Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, «Κρυμμένα». Constantine P. Cavafy, “Hidden Things”

Susan Macdowell Eakins (1851–1938), Thomas Eakins (c 1920-25), oil on canvas, 127 x 101.6 cm, Philadelphia Museum of Art, Philadelphia, PA. The Athenaeum.

Απ’ όσα έκαμα κι απ’ όσα είπα

να μη ζητήσουνε να βρουν ποιός ήμουν.

Εμπόδιο στέκονταν και μεταμόρφωνε

τες πράξεις και τον τρόπο της ζωής μου.

Εμπόδιο στέκονταν και σταματούσε με

πολλές φορές που πήγαινα να πω.

Οι πιο απαρατήρητές μου πράξεις

και τα γραψίματά μου τα πιο σκεπασμένα —

από εκεί μονάχα θα με νιώσουν.

Αλλά ίσως δεν αξίζει να καταβληθεί

τόση φροντίς και τόσος κόπος να με μάθουν.

Κατόπι — στην τελειοτέρα κοινωνία —

κανένας άλλος καμωμένος σαν εμένα

βέβαια θα φανεί κι ελεύθερα θα κάμει.

Thomas Eakins (1844–1916), The Artist’s Wife and His Setter Dog (1884-89), oil on canvas, 76.2 x 58.4 cm, The Metropolitan Museum of Art, New York, NY. Wikimedia Commons.

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, “Κρυμμένα (από την ποιητική συλλογή: “Κρυμμένα ποιήματα”, 1882-1923), 1908.

“Hidden Things”

Gustave Moreau (1826–1898), Apollo and the Nine Muses (1856), oil on canvas, dimensions not known, Private collection. The Athenaeum.

From all I did and all I said

let no one try to find out who I was.

An obstacle was there that changed the pattern

of my actions and the manner of my life.

An obstacle was often there

to stop me when I’d begin to speak.

From my most unnoticed actions,

my most veiled writing—

from these alone will I be understood.

But maybe it isn’t worth so much concern,

so much effort to discover who I really am.

Later, in a more perfect society,

someone else made just like me

is certain to appear and act freely. 

Antonio Gisbert (1834–1902), The Execution by Firing Squad of Torrijos and his Companions on the Beach at Málaga (1888), oil on canvas, 601 × 390 cm, Museo Nacional del Prado, Madrid, Spain. Wikimedia Commons.

Reprinted from C. P. CAVAFY: Collected Poems Revised Edition, translated by Edmund Keeley and Philip Sherrard, edited by George Savvidis. Translation copyright © 1975, 1992 by Edmund Keeley and Philip Sherrard. Princeton University Press. For reuse of these translations, please contact Princeton University Press.

 

 

Μαρκ Μαζάουερ, «Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων». Mark Mazower, “Salonica, City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews 1430-1950”.

Θεσσαλονίκη, παραλία γύρω στα 1900. Από τον Βύρωνα Παπαδόπουλο και την ομάδα “Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης”. «…ο Κάσσανδρος διάλεξε καλά την τοποθεσία του. Η πόλη χτισμένη στην πλαγιά που κατηφορίζει από τις υπώρειες του Χορτιάτη προς τη θάλασσα, έδινε στους κατοίκους της μιαν εύκολη και φιλόξενη αίσθηση προσανατολισμού: από τα παλιότερα χρόνια κιόλας έβλεπαν μπροστά τους το Θερμαϊκό, με τον Όλυμπο στην άλλη μεριά του κόλπου…πίσω τους υψώνονταν οι δασωμένοι λόφοι και τα βουνά, και δυτικά απλωνόταν ως τον ορίζοντα ο κάμπος με τα πολλά ποτάμια…η νέα πόλη έσμιγε με τον περίγυρό της, όντας το σημείο όπου συναντιόνταν τα βουνά, τα ποτάμια και η θάλασσα. Φρουρούσε τον πιο προσιτό χερσαίο δρόμο από τη Μεσόγειο προς το εσωτερικό των Βαλκανίων και την κεντρική Ευρώπη, δρόμο από τον οποίον κατέβηκαν οι Σλάβοι [τον έκτο αιώνα] και οι Γερμανοί [το 1941], ενώ οι έμποροι και οι φάλαγγες του ΝΑΤΟ [καθοδόν προς το Κόσοβο το 1999] πήραν την αντίθετη κατεύθυνση. Τη στρατηγική της θέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης την εκμεταλλεύτηκαν αργότερα και οι Ρωμαίοι οι οποίοι κατασκεύασαν την Εγνατία Οδό, μια αρτηρία επτακοσίων χιλιομέτρων που συνέδεε την Ιταλία με τη Μικρά Ασία, περνώντας μέσα απ’ την πόλη»... Μάρκ Μαζάουερ, Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων. εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Αθήνα 2006, σελίδα 37.

O Λέων Μπατής γεννήθηκε στα Ιωάννινα το 1910, σε μία ρωμανιώτικη οικογένεια. Ήταν παντρεμένος και είχε δύο παιδιά, τον Σολομών και την Άρτεμη. Το Μάρτιο του 1944 ο Λέων Μπατής συνελήφθη και εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Τον Ιανουάριο του 1945 και ενώ οι Σύμμαχοι προωθούνταν σε όλα τα μέτωπα, ο Λέων, μαζί με μία ομάδα από 5.000 φυλακισμένους, υποχρεώθηκε σε πορεία, στο εσωτερικό της Γερμανίας. Περπάτησαν για περίπου 50 χιλιόμετρα, μέχρι τη στιγμή που επιβιβάστηκαν σε αυτοκίνητα, τα οποία μετά από λίγο σταμάτησαν κοντά σε ένα δάσος. Τα Ες-Ες άρχισαν να ανοίγουν πυρ εναντίον των αιχμαλώτων με πυροβόλα. Τρέχοντας για να σωθούν ο Λέων Μπατής, ο Ηλίας Μάτσας και ένας φυλακισμένος από την Πολωνία, κατάφεραν να δραπετεύσουν. Ο Λέων ήταν ο πρώτος επιζών που επέστρεψε από τα στρατόπεδα θανάτου. Η άφιξη του στη Θεσσαλονίκη, το 1945, συνέπεσε με τον εορτασμό του Πέσσαχ. Όταν ήλθε η κατάλληλη στιγμή, να διηγηθεί τις εμπειρίες του από το στρατόπεδο του θανάτου, δεν έγινε πιστευτός. Όλοι νόμιζαν ότι είχε χάσει τα λογικά του και στάλθηκε σε άσυλο για δύο εβδομάδες. Στο μεσοδιάστημα, αρκετοί επιζώντες επέστρεφαν και τα καταστροφικά νέα δεν μπορούσαν πια να αγνοηθούν. Στο μεταξύ, η σύζυγός του Σοφία με τα δύο τους παιδιά βρήκαν καταφύγιο σε ένα σπίτι, στην περιοχή του Βύρωνα. Έμειναν εκεί μέχρι την απελευθέρωση. Ο Λέων, τελικά, ξανάσμιξε με την οικογένειά του στις 20 Μαρτίου του 1945. Μετά τον πόλεμο γεννήθηκε και ο γιος του Ισαάκ. Ο Λέων Μπατής άνοιξε ένα κατάστημα υφασμάτων στην Αθήνα, όπου και κρέμασε μία φωτογραφία του, η οποία και εκτίθεται σήμερα στο Ε.Μ.Ε στην προθήκη της απελευθέρωσης. Πιθανότατα τραβήχτηκε στο Βουκουρέστι, το 1945, στο δρόμο προς την Ελλάδα. Πέθανε το 1981 στο Τελ Αβίβ. Κείμενο: Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος. Φωτογραφία: Συλλογή Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος

Ο πρώτος που έφτασε ήταν ένας Εβραίος της Αθήνας ονόματι Λέων Μπατής, που έφτασε στη Θεσσαλονίκη από το Βορρά στις 15 Μαρτίου 1945. Εκείνο το βράδυ κουρασμένος, ευερέθιστος και φιλύποπτος , αδημονώντας να φτάσει στην Αθήνα για αν δει αν ζούσε ακόμα η οικογένειά του, αφηγήθηκε την ιστορία του γύρω από ένα ούζο σ ένα μεγάλο ακροατήριο, σ ένα καφενείο.

A German corporal (Obergefreiter) leads three Jewish men in forced calisthenics on Eleftheria Square in Salonika, Greece, 1942. (David Sion/US Holocaust Memorial Museum

Οι δημοσιογράφοι ήθελαν τα γεγονότα, οι Εβραίοι που είχαν έρθει ήθελαν να μάθουν για τους συγγενείς και τους φίλους τους. «ακούμε για πρώτη φοράν αυτούς τους όρους, αίθουσα ασφυξιογόνων αερίων, διαλογές. Μαρμαρώσαμε. Ούτε καν τολμούμε να ζητήσομεν λεπτομέρειες» , έγραψε ένας από τους ακροατές. «ο Μπατής μιλά ψυχρά χωρίς να νοιάζεται για την συγκινησίν μας… Φαντάζεται ότι όλοι το ξέρανε» .

Οι φούρνοι του Άουβιτς. Πηγή εικόνας: tripadvisor.com

Την άλλη μέρα η αφηγησή του υπήρχε στις περισσότερες εφημερίδες της πόλης. Ήταν μια ακριβής και σε μεγάλο βαθμό αληθινή περιγραφή της μοίρας της κοινότητας. «Έκαψαν όλους τους Εβραίους στα κρεματόρια». Έλεγε ένα πρωτοσέλιδο. Λίγες βδομάδες αργότερα άλλοι πρόσθεσαν κι άλλες λεπτομέρειες και ανέφεραν για πρώτη φορά τη στείρωση και τα άλλα ιατρικά πειράματα που είχαν γίνει σε πολλές γυναίκες. Ως τον Αύγουστο είχαν επιστρέψει διακόσιοι και βρίσκονταν στο δρόμο ακόμα περισσότεροι. Ένα χρόνο μετά την απελευθέρωση είχαν επιστρέψει από τα στρατόπεδα λίγο περισσότεροι από χίλιους «Πολωνούς», όπως τους αποκαλούσαν οι άλλοι.

Η 27η Ιανουαρίου είναι η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος από τους Ναζί, με αφορμή το γεγονός ότι αυτή τη μέρα απελευθερώθηκε από τον Κόκκινο Στρατό το Άουσβιτς. Εκατοντάδες οι ιστορίες φρίκης για Εβραίους, Σέρβους, Πολωνούς, Ρώσους, Κομμουνιστές, Ομοφυλόφιλους, Τσιγγάνους, ΑΜΕΑ, διανοητές, ακτιβιστές. Ότι δεν χώραγε στο φρικιαστικό τους αφήγημα. Από τις πιο ανατριχιαστικές η ιστορία της Πολωνής Στανισλάβα Λετέινσκα, της μαίας του Άουσβιτς, η οποία έσωσε τη ζωή εκατοντάδων μωρών. Όσες Εβραίες κατάφερναν στο στρατόπεδο να ολοκληρώσουν την εγκυμοσύνη τους και να γεννήσουν, η συνήθης πρακτική ήταν τα μωρά να πνίγονται σε κουβάδες με νερό πολλές φορές μπροστά στις ίδιες τους τις μητέρες. Η Στανισλάβα αρνήθηκε να δολοφονήσει νεογέννητα και παρά τις απειλές των υπόλοιπων νοσοκόμων, και τους ξυλοδαρμούς που υπέστη συνέχιζε να φροντίζει τις επίτοκες και να τις ξεγεννά κρυφά με τη βοήθεια της κόρης της και άλλων κρατουμένων. Υπολογίζεται ότι η Στανισλάβα ξεγέννησε 3.000 μωρά. Από αυτά. περίπου 1.500 παιδιά πνίγηκαν, 1.000 πέθαναν από το κρύο και τις κακουχίες, κάποια στάλθηκαν σε οικογένειες Ναζί και μόλις 30 επιβίωσαν μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Τμήμα του λιμανιού στις αρχές του 20ου αιώνα. Η εικόνα εμφανίζεται και στο εξώφυλλο του βιβλίου του Mark Mazower, "Thessaloniki, Stad Van Geesten".

Οι επιζώντες βρήκαν την Θεσσαλονίκη μεταμορφωμένη και αγνώριστη. Ο Γεχούντα Περαχιά, ένας καπνέμπορος που είχε περάσει τον πόλεμο κρυμμένος, κατέγραψε τα αισθηματά του σε στίχους:

 Πως σε σκουριασμένο σίδερο μεταστοιχειώθηκε το λάγαρο χρυσάφι!

Πως αυτό που ήταν πριν δικό μας έγινε ξένο σύμβολο!…

Στους δρόμους περπατώ της βλογημένης τούτης πόλης.

Αν και λιακάδα, θαρρείς κι είν τυλιγμένη στο σκοτάδι

Το όνομα Χιρς δόθηκε προς τιμήν του ζεύγους Χιρς που προσέφεραν χρήματα για την κατασκευή ενός πολυιατρείου εντός του συνοικισμού αλλά και άλλων υποδομών.  Ο συνοικισμός, στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, χρησίμευσε σαν φυλακή όλων των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, αφού από εκεί φορτώθηκαν βίαια στα τρένα και μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα του θανάτου 46.000 περίπου Εβραίοι Θεσσαλονικείς, λόγω και της γειτνίασής του με τον Σιδηροδρομικό Σταθμό. Στις 4 Μαρτίου του 1943, ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς περιφράσσεται με σανίδες και συρματοπλέγματα. Απαγορεύεται η έξοδος στους κατοίκους του. Οι κάτοικοι του συνοικισμού ήταν οι πρώτοι που εκτοπίστηκαν, τη 15η Μαρτίου του 1943. Η αναχώρηση του πρώτου συρμού για Άουσβιτς-Μπίρκεναου έγινε τα ξημερώματα εκείνης της μέρας. Διαβάστε περισσότερα εδώ: https://parallaximag.gr/thessaloniki-news/chartis-tis-polis/i-thessalonikipalia-sinikismos-chirs

Εβραϊκές ταφόπλακες ανευρίσκονταν στα ουρητήρια και στους δρόμους και είχαν χρησιμοποιηθεί για την πίστα χορού μιας ταβέρνας χτισμένης σε μια γωνιά του παλιού νεκροταφείου. Επειδή οι τάφοι είχαν ανασκαλευτεί για να βρεθούν οι θησαυροί που υποτίθεται έκρυβαν, «είναι ορατά πολλά κρανία και κόκαλα ανθρώπων».

Deported to the camp from Paris in 1943, Olère was forced into the Sonderkommando - a unit which collected corpses after gassing.

Οι τοπικές αρχές εξαντλημένες από την προσπάθειά τους ν΄αντιμετωπίσουν την οξεία έλλειψη στέγης –υπήρχαν στην πόλη 60,000 πρόσφυγες από την ανατολική Μακεδονία στα μέσα του 1945 – , δεν παρείχαν ειδική βοήθεια στους Εβραίους που επέστρεφαν. Οι επιζώντες, άστεγοι και οι περισσότεροι άνεργοι, βρίσκονταν σε μεγάλη φτώχεια. Οι υπεύθυνοι της ανθρωπιστικής βοήθειας ανέφεραν επείγουσα ανάγκη για ρουχισμό, στρώματα και κουβέρτες. Πολλοί κοιμόνταν σε παγκάκια ή στο πάτωμα των λιγοστών συναγωγών που είχαν απομείνει.

***

Το εβραϊκό ψυχιατρείο του συνοικισμού. Ο συνοικισμός, στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, χρησίμευσε σαν φυλακή όλων των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, αφού από εκεί φορτώθηκαν βίαια στα τρένα και μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα του θανάτου 46.000 περίπου Εβραίοι Θεσσαλονικείς, λόγω και της γειτνίασής του με τον Σιδηροδρομικό Σταθμό. Στις 4 Μαρτίου του 1943, ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς περιφράσσεται με σανίδες και συρματοπλέγματα. Απαγορεύεται η έξοδος στους κατοίκους του. Οι κάτοικοι του συνοικισμού ήταν οι πρώτοι που εκτοπίστηκαν, τη 15η Μαρτίου του 1943. Η αναχώρηση του πρώτου συρμού για Άουσβιτς-Μπίρκεναου έγινε τα ξημερώματα εκείνης της μέρας. Το τρένο αποτελούνταν από βαγόνια για οκτώ άλογα όπου στοιβάζονται 80 άνθρωποι. Στα κενά δωμάτια του συνοικισμού οδηγούνται αμέσως κάτοικοι των διπλανών γκέτο. Εφεξής ο συνοικισμός Βαρόνου Χιρς θα χρησιμεύει σαν σταθμός διερχομένων, όπου θα οδηγούνται οι κάτοικοι των γκέτο της Θεσσαλονίκης και μετά από σύντομη διαμονή θα στοιβάζονται στα τρένα..

Ο συνοικισμός Χιρς ήταν κατεδαφισμένος, εκτός από τη συναγωγή και το φρενοκομείο, που χρησιμοποιούσαν ως αποθήκες. Άλλες συναγωγές τις είχαν ανατινάξει οι Γερμανοί και κείτονταν σε ερείπια.

Κορίτσι με καλάθι στη Λεωφόρο Νίκης, 1950-1955, Φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου.

Οι επιζώντες, άστεγοι και οι περισσότεροι άνεργοι, βρίσκονταν σε μεγάλη φτώχεια. Οι υπεύθυνοι της ανθρωπιστικής βοήθειας ανέφεραν επείγουσα ανάγκη για ρουχισμό, στρώματα και κουβέρτες.

Μια βροχερή μέρα του 1950. Λήψη της κορυφαίας Ελληνίδας φωτογράφου Βούλας Παπαϊωάννου.

Πολλοί κοιμόνταν σε παγκάκια ή στο πάτωμα των λιγοστών συναγωγών που είχαν απομείνει. Η απογοήτευση, ο θυμός και η πίκρα που ένοιωθαν πολλοί μόλις επέστρεφαν ήταν αδύνατο να κρυφτούν. 

Βόλτα στη Νέα Παραλία του 1966. Φωτογραφία του ποιητή Κλείτου Κύρου.

«Ο εκτοπισμένος ήταν γεμάτος ελπίδες, οι οποίες εξιδανίκευαν την επιστροφή του στην πατρίδα, στους φίλους, στους συγγενείς, σ έναν τόπο όπου θα ζούσε, θα δούλευε και θα έφτιαχνε το μέλλον του», έγραφε ένας παρατηρητής. «οι ελπίδες αυτές γίνονται θρύψαλα με του που φτάνει».

Θεσσαλονίκη 1945. Φωτογραφία από το κατεστραμμένο Εβραϊκό νεκροταφείο.

Όσο περίεργο κι αν μας φαίνεται, εκείνοι που είχαν επιζήσει από το Άουσβιτς τους ρωτούσαν γιατί αυτοί τα είχαν καταφέρει να βγουν ζωντανοί από τα στρατόπεδα κι όχι άλλοι – με το σιωπηρό , και κάποτε όχι τόσο σιωπηρό, υπονοούμενο ότι είχαν συνεργαστεί και αφήσει τους άλλους να πορευτούν προς το θάνατο.

***

Saloniki, Greece, Wedding of nine couples who survived the Holocaust, Postwar. Credit: Yad Vashem

Η απογοήτευση , ο θυμός και η πίκρα που ένοιωθαν πολλοί μόλις επέστρεφαν ήταν αδύνατο να κρυφτούν. «Ο εκτοπισμένος ήταν γεμάτος ελπίδες, οι οποίες εξιδανίκευαν την επιστροφή του στην πατρίδα, στους φίλους , στους συγγενείς , σ’ έναν τόπο όπου θα ζούσε, θα δούλευε και θα φτιαχνε το μέλλον του», έγραφε ένας παρατηρητής. «οι ελπίδες αυτές γίνονται θρύψαλα με του που φτάνει».

A Polish-French Jew, David Olère, painted Auschwitz death camp scenes after surviving the horrors there. This is a self-portrait.

Όσο περίεργο κι αν μας φαίνεται, εκείνοι που είχαν επιζήσει από το Άουσβιτς τους ρωτούσαν γιατί αυτοί τα είχαν καταφέρει να βγουν ζωντανοί από τα στρατόπεδα κι όχι άλλοι – με το σιωπηρό , και κάποτε όχι τόσο σιωπηρό, υπονοούμενο ότι είχαν συνεργαστεί και αφήσει τους άλλους να πορευτούν προς το θάνατο. «πάντα σχεδόν τίθεται το εξής ερώτημα: γιατί έζησες εσύ και όχι ο συγγενής μου – η μάνα μου, ο πατέρας μου, η αδερφή μου και ούτω καθεξής» έγραφε ένας που δούλευε στην ανθρωπιστική βοήθεια το 1945. «αυτό οδήγησε στην ασύστατη γενίκευση εκ μέρους των ανθρώπων της ηγεσίας… ότι σε γενικές γραμμές μονάχα τα χειρότερα στοιχεία των Εβραίων επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης».

Σπασμένες ταφόπλακες και οστά στο κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο 1945. Τι είναι αυτό που κάνει τη Θεσσαλονίκη μια τόσο μοναδική πόλη; Νέα κι ωστόσο ήδη κλασική, αυτή η μελέτη αναζητεί την απάντηση στα πεντακόσια χρόνια της νεότερης ιστορίας της, κατά τα οποία αναδείχθηκε πρώτα ως οθωμανική και αργότερα ως ελληνική μητρόπολη. Στην ίδια περίοδο ήταν επίσης μια εβραϊκή πόλη, καταφύγιο για χιλιάδες Σεφαραδίτες κυνηγημένους από την ισπανική Ιερά Εξέταση. Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι σχημάτιζαν έτσι μια από τις πιο πολύμορφες κοινωνίες της Μεσογείου και της Ευρώπης. Ξαναζωντανεύοντας αριστοτεχνικά αυτό τον χαμένο κόσμο, ο συγγραφέας μας οδηγεί, ανάμεσα από ερειπωμένες ρωμαϊκές αψίδες, βυζαντινές εκκλησίες και τουρκικά τζαμιά, στα ταβερνεία και τα χαμάμ, τους κήπους, τα παλάτια και τα μπορντέλα της παλιάς πόλης· εκεί όπου αιγύπτιοι έμποροι και ουκρανοί σκλάβοι, τούρκοι πασάδες και ευρωπαίοι ταξιδιώτες διασταυρώνονταν με Ορθόδοξους προσκυνητές, Καθολικούς ιεραπόστολους, ισπανόφωνους ραβίνους και δερβίσηδες Σούφι, αλλά και με αλβανούς ληστές και κατασκόπους των Μεγάλων Δυνάμεων εκεί όπου ακόμα και οι λούστροι, οι χαμάληδες και οι μικροπωλητές μιλούσαν μισή ντουζίνα γλώσσες στην προκυμαία και το παζάρι. Η καθημερινή ζωή και η εθνοτική και θρησκευτική αλληλεπίδραση είναι θέματα που ερευνά διεξοδικά ο Μαζάουερ, προτού δείξει πώς αλλάζει η τύχη της πόλης στον εικοστό αιώνα, με την κατάρρευση της αυτοκρατορίας και την έλευση των εθνικών κρατών. Πόλεμος, πυρκαγιά, προσφυγιά, γενοκτονία και ολοκαύτωμα αλλάζουν ριζικά τη Θεσσαλονίκη, που χάνει πρώτα τους μουσουλμάνους της, με την ανταλλαγή πληθυσμών, κι έπειτα τους εβραίους, στο δρόμο για το Άουσβιτς. Αυτό που αναδύεται αργά μέσα απ' τις στάχτες είναι μια σύγχρονη, δυναμική ελληνική "συμπρωτεύουσα". Ωστόσο η ατμόσφαιρα της πόλης είναι ακόμα στοιχειωμένη από τα φαντάσματα των μεγάλων ιστορικών κοινοτήτων που τη μοιράστηκαν, από τις περιπέτειες των λαών και των ανθρώπων που συναντήθηκαν στην πολυτάραχη ιστορία της. Στη ζωντανή τους μνήμη είναι αφιερωμένο αυτό το βιβλίο.

Ο Μαρκ Μαζάουερ, από τους πιο διάσημους ιστορικούς της εποχής μας, με παγκόσμια απήχηση, θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς ερευνητές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Υπάρχει μια πολύ γνωστή ιστορία των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης που είναι κι αυτή σημαντική, αλλά η άλλη ιστορία, η πιο πλούσια ιστορία –αληθινή ιστορία- δεν είναι η ιστορία μιας μόνο ομάδας, είναι η ιστορία μια ιστορία διαφόρων λαών. Είναι κι αυτό ασυνήθιστο. Διαβάζοντας κανείς τη δική μου ιστορία έχει την εντύπωση πως δεν είναι γραμμένη όπως πρέπει. Για παράδειγμα οι Έλληνες δεν είναι πάντα στο κέντρο της ενώ αν διαβάσεις άλλες γνωστές ιστορίες της πόλης, του Βακαλόπουλου για παράδειγμα, είναι πράγματι η ιστορία των Ελλήνων της πόλης. Στην πραγματικότητα για πολλούς αιώνες οι Έλληνες δεν ήταν το μόνο στοιχείο ή το πιο σημαντικό θα έλεγα. Είναι δύσκολο να πούμε ποιο ήταν το πιο σημαντικό. Πριν από την περίοδο που εξετάζω, πριν το 1850, ήταν. Και μετά την απελευθέρωση το 1912, ξανάγινε το κύριο στοιχείο. Όμως, από το 1850 μέχρι το 1912 τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Όλα αυτά είναι γνωστά στους ιστορικούς –και δε λέω ότι κάνω κάτι καινούριο- αλλά για το κοινό, σε σύγκριση με τα όσα έχει μάθει για παράδειγμα στο σχολείο, έχει ακόμα κάτι να προσφέρει. Μπορούμε να γράψουμε μιαν ιστορία του μέλλοντος, δηλαδή για το μέλλον όπως φάνηκε τον 19ο αιώνα ή στις αρχές του αιώνα. -  Μαρκ Μαζάουερ. Διαβάστε περισσότερα εδώ: https://parallaximag.gr/epikairotita/reportaz/thessaloniki-i-poli-ton-fantasmaton

Saloniki, Greece, 1949, Young Jews.

Οργισμένοι από παρόμοιες αιτιάσεις πολλοί παλιννοστούντες υποστήριζαν ότι τους είχαν φερθεί καλύτερα στη Γερμανία απ΄ότι εδώ» και κατηγορούσαν όσους είχαν μείνει ότι αποθησαύριζαν τα πλούτη τους και δεν τους βοηθούσαν.

 ***

Ο Μαξ Μέρτεν ήρθε στη χώρα μας τον Απρίλιο του 1942, ένα χρόνο μετά τη γερμανική εισβολή, συνοδευόμενος από τον υπασπιστή του, Μάισνερ, με τον οποίο και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη τη διετία 1942-1944, όπου και ανέλαβε τη γενική εποπτεία της δίωξης των Εβραίων της Μακεδονίας, σύμφωνα με την από 7 Ιουλίου 1942 σχετική διαταγή της Κομαντατούρ «περί μέτρων κατά των Εβραίων και των περιουσιών αυτών», αντικαθιστώντας σε πολλές των περιπτώσεων και τον ανώτερο στρατιωτικό διοικητή Μακεδονίας και Αιγαίου. Θεωρούνταν ο κύριος υπεύθυνος της γενοκτονίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, διατάσσοντας τη μεταφορά περίπου 50.000 ατόμων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς, καθώς και την ευθύνη της λεηλασίας των περιουσιών τους, μέχρι και τυμβωρυχίας του εβραϊκού νεκροταφείου, που υπολογίσθηκε ότι ξεπερνούσαν σε αξία το τεράστιο για την εποχή εκείνη ποσό των 125.000.000 χρυσών φράγκων. Max Merten (8 September 1911 in Berlin-Lichterfelde – 21 September 1971 in West Berlin) was the Kriegsverwaltungsrat (military administration counselor) of the Nazi German occupation forces in Thessaloniki in northern Greece during World War II. He was responsible among other crimes for the deportation of c. 50,000 Jews of the city as part of the Holocaust. He was arrested during a visit to Greece in 1959, which caused a political scandal, the "Merten Affair" (Υπόθεση Μέρτεν). He was convicted in Greece and sentenced to a 25-year term as a war criminal. Pressure by West Germany, however, led to his extradition to his homeland, where he was set free. On 28 September 1960 the West German newspapers Hamburger Echo and Der Spiegel published excerpts of Merten's deposition to the German authorities, where Merten claimed that the Greek Prime Minister Konstantinos Karamanlis was an informer during the Nazi occupation of Greece. These statements caused a reaction by the leader of the opposition, Georgios Papandreou, and the Greek Left against Karamanlis. Karamanlis rejected the claims as unsubstantiated and absurd. Merten's accusations against Karamanlis were never corroborated in a court of law.

Όπως και να ναι η εστίαση της προσοχής αποκλειστικά στον Μέρτεν αποτελεί κατά κάποιο τρόπο περισπασμό. Ο Μέρτεν ήταν ένας γραφειοκράτης καριέρας, που η πραγματική του αρμοδιότητα ήταν να φροντίσει η πόλη να διοικείται απρόσκοπτα προς όφελος της πολεμικής προσπάθειας της Γερμανίας καθ όλη τη διάρκεια των εκτοπίσεων του 1943.

Ένα τραγούδι για την πολύκροτη υπόθεση Merten, τα λεγόμενα του ίδιου για πολιτικά πρόσωπα, αλλά και τα αποχαρακτηρισμένα απόρρητα αρχεία της CIA, σύμφωνα με τα οποία ο Eichmann (εμπνευστής της «Τελικής Λύσης») στη δίκη του στο Ισραήλ, όπως και ο Merten στη Γερμανία, δίνουν τον "εθνάρχη" ως συνεργάτη των ναζιστικών κατοχικών δυνάμεων...

Στο βαθμό που το πέτυχε αυτό, το πέτυχε με τη βοήθεια άλλων γραφειοκρατών των τοπικών και περιφερειακών ελληνικών αρχών και του δικτύου των άλλων ομάδων συμφερόντων που εκείνοι είχαν κινητοποιήσει…

(Αποσπάσματα)

Το 2006 κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» το βιβλίο του Βρετανού ιστορικού Μάρκ Μαζάουερ (Mark Mazower), «Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων» (Salonica. City of Ghosts). Το βιβλίο καλύπτει την ιστορία της πόλης από το 1430 (άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς)  έως το 1950, ενώ καλύπτει συνοπτικά και τα γεγονότα πριν από την Άλωση.

Πηγές: https://theshadesmag.wordpress.com/2017/09/06/thessaloniki-i-poli-twn-fantasmatwn/ - http://thessaloniki.photos.vagk.gr/el/ - https://www.bbc.com/news/world-europe-41283370 - https://theshadesmag.wordpress.com/2020/01/27/leon-batis/ - https://www.yadvashem.org/collections.html - Ο καθηγητής Yuval Noah Harari εξηγεί πώς θα αλλάξει ο κόσμος μας τα επόμενα χρόνια από την επανάσταση της τεχνητής νοημοσύνης. Σύνδεσμος δεύτερου μέρους με τις ερωτήσεις του κοινού: https://www.youtube.com/watch?v=fxHJV... Σύνδεσμος αρχικού βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=XOmQq... Μετάφραση στην ελληνική γλώσσα: Άκης Πετρόπουλος. Τελική επιμέλεια: Πολιτισμός Τύπου 1.

 

Kατασκεύασαν οι φυσικοί μια σκουληκότρυπα σε έναν κβαντικό υπολογιστή; Did physicists create a wormhole in a quantum computer?

Η σκουληκότρυπα αναδύθηκε σαν ολόγραμμα από κβαντικά bits ή «qubits», αποθηκευμένα σε μικροσκοπικά υπεραγώγιμα κυκλώματα. Με το χειρισμό των qubits, οι φυσικοί έστειλαν στη συνέχεια πληροφορίες μέσω της σκουληκότρυπας. Researchers have used Google's Sycamore quantum computer to simulate a simplified wormhole for the first time, and sent a piece of quantum information through it. An artistic representation of the quantum-teleportation experiment. Credit: inqnet/A. Mueller (Caltech)

A wormhole is a hypothetical ‘shortcut’ between two regions of space. Shutterstock

Στη φυσική η σκουληκότρυπα είναι μια υποθετική τοπολογική ιδιότητα του χωροχρόνου – μία σήραγγα που συνδέει δύο απομακρυσμένα σημεία του επιτυγχάνοντας μια συντόμευση στο χωροχρόνο.

Almost a century ago, Albert Einstein realized that the equations of general relativity could produce wormholes. But it would take a number of theoretical leaps and a “crazy” team of experimentalists to build one on Google's quantum computer. Read the full article at Quanta Magazine: https://www.quantamagazine.org/physic.

Θεωρητικοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους Einstein και Rosen το 1935 με την δημοσίευση ‘The Particle Problem in the General Theory of Relativity‘, σχετικά με την επονομαζόμενη γέφυρα Einstein–Rosen.

Researchers were able to send a signal through the open wormhole, though it’s not clear in what sense the wormhole can be said to exist. Credit: Kim Taylor for Quanta Magazine

Κατασκεύασαν οι φυσικοί μια σκουληκότρυπα στο εργαστήριο; Σύμφωνα με τον τίτλο του χτεσινού άρθρου ‘Physicists Create a Wormhole Using a Quantum Computer‘ στο περιοδικό quantamagazine, η απάντηση στο ερώτημα είναι καταφατική: οι φυσικοί δημιούργησαν μια σκουληκότρυπα χρησιμοποιώντας έναν κβαντικό υπολογιστή της Google, στέλνοντας με επιτυχία πληροφορίες από το ένα άκρο της στο άλλο!

Juan Maldacena (left) and Leonard Susskind are leaders of the approach to quantum gravity known as holography. In 2013, they proposed that wormholes in space-time are equivalent to quantum entanglement, a conjecture known as ER = EPR. Credit: Sasha Maslov for Quanta Magazine (left); Linda A. Cicero/Stanford News Service

 

 

Credit: Merrill Sherman/Quanta Magazine

Η σκουληκότρυπα αναδύθηκε σαν ολόγραμμα από κβαντικά bits ή «qubits», αποθηκευμένα σε μικροσκοπικά υπεραγώγιμα κυκλώματα. Με το χειρισμό των qubits, οι φυσικοί έστειλαν στη συνέχεια πληροφορίες μέσω της σκουληκότρυπας.

Maria Spiropulu, a physicist at the California Institute of Technology, led the team behind the new wormhole experiment. Credit: Merrill Sherman/Quanta Magazine

Και το βίντεο που ακολουθεί, όπως και το προαναφερθέν άρθρο του quantamagazine, εκλαϊκεύει τo επιστημονικό επίτευγμα:

Video: Wormholes were first envisioned almost a century ago, but it would take a number of theoretical leaps and a “crazy” team of experimentalists to build one on a quantum computer. Credit: Emily Buder, Bongani Mlambo, Ibrahim Rayintakath, Rui Braz and Kim Taylor for Quanta Magazine; Kristina Armitage/Quanta Magazine

Το βέβαιο είναι ότι το πείραμα της δικής μας Μαρίας Σπυροπούλου, μπήκε στη λίστα του έγκριτου Quanta Magazine με τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις στη Φυσική για το 2022.

Πηγές: https://www.quantamagazine.org/physicists-create-a-wormhole-using-a-quantum-computer-20221130/ - https://journals.aps.org/pr/abstract/10.1103/PhysRev.48.73 -https://journals.aps.org/pr/abstract/10.1103/PhysRev.48.73 - https://physicsgg.me/2022/12/01/

 

 

 

 

 

Δημήτρης Λιαντίνης, «Τα Ελληνικά»

Να υπάρχεις ελληνικός δηλώνει τέσσερες τρόπους συμπεριφοράς: Ότι δέχεσαι την αλήθεια που έρχεται μέσα από την φύση. Όχι την αλήθεια που φτιάχνει το μυαλό των ανθρώπων. Ότι ζεις σύμφωνα με την ηθική της γνώσης. Όχι με την ηθική της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων. Ότι αποθεώνεις την εμορφιά. Γιατί η εμορφιά είναι δυνατή σαν το νου σου και φθαρτή σαν τη σάρκα σου. Και κυρίως αυτό.. Ότι αγαπάς τον άνθρωπο. Πως αλλιώς! Ο άνθρωπος είναι το πιο τραγικό πλάσμα μέσα στο σύμπαν. - Δημήτρης Λιαντίνης. Jacek Malczewski (1854–1929), Vicious Circle (1895-97), oil on canvas, 174 x 240 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań, Poland. Wikimedia Commons.

«Από την άποψη της φυσικής πραγματικότητας ζωντανός άνθρωπος σημαίνει ταυτόχρονα και πεθαμένος. Αφού μια μέρα θα πεθάνει, φέρνει από τώρα που ζει δυνάμει μέσα του αυτή την κατάσταση της ανυπαρξίας του.»

Taleides Painter, Dispute between Ajax and Odysseus for Achilles’ Armour (c 520 BCE), Attic black-figure oinochoe, Kalos inscription, Musée du Louvre, Paris. Original image © Marie-Lan Nguyen, via Wikimedia Commons.

«Η ελληνική τέχνη είναι το γέννημα του αδυσώπητου αλλά και του εξαίσιου κόπου να μετουσιώσει το βάρος του κόσμου σε ελαφράδα ζωής. Η θλίψη που γέννησε στον Έλληνα η γνωριμία του με το κακό του κόσμου, με το malum physicum καθώς το λεν, παραχώρησε τη θέση της σε μία πικρή αποδοχή, σε μία συναίνεση ανάγκης με τις σκληρές δομές της φύσης.

Charles Brocas (1774–1835), Aristides (detail) (1806), oil on canvas, 235 x 183 cm, Musée des Augustins de Toulouse, Toulouse, France. Image by Didier Descouens, via Wikimedia Commons.

Και το πράγμα έγινε μ’ έναν τρόπο, ώστε την εγγενή συφορά του ανθρώπου να μην τη νοθέψει η δειλία και ο δόλος. Να μην κουκουλωθεί το κακό δηλαδή με την αυταπάτη και το ψέμα.»

George William Joy (1844-1925), Laodamia (1878), oil on canvas, 107.3 x 153.3 cm, Portsmouth City Museum, Portsmouth, England. The Athenaeum.

«Η τέχνη των ελλήνων είναι η αποτύπωση της συμπεριφοράς τους να ξεπεράσουν τον πόνο που τους έδινε η γνώση τους για τον κόσμο και για τη θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο. Εάν οι έλληνες δεν έβρισκαν διέξοδο στην τέχνη τους, θα   ̓παιρναν τα βουνά και τα όρη. Κάτω από κάθε δέντρο θα μας άφηναν και από μια αγχόνη.»

Lawrence Alma-Tadema (1836–1912), Sappho (and Alcaeus) (1881), oil on canvas, 66.1 x 122 cm, Walters Art Museum, Baltimore, MD. Wikimedia Commons.

«Με την τέχνη οι έλληνες το βαθύ τους πόνο και την τιμιότητα να μην τον ψευτίσουν τα έκαμαν τραγούδι. Έτσι γεννήθηκε η ραψωδία του αοιδού, η λύρα και ο χορός του Αλκαίου και του Αλκμάνα, η διδασκαλία στα θέατρα, ο δωρικός κίονας, το αέτωμα του ναού, το άγαλμα του γλύπτη, το επιτύμβιο επίγραμμα, το πλατωνικό φιλοσόφημα.»

Diego Velázquez (1599–1660), The Triumph of Bacchus, or The Drinkers (1628-29), oil on canvas, 165 x 225 cm, Museo Nacional del Prado, Madrid, Spain. Wikimedia Commons.

«Γνωρίζουμε πως την τραγωδία των ελλήνων τη γέννησε το δράμα της ζωής του Διονύσου. Και ο θεός Διόνυσος εικόνιζε μυθικά την πορεία της φύσης από το γέννημό στη χαρά της αύξησης, στην οδύνη του θανάτου, στην ταφή του σπόρου, και στον ξαναγεννημό. Την ώρα που πεθαίνει ο παππούς έχει κιόλας γεννηθεί το εγγόνι του.»

Luc-Olivier Merson (1846–1920), The Soldier of Marathon (1869), further details not known. Wikimedia Commons.

«Όσο ο άνθρωπος θα ζει σε τούτο το γαλαζοπράσινο πλανήτη, και όσο η πολιτική του συνείδηση θα αναζητεί το τέλειο πολίτευμα για να συμβιώνει ειρηνικά και δίκαια στις κοινωνίες του, πάντα θα σημαδεύει σα στόχο τη δημοκρατία του Σόλωνα. Θα γυρίζει προς το κέντρο της, όπως η πυξίδα γυρίζει προς το βοριά.»

Jean-Charles Nicaise Perrin (1754–1831), The Friendship of Pericles for Anaxagoras (date not known), oil on canvas. dimensions and location not known. Wikimedia Commons.

«Μ’ ενδιαφέρει λιγότερο, δηλαδή, αν ο τάδε πολίτης είναι πιο α­κουστός από μένα, απ’ όσο μ’ ενδιαφέρει να με κοιτάξει ευφρόσυνα ένα κορίτσι μέσα στους μπαχτσέδες, ή να κοιτάξω λυπημένα ένα ά­στρο που βασιλεύει και να συλλογιστώ ότι έτσι ταχιά θα βασιλέψω κι εγώ.»

Artist not known, Aspasia’s Salon (1913), detail of fresco over portal of main building in University of Athens, Greece. Wikimedia Commons.

«Δίκη θα ειπεί να μη χαρίζεσαι ποτέ στον εαυτό σου μπροστά στο άδικο, στο ψέμα, στην αδυναμία, σ’ αυτό που το νομίζεις συφέρο σου. Και όλες σου τις επιθυμίες να τις αφήνεις να ευδοκιμήσουν και να αυξηθούν όσο και το μπόι σου. Ούτε χιλιοστό περισσότερο.»

Οι έλληνες ζήσανε

Kazimierz Sichulski (1879–1942), Bachanale (1924), tempera on cardboard, 69 x 98 cm, Lviv National Art Gallery, Lviv, Ukraine. Wikimedia Commons.

«Το πρόβλημα λοιπόν διατυπώνεται έτσι: Δεν έχει νόημα να διδάσκεις τη διδακτική των Αρχαίων Ελληνικών, έστω κι αν η δεξιοτεχνία σου ξεπερνά τις «ηλεκτρικές τρίπλες» του Μαραντόνα, όταν δεν έχεις ιδέα για το τι είναι ο κλασικός κόσμος. Όταν δεν άκουσες ποτέ σου το λόγο: οι έλληνες δε γράψανε, οι έλληνες ζήσανε.»

Αγάπη είναι η υποταγή στη φυσική και στην ηθική τάξη

Ascoli Satriano’ painter, Eros (c 340-320 BCE), Red-Figure Plate, diameter 24.5 cm, Walters Art Museum, Baltimore, MD. Wikimedia Commons.

«Σχετικά με την αγάπη, την παρούσα στους χριστιανούς και την απούσα στους Έλληνες, αν θέλουμε να βρισκόμαστε σύμμετροι όχι με την πλάνη και την υποκρισία αλλά με την αλήθεια και την εντιμότητα, θα υποχρεωθούμε να αναδιατάξουμε τις θέσεις μας από τα θεμέλια τους.»

Piero della Francesca (1420–1492), Cupid Blindfolded (1452-66), fresco, Basilica di San Francesco, Arezzo, Italy. Wikimedia Commons.

Για τους Έλληνες αγάπη είναι η υποταγή στη φυσική και στην ηθική τάξη, αυτό που διαφορετικά το περιγράψανε με τη μεγαλώνυμη λέξη της Δίκης. Να επιδικάζεις στον άνθρωπο την τιμή του, να μη γίνεσαι υπέρογκος και υβριστής απέναντι στους νόμους της φύσης και στους νόμους των ανθρώπων, αυτό που οι ευρωπαίοι ερμηνευτικά το βάφτισαν ουμανισμό Και όλα αυτά χωρίς γλυκασμούς και χωρίς ηχηρότητα. Με γνώση, με πικρά και με βούληση.

Franz von Stuck (1863–1928), The Guardian of Paradise (1889), oil on canvas, 250 × 167 cm, location not known. Wikimedia Commons.

Για τους έλληνες δηλαδή, αγάπη δε σημαίνει να δίνεις τον ένα από τους δυο χιτώνες σου. Αλλά να μην επιτρέπεις στον εαυτό σου να έχει τρεις χιτώνες όταν ο διπλανός δεν έχει κανένα.

Jacopo Tintoretto (c 1518–1594), The Origin of the Milky Way (1577-79), oil on canvas, 149.4 × 168 cm, The National Gallery (Bought, 1890), London. Image courtesy of and © The National Gallery, London.

Η θέση των χριστιανών να δίνεις από τα δυο το ένα σε κείνον που δεν έχει κανένα, είναι η νοσηρή αντίδραση απέναντι στους νοσηρούς όρους. Η ελεημοσύνη δεν ταιριάζει στον αξιοπρεπή και τον περήφανο άνθρωπο. Γιατί ζητεί να λύσει το πρόβλημα προσωρινά, και εκ των ενόντων να «κουκουλώσει» μια κοινωνική αταξία.

Jean-Léon Gérôme (1824–1904), Phryné before the Areopagus (detail) (1861), oil on canvas, 80 x 128 cm, Kunsthalle Hamburg, Germany. Wikimedia Commons.

Ενώ η θέση των ελλήνων να μην αποχτήσεις τρία, όταν ο δίπλα σου δεν έχει ούτε ένα, είναι η υγεία. Σου υποδείχνει να προλαβαίνεις στοχαστικά, για να μη χρειάζεσαι ύστερα να γιατροπορεύεις ατελέσφορα.»

 Η διαφορά ανάμεσα στους Έλληνες και τους χριστιανούς

William Holman Hunt (1827–1910), The Shadow of Death (1870-73), oil on canvas, 214.2 x 168.2 cm, Manchester Art Gallery, Manchester, England. Wikimedia Commons.

«Τι ορίζει τη διαφορά ανάμεσα στους Έλληνες και στους χριστιανούς; Μια διαφορά, που από ένα σημείο και πέρα γίνεται αντίθεση, εναντίωση, ρήξη, πάλη της φωτιάς με το νερό;»

Edward Burne-Jones (1833–1898), Sibylla Delphica (1868), oil on canvas, 152.8 x 60.3 cm, Manchester Art Gallery, Manchester, England. Wikimedia Commons.

Εκείνο που ορίζει τη διαφορά είναι κάτι άλλο και σαφές, όσο και το φύλλο της Ελιάς. Αλλά γι’ αυτό ακριβώς είναι απόλυτο και ακραίο.

Raphael (1483–1520), The School of Athens (c 1509-10), fresco, 500 x 770 cm, Stanza della Segnatura, Palazzo Vaticano, The Vatican City. Wikimedia Commons.

Η διαφορά ανάμεσα στους δύο είναι πως οι Έλληνες οικοδόμησαν έναν κόσμο που στηρίζεται στην παρατήρηση και στη νόηση, ενώ οι χριστιανοί οικοδόμησαν έναν κόσμο που στηρίζεται στην υπόθεση και στη φαντασία.

Domenico Morelli (1823–1901), The Conversion of Saint Paul (1876), oil on canvas, dimensions not known, Cattedrale di Altamura, Altamura, Italy. Wikimedia Commons.

Απόσπασμα από ηχογραφημένο μάθημα του Λιαντίνη προς τους μετεκπαιδευόμενους δασκάλους του Μαράσλειου Διδασκαλείου στις 7/4/1998. (https://liantinis.org/)

Η παρατήρηση των ελλήνων είναι τέτοιας ποιότητας, ώστε πάντα να βεβαιώνεται πρακτικά από τα συμβαίνοντα στη φύση, και πάντα να αποδεικνύεται χειροπιαστά από το πείραμα στο εργαστήριο.»

Πηγή: Δημήτρης Λιαντίνης, «Τα Ελληνικά». Εκδόσες Βιβλιογονία. Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο - https://liantinis.org/