη Δήμητρα ένα μεγάλο ηφαίστειο πάγου ύψους τεσσάρων χιλιομέτρων.

Πηγές: www.jpl.nasa.gov - http://www.tovima.gr/science/physics-space/article/?aid=862616

Ουίνστον Τσώρτσιλ: «Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;» Winston Churchill Wrote of Alien Life in a Lost Essay

O Ουίνστον Τσώρτσιλ, στο σπίτι του, τον Οκτώβριο του 1939. Winston Churchill, a longtime science enthusiast, at his home in Chartwell, England, in October 1939. He sent an essay to his publisher that month, just weeks after Britain entered World War II, that pondered the existence of extraterrestrials. Credit Topical Press Agency, via Getty Images

Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ δεν νοιαζόταν μόνο με ποιο τρόπο η Βρετανία και γενικότερα η δημοκρατική Δύση θα νικήσει τη ναζιστική Γερμανία. Ενδιαφερόταν επίσης για το αν υπάρχει εξωγήινη ζωή σε άλλους πλανήτες, όπως αποκαλύπτει ένα εντυπωσιακό ανέκδοτο και άγνωστο έως τώρα δοκίμιό του, που ήλθε στο φως και φέρει τον τίτλο «Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;»

Εν συντομία, η απάντηση του Ουίνστον Τσώρτσιλ είναι ότι, με δεδομένη την απεραντοσύνη του Σύμπαντος, είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς πως οι άνθρωποι αποτελούν κάτι το μοναδικό, αν μη τι άλλο επειδή εγγενώς η ζωή έχει την τάση να πολλαπλασιάζεται και να επεκτείνεται.

Winston Churchill wrote an essay on alien life in 1939 when Europe was on the brink of war, shortly before he became prime minister of the United Kingdom. Credit: Evening Standard/Getty Images

Το 11σέλιδο δακτυλογραφημένο κείμενο, που πιθανώς προοριζόταν να δημοσιευθεί σε κάποια εφημερίδα, είχε γραφεί το 1939, όταν η Ευρώπη βρισκόταν στο χείλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Έμεινε στα συρτάρια του μεγάλου βρετανικού πολιτικού, ο οποίος έκανε κάποιες αλλαγές στη δεκαετία του 1950, παρ’ όλα αυτά, δεν έμελλε ποτέ να δημοσιευθεί.

Churchill’s essay, on pondering the conditions that make for a habitable world, and considering the vast number of stars perhaps circled by alien planets, concludes that we are not alone. Photograph: National Churchill Museum at Westminster College

Στην δεκαετία του ’80, και αφού στο μεταξύ το κείμενο είχε μείνει για χρόνια στα χέρια του εκδότη του Τσώρτσιλ, το δοκίμιο μεταφέρθηκε μαζί με πολλά άλλα γραφτά του στο Εθνικό Μουσείο Τσώρτσιλ στο Φούλτον του Μισούρι των ΗΠΑ, όπου καταχωνιάστηκε και ξεχάστηκε. Ώσπου, ο νέος διευθυντής του μουσείου Τίμοθι Ράϊλι, το ξέθαψε και το παρέδωσε στον ισραηλοαμερικανό αστροφυσικό και συγγραφέα εκλαϊκευτικών επιστημονικών βιβλίων Μάριο Λίβιο, ο οποίος ανέλαβε να το μελετήσει [Mario Livio: Winston Churchill’s essay on alien life found].

«Σε μια εποχή που ορισμένοι σημερινοί πολιτικοί απαξιώνουν την επιστήμη, είναι συγκινητικό να θυμόμαστε έναν ηγέτη, ο οποίος ασχολείτο με αυτήν τόσο βαθιά», δήλωσε ο Λίβιο σε σχετικό άρθρο στο περιοδικό Nature, σε έναν υπαινιγμό που παραπέμπει (και) στον Ντόναλντ Τραμπ.

Ο Τσώρτσιλ δείχνει ιδιαίτερα ενημερωμένος για τις επιστημονικές γνώσεις της εποχής του, ενώ -όπως και σε τόσα άλλα πράγματα- οι κρίσεις και προβλέψεις του σχετικά με την εξωγήινη ζωή φαίνονται ιδιαίτερα εύστοχες. Πάνω από μισό αιώνα πριν ανακαλυφθεί ο πρώτος εξωπλανήτης γύρω από κάποιο άλλο άστρο, ο Τσώρτσιλ δεν απέκλειε την πιθανότητα να υπάρχουν πλανήτες εκτός του ηλιακού μας συστήματος, ακόμη και ζωή πάνω σε αυτούς, αναπτύσσοντας προβληματισμούς παρεμφερείς με εκείνους των σημερινών αστροβιολόγων.

Ένας πρώιμος αστροβιολόγος

In the essay, Churchill outlines the concept of habitable zones - more than 50 years before the discovery of exoplanets. Credit: NASA

«Δεν είμαι τόσο επαρκώς επηρμένος για να θεωρώ ότι ο ήλιος μου είναι ο μόνος που διαθέτει μια οικογένεια πλανητών», γράφει μεταξύ άλλων. Διακινδυνεύει μάλιστα την -σωστή κατά τους σημερινούς επιστήμονες- εκτίμηση ότι ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των εξωπλανητών «θα έχουν το σωστό μέγεθος για να κρατήσουν νερό στην επιφάνειά τους και πιθανώς κάποιου είδους ατμόσφαιρα». Ενώ θεωρεί πιθανό ότι μερικοί εξωπλανήτες «θα βρίσκονται στην δέουσα απόσταση από τον μητρικό τους ήλιο, ώστε να διαθέτουν την κατάλληλη θερμοκρασία».

Έτσι, ήδη πολλές δεκαετίες πριν, ο Τσώρτσιλ αναδεικνύει την όντως ζωτική σημασία του νερού σε υγρή μορφή και της θερμοκρασίας σε έναν εξωπλανήτη. Άρα, την κατάλληλη απόσταση του πλανήτη από το άστρο του, ούτε πολύ κοντά (ώστε το νερό να βράζει και να εξατμίζεται στο διάστημα), ούτε πολύ μακριά (ώστε το νερό να παγώνει), δηλαδή στη λεγόμενη «φιλόξενη ζώνη», έτσι ώστε να μπορεί να αναπτυχθεί κάποια μορφή ζωής. Επισημαίνει επίσης τη σημασία για ένα πλανήτη να μπορεί να κρατά την ατμόσφαιρά του.

Όπως εκτιμά ο Τσώρτσιλ, στο ηλιακό μας σύστημα ζωή μπορεί να υπάρχει μόνο στον Άρη και στην Αφροδίτη. Αλλά θεωρεί ότι είναι τόσο μεγάλες οι διαστημικές αποστάσεις, που ίσως ποτέ να μη μπορέσουμε να μάθουμε, αν όντως κάποιοι πλανήτες «φιλοξενούν ζωντανά πλάσματα, ακόμη και φυτά».

Προβλέπει πάντως, ότι «μια ημέρα, πιθανώς στο όχι πολύ μακρινό μέλλον, ίσως καταστεί εφικτό να ταξιδέψουμε στο φεγγάρι, ή ακόμη στην Αφροδίτη ή στον Άρη». Από την άλλη, θεωρεί τα ταξίδια σε άλλα άστρα υπερβολικά δύσκολα, καθώς επισημαίνει ότι το κοντινότερο άστρο (Εγγύς του Κενταύρου) απέχει περίπου πέντε έτη φωτός.

Εν κατακλείδι, όπως λέει, «εγώ τουλάχιστον δεν έχω εντυπωσιασθεί τόσο πολύ από την επιτυχία του πολιτισμού μας εδώ (σ.σ.στη Γη), ώστε να φθάσω στο σημείο να σκεφθώ πως είμαστε το μόνο σημείο σε αυτό το απέραντο σύμπαν που περιέχει ζωντανά, σκεπτόμενα πλάσματα ή ότι είμαστε η υψηλότερη μορφή νοητικής και σωματικής ανάπτυξης που εμφανίσθηκε ποτέ στο απέραντο πεδίο του χώρου και του χρόνου».

Από τους Αρειανούς στους Ναζί

ALIENS: UFOs were one of Winston Churchill's interests as he predicted life on Mars and Venus. Getty Images

Το κείμενο του Τσώρτσιλ είχε γραφεί λίγο μετά τη ραδιοφωνική μετάδοση το 1938 του «Πολέμου των Κόσμων» (προσαρμογή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Χ.Τζ. Γουέλς), που είχε δημιουργήσει έναν «πυρετό» στα μέσα ενημέρωσης και στην κοινή γνώμη για τους Αρειανούς και μια πιθανή εισβολή τους.

Churchill was the first prime minister to hire a science adviser and created government funding for labs, telescopes and technology which led to post-war discoveries and inventions from molecular genetics to x-ray crystallography. Photograph: Keystone/Getty Images

Όμως τα επιστημονικά και τεχνολογικά ενδιαφέροντα του Τσώρτσιλ δεν περιορίζονταν στο διάστημα, αλλά εκτείνονταν από την εξέλιξη έως την πυρηνική σύντηξη. Ήδη στα 22 του, ως αξιωματικός του βρετανικού στρατού στην Ινδία το 1896, είχε διαβάσει το αριστούργημα του Δαρβίνου «Για την καταγωγή των ειδών».

Στο μεσοπόλεμο καταβρόχθιζε όποια επιστημονική γνώση έπεφτε μπροστά του και δεν δίσταζε να γράφει ο ίδιος σχετικά άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών του προερχόταν από τις ατελείωτες συζητήσεις με τον γερμανικής καταγωγής στενό φίλο και επιστημονικό σύμβουλό του Φρέντερικ Λίντεμαν, καθηγητή φυσικής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Υπήρξε ο πρώτος πρωθυπουργός που προσέλαβε επίσημα έναν επιστημονικό σύμβουλο, τον Λίντεμαν, στην αρχή της δεκαετίας του ’40.

Churchill supported the development of game-changing technologies such as radar. GETTY IMAGES

Χάρη στα πολυσχιδή επιστημονικά – τεχνολογικά ενδιαφέροντα του Τσώρτσιλ, στη διάρκεια του πολέμου, η Βρετανία προχώρησε ταχέως πολλά κρίσιμα προγράμματα, όπως την ανάπτυξη του ραντάρ και της ατομικής βόμβας. Αλλά και μετά τον πόλεμο, ο Τσώρτσιλ ενίσχυσε με γενναία χρηματοδότηση την δημιουργία εργαστηρίων, τηλεσκοπίων και άλλων επιστημονικών υποδομών σε διάφορα πεδία (αστρονομία, γενετική κ.α.)

Όμως, ήταν αρκετά έξυπνος και ευαίσθητος για να παρατηρήσει κάποτε ότι «χρειαζόμαστε επιστήμονες στον κόσμο, αλλά όχι έναν κόσμο επιστημόνων», έτσι ώστε «η επιστήμη να είναι υπηρέτης και όχι κύριος του ανθρώπου». Η πρόκληση αυτή παραμένει σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ.

Πηγές: news.in.gr - nytimes.com

Βρέθηκε έμβρυο σε θαλάσσιο συγγενή των δεινοσαύρων. Fossil of pregnant sea creature changes understanding of how reproductive system evolved

Πρόκειται για αναπάντεχη ανακάλυψη που αλλάζει τα δεδομένα στην εξέλιξη διαφόρων ειδών. Καλλιτεχνική απεικόνιση του Dinocephalosaurus που δεν έκανε αβγά αλλά γεννούσε... παιδιά. Fish-eating reptile Dinocephalosaurus, which lived about 245m years ago, gave birth to live babies rather than laying eggs. An artist's interpretation of an ancient mother Dinocephalosaurus swimming with an embryo developing within her. Credit: Dinghua Yang

Το 2008 εντοπίστηκαν στην Νότια Κίνα τα απολιθώματα ενός παράξενου θαλάσσιου όντος που έλαβε την ονομασία Dinocephalosaurus. Ήταν ένα πλάσμα που ζούσε πριν από περίπου 245 εκ. έτη δηλαδή πριν την εμφάνιση των δεινοσαύρων στον πλανήτη. Το ον αυτό είχε μήκος 3-4 μέτρα με πολύ μικρό σώμα και τεράστιο λαιμό που είχε μήκος περίπου δύο μέτρα! 

The star marks the spot where researchers discovered the pregnant Dinocephalosaurus remains. Credit: Liu, J. et al. Nature Communications. (2017).

Ο Dinocephalosaurus ανήκε στα Αρχοσαυρόμορφα, μια οικογένεια ζώων στην οποία ανήκουν οι κροκόδειλοι, οι δεινόσαυροι και τα πτηνά. Όλα τα είδη αυτής της οικογένειας αναπαράγονταν με αβγά.

A diagram of the specimen, with the hot pink area showing where the embryo's remains were discovered. Credit: Liu, J. et al. Nature Communications. (2017).

Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ που μελετούσαν τα απολιθώματα του Dinocephalosaurus εντόπισαν  μέσα στα τοιχώματα της θωρακικής κοιλότητας ένα μικρότερο ον. Επικεντρώθηκαν στην μελέτη του όντος για να διαπιστώσουν αν επρόκειτο για το τελευταίο γεύμα του Dinocephalosaurus πριν χάσει την ζωή του. Όπως αναφέρουν στην δημοσίευση τους στην επιθεώρηση «Nature Communications» οι ερευνητές το ον αυτό δεν ήταν κάποιο θήραμα αλλά ένα έμβρυο! Οι ερευνητές αναφέρουν ότι την στιγμή που ο Dinocephalosaurus πέθανε το έμβρυο είχε ανάπτυξη περίπου 50 εκατοστών. Η ανακάλυψη ανατρέπει τα δεδομένα την αναπαραγωγική διαδικασία της οικογένειας των Αρχοσαυρόμορφων και μπορεί να ρίξει νέο φως στην εξέλιξη των ειδών της οικογένειας.

Πηγές: Nature Communications, http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=862405

Το άδειο πορτοφόλι στερεί χρόνια ζωής. Low socioeconomic status reduces life expectancy

Pablo Picasso, Les Pauvres au bord de la mer, The Poor at the seaside, 1903. Μεγάλη μελέτη δείχνει ότι το χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο μειώνει το προσδόκιμο επιβίωσης περισσότερο από την παχυσαρκία ή την υπέρταση και πρέπει να θεωρείται ανεξάρτητος παράγοντας κινδύνου πρόωρης θνησιμότητας στη χάραξη πολιτικών δημόσιας υγείας. Low socioeconomic status is linked to significant reductions in life expectancy and should be considered a major risk factor for ill health and early death in national and global health policies, according to a study of 1.7 million people.

Το χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο (βλέπε… συνώνυμο των περισσότερων Ελλήνων πλέον) συνδέεται με σημαντική πτώση του προσδόκιμου ζωής και πρέπει να θεωρείται ως ένας ανεξάρτητος βασικός παράγοντας κινδύνου για νοσηρότητα και πρόωρο θάνατο όταν χαράσσονται εθνικές και διεθνείς πολιτικές δημόσιας υγείας. Αυτό δείχνει μια νέα μελέτη που περιελάμβανε πάνω από 1,7 εκατομμύρια άτομα και δημοσιεύθηκε πριν από λίγες ημέρες στην ιατρική επιθεώρηση «The Lancet».

Η πρώτη σύγκριση με τους συμβατικούς παράγοντες κινδύνου

Life expectancy from age 40 years to 85 years and years of life lost due to low socioeconomic status and 25 × 25 risk factors.

Η μελέτη, η οποία βασίστηκε σε δεδομένα από τη Βρετανία, τη Γαλλία, την Ελβετία, την Πορτογαλία, την Ιταλία, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία, είναι η πρώτη που συγκρίνει την επίδραση του χαμηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου με άλλους σημαντικούς παράγοντες κινδύνου για την υγεία, όπως η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, το κάπνισμα, ο διαβήτης, η υπέρταση, η παχυσαρκία καθώς και η μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ. Οι ερευνητές επισημαίνουν πως παρότι το κοινωνικο-οικονομικό στάτους αποτελεί έναν από τους κύριους παράγοντες πρόβλεψης σχετικά με τη νοσηρότητα του πληθυσμού αλλά και τους πρώιμους θανάτους σε παγκόσμιο επίπεδο, συχνά «μένει στα αζήτητα» κατά τη χάραξη πολιτικών υγείας. «Δεδομένης της τεράστιας επίδρασης του κοινωνικο-οικονομικού στάτους στην υγεία, είναι ζωτικής σημασίας να αποδεχθούν οι κυβερνήσεις ότι αποτελεί κύριο παράγοντα κινδύνου και να σταματήσουν να αποκλείουν αυτόν τον παράγοντα από την ατζέντα τους για τη δημόσια υγεία» ανέφερε η κύρια συγγραφέας της νέας μελέτης δρ Σίλβια Στρινγκίνι από το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Λωζάννης στην Ελβετία. «Η μείωση της φτώχειας, η βελτίωση της Παιδείας και η διασφάλιση ασφαλούς στέγης, σχολείων και εργασιακού περιβάλλοντος είναι άκρως σημαντικά ώστε να ξεπεραστεί η επίδραση της κοινωνικο-οικονομικής στέρησης. Έτσι θα οδηγηθούμε σε καλύτερη ποιότητα ζωής και σε καλύτερη υγεία για πολλούς».

Ο σχεδιασμός της μελέτης

The study included data from 48 studies comprising more than 1.7 million people. It used a person's job title to estimate their socioeconomic status and looked at whether they died early. Credit: © Voyagerix / Fotolia

Στο πλαίσιο της μελέτης οι ερευνητές συνέκριναν την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση με έξι από τους κύριους παράγοντες νοσηρότητας του πληθυσμού που έχουν οριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στο Σχέδιο Δράσης του για την Πρόληψη και τον Έλεγχο των Μη Μεταδοτικών Νοσημάτων. Το Σχέδιο έχει ως στόχο τη μείωση των μη μεταδοτικών ασθενειών κατά 25% ως το 2025, αλλά παραλείπει το κοινωνικο-οικονομικό στάτους ως παράγοντα κινδύνου για αυτές τις νόσους. Περιελήφθησαν δεδομένα από 48 μελέτες στις οποίες συμμετείχαν περισσότερα από 1,7 εκατομμύρια άτομα. Χρησιμοποιήθηκε ο επαγγελματικός τίτλος ώστε να προσδιοριστεί το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο ενώ οι ερευνητές κοίταξαν πόσα άτομα πέθαναν πρόωρα.

Όπως προέκυψε, σε σύγκριση με τα άτομα που βρίσκονταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση, όσα ήταν χαμηλότερου κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου αντιμετώπιζαν 46% μεγαλύτερες πιθανότητες να πεθάνουν πριν από τα 85 έτη τους. Μεταξύ δε των ατόμων χαμηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, 55.600 (15,2% των ανδρών και 9,4% των γυναικών) πέθαναν πριν από την ηλικία των 85 ετών, σε σύγκριση με 25.452 άτομα (11,5% των ανδρών και 6,8% των γυναικών) με υψηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο.

Μεγαλύτερος ο κίνδυνος από την υπέρταση και την παχυσαρκία

Τα στοιχεία έδειξαν επίσης ότι από το σύνολο των συμμετεχόντων το 41% των ανδρών και το 27% των γυναικών ανήκαν στα κατώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα και αυτό συνδεόταν με μείωση του προσδόκιμου ζωής κατά 2,1 έτη - μείωση παρόμοια με το να μην ασκείται κάποιος (2,4 χρόνια). Οι μεγαλύτερες μειώσεις του προσδόκιμου ζωής συνδέονταν με το κάπνισμα και τον διαβήτη (4,8 και 3,9 έτη αντιστοίχως). Συγκριτικά όμως, η υψηλή αρτηριακή πίεση, η παχυσαρκία και η μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ φάνηκε να σχετίζονται με μικρότερη μείωση στο προσδόκιμο ζωής (1,6, 0,7 και 0,5 χρόνια αντιστοίχως) σε σύγκριση με το χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο.

«Η μελέτη μας δείχνει ότι το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο θα έπρεπε να περιληφθεί στη λίστα με τους συμβατικούς παράγοντες κινδύνου για νοσηρότητα του πληθυσμού» ανέφερε ο καθηγητής Πάολο Βινέις από το Imperial College του Λονδίνου, κύριος συγγραφέας της μελέτης και επικεφαλής του consortium EU LIFEPATH της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο πλαίσιο του οποίου διεξήχθη η συγκεκριμένη έρευνα.

Πηγές: Dr Silvia Stringhini et al. Socioeconomic status and the 25 × 25 risk factors as determinants of premature mortality: a multicohort study and meta-analysis of 1·7 million men and women. The Lancet, January 2017 DOI: 10.1016/S0140-6736(16)32380-7, http://www.tovima.gr/science/article/?aid=862109

Οι άνθρωποι έλκονται από πρόσωπα ατόμων που δείχνουν υγιή. People are attracted to outward signs of health, not actual health, study finds

Vincent Van Gogh, Portrait de l'artiste par lui-même, Portrait of the artist by itself, 1886. Το ροδαλό δέρμα γίνεται αντιληπτό ως πιο ελκυστικό σύμφωνα με τη νέα αυστραλιανή μελέτη. Skin with yellow and red pigments is perceived as more attractive in Caucasian males, but this skin coloring does not necessarily signal actual good health, new research concludes.

Αμερικανική μελέτη αποκαλύπτει ότι οι άνθρωποι έλκονται από τα πρόσωπα που δείχνουν υγιή, χωρίς ωστόσο να σημαίνει ότι το άτομο όντως είναι σε καλή κατάσταση, σύμφωνα με στοιχεία δημοσιεύθηκαν στο επιστημονικό έντυπο Behavioral Ecology. 

Συγκεκριμένα, ένα δέρμα σε αποχρώσεις του κιτρινοκόκκινου γίνεται αντιληπτό ως πιο ελκυστικό όταν πρόκειται για άνδρες καυκάσιας καταγωγής, αλλά αυτές οι αποχρώσεις δέρματος δεν αποτελούν κατ’ ανάγκη σημάδι πραγματικά καλής υγείας.

Ορισμένοι άνθρωποι είναι πιο ελκυστικοί από κάποιους άλλους όταν πρόκειται για την επιλογή συντρόφου. Ένα χαρακτηριστικό που παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή ερωτικού συντρόφου είναι η απόχρωση του δέρματος, η οποία επηρεάζεται από τα καροτενοειδή. Πρόκειται για φυτικές χρωστικές κίτρινου και κόκκινου χρώματος, που δίνουν την χαρακτηριστική απόχρωση σε πολλά φρούτα και λαχανικά.

Παλαιότερες μελέτες είχαν δείξει ότι διάφορα έμβια είδη, όπως τα πτηνά, τα ψάρια και τα ερπετά θηλυκού γένους, έλκονται περισσότερο από τα αρσενικά με έντονα χρώματα. Αυτό έκανε τους επιστήμονες να πιστεύουν ότι, οι αποχρώσεις που επηρεάζονται από τα καροτενοειδή είναι σημάδι υγείας.

Ομοίως, οι άνθρωποι έλκονται από άτομα που δείχνουν υγιή διότι θεωρούνται κατάλληλα για αναπαραγωγή. Επίσης, όσοι δείχνουν υγιείς έχουν καλύτερες πιθανότητες επιβίωσης, καλύτερη γονιμότητα και έχουν γονίδια που προάγουν την υγεία των απογόνων τους.

H νέα μελέτη

These are examples of color variation between pre- and post-supplementation by Treatment condition. The top photographs show the Beta-carotene participant, The bottom photographs show the placebo participant. The left side is pre-supplementation and the right side is post-supplementation. Credit: Yong Zhi Foo

Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αυστραλίας μελέτησαν κατά πόσο υπάρχει συσχετισμός μεταξύ των «ενδείξεων υγείας» λόγω κατανάλωσης καροτενοειδών και της πραγματικής υγείας. Το δείγμα αποτελούνταν από 43 ετεροφυλόφιλους άνδρες καυκάσιας καταγωγής, κατά μέσο όρο 21 ετών. Οι επιστήμονες συγκρότησαν και μια ομάδα ελέγχου από επιπλέον 20 άνδρες.

Στην αρχή της μελέτης ελήφθησαν φωτογραφίες των συμμετεχόντων, ώστε να τεκμηριωθούν στη συνέχεια τυχόν αλλαγές στην απόχρωση του δέρματος. Οι άνδρες υποβλήθηκαν σε έλεγχο υγείας, που περιελάμβανε εξετάσεις για το οξειδωτικό στρες, την ανοσοποιητική τους λειτουργία και την ποιότητα του σπέρματος. Στη συνέχεια, οι άνδρες πήραν για 12 εβδομάδες συμπλήρωμα β-καροτένης ή εικονικό σκεύασμα. Μετά το τέλος της αγωγής υποβλήθηκαν εκ νέου σε έλεγχο υγείας και φωτογραφήθηκαν. Εξήντα έξι γυναίκες, καυκάσιας καταγωγής, κατά μέσο όρο 33 ετών κλήθηκαν να αξιολογήσουν την ελκυστικότητα των φωτογραφιών των ανδρών, πριν και μετά το συμπλήρωμα διατροφής.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι, το συμπλήρωμα β-καροτένης άλλαξε την απόχρωση του δέρματος, όχι όμως και τη φωτεινότητα. Τα πρόσωπα των ανδρών μετά τη χρήση του συμπληρώματος είχαν 50% περισσότερες πιθανότητες να επιλεγούν ως ελκυστικά, καθώς και ως πιο υγιή, συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου.

Αν και το συμπλήρωμα διατροφής αύξησε την ελκυστικότητα των ανδρών κάνοντας τους να δείχνουν πιο υγιείς, στην πραγματικότητα δεν επηρέασε σημαντικά την υγεία τους.

Τα αποτελέσματα εν ολίγοις δείχνουν ότι τα καροτενοειδή μπορούν να επηρεάσουν την εμφάνιση των ανθρώπων, όπως συμβαίνει και με τα ζώα. Επίσης, επιβεβαιώνει αποτελέσματα παλαιότερων μελετών ότι αυτό που τρώμε βελτιώνει την εμφάνιση μας και όχι κατ' ανάγκη την υγεία μας.

Πηγές: Yong Zhi Foo, Gillian Rhodes, Leigh W. Simmons. The carotenoid beta-carotene enhances facial color, attractiveness and perceived health, but not actual health, in humans. Behavioral Ecology, February 2017 DOI: 10.1093/beheco/arw188, http://www.tovima.gr/science/article/?aid=861880