Ίθαν Σίγκελ, Ακόμα και πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη, το διάστημα δεν ήταν πραγματικά άδειο. Ethan Siegel, Even before the Big Bang, space wasn’t truly empty

Όλη η ύλη που μετράμε σήμερα προήλθε από τη Μεγάλη Έκρηξη. Αλλά ακόμη και πριν από αυτό, και στο μακρινό μέλλον, δεν θα είναι ποτέ άδεια. Οι μαύρες τρύπες που σχηματίζονται από διαφορετικά υλικά θα πρέπει να έχουν διαφορετικές πληροφορίες κωδικοποιημένες στους ορίζοντες γεγονότων τους και δεν είναι κατανοητό εάν ή πώς αυτές οι πληροφορίες κωδικοποιούνται στη συνέχεια στην εξερχόμενη ακτινοβολία Hawking. Πρόσφατη εργασία έχει υποδείξει ότι ακόμη και αντικείμενα χωρίς ορίζοντα μπορούν επίσης να εκπέμπουν ακτινοβολία Hawking, αλλά αυτό το αποτέλεσμα εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης. All of the matter that we measure today originated in the hot Big Bang. But even before that, and far into the future, it’ll never be empty. Black holes formed of different materials should have different information encoded on their event horizons, and it is not understood if or how that information is then encoded in the outgoing Hawking radiation. Recent work has suggested that even horizonless objects may emit Hawking radiation as well, but that result is still debated. Credit: The EU’s Communicate Science

Όσον αφορά το φυσικό Σύμπαν, η έννοια του «τίποτα» μπορεί πραγματικά να είναι δυνατή μόνο στη θεωρία, όχι στην πράξη. Όπως βλέπουμε το Σύμπαν σήμερα, φαίνεται γεμάτο από πράγματα: ύλη, ακτινοβολία, αντιύλη, νετρίνα, ακόμη και σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια, παρά το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε πραγματικά την απόλυτη, θεμελιώδη φύση των δύο τελευταίων. Ωστόσο, ακόμα κι αν αφαιρέσετε κάθε κβάντο ενέργειας, αφαιρώντας την με κάποιο τρόπο εντελώς από το Σύμπαν, δεν θα μείνει ένα άδειο Σύμπαν. Ανεξάρτητα από το πόσο αφαιρείτε από αυτό, το Σύμπαν θα παράγει πάντα νέες μορφές ενέργειας.

Πώς είναι δυνατόν αυτό; Είναι σαν το ίδιο το Σύμπαν να μην κατανοεί την ιδέα μας για το «τίποτα». Αν αφαιρούσαμε όλα τα κβάντα ενέργειας από το Σύμπαν μας, αφήνοντας πίσω μόνο κενό χώρο, θα περιμέναμε αμέσως ότι το Σύμπαν θα βρισκόταν στο απόλυτο μηδέν: χωρίς ενεργειακά σωματίδια πουθενά. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει καθόλου. Όσο «άδειο» κι αν κάνουμε τεχνητά το διαστελλόμενο Σύμπαν, το γεγονός ότι διαστέλλεται θα παρήγαγε αυθόρμητα και αναπόφευκτα ακτινοβολία. Ακόμα και αυθαίρετα πολύ στο μέλλον, ή πολύ πίσω πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη, το Σύμπαν δεν θα ήταν ποτέ πραγματικά άδειο. Ιδού η επιστήμη που εξηγεί γιατί.

Αν κοιτάξετε όλο και πιο μακριά, κοιτάτε επίσης όλο και πιο μακριά στο παρελθόν. Αν ο αριθμός των γαλαξιών, οι πυκνότητες και οι ιδιότητες αυτών των γαλαξιών, καθώς και άλλες κοσμικές ιδιότητες όπως η θερμοκρασία και ο ρυθμός διαστολής του Σύμπαντος δεν φαινόταν να αλλάζουν, θα είχατε στοιχεία για ένα Σύμπαν που ήταν σταθερό στο χρόνο. Αυτό δεν είναι αυτό που βλέπουμε. If you look farther and farther away, you also look farther and farther into the past. If the number of galaxies, the densities and properties of those galaxies, and other cosmic properties like the temperature and expansion rate of the Universe didn’t appear to change, you’d have evidence of a Universe that was constant in time; that is not what we see. Credit: NASA/ESA/STScI/A. Feild

Εδώ στο Σύμπαν μας σήμερα, είναι πολύ σαφές ότι ο χώρος είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από άδειος. Σε κάθε κατεύθυνση που κοιτάμε, βλέπουμε:

• αστέρια,
• αέριο,
• σκόνη,
• άλλους γαλαξίες,
• σμήνη γαλαξιών,
• κβάζαρ,
• κοσμικά σωματίδια υψηλής ενέργειας (γνωστά ως κοσμικές ακτίνες),
• και ακτινοβολία, τόσο από το φως των άστρων όσο και από τα υπολείμματα της ίδιας της Μεγάλης Έκρηξης.

Αν είχαμε καλύτερα «μάτια», δηλαδή, ανώτερα εργαλεία στη διάθεσή μας, θα μπορούσαμε επίσης να ανιχνεύσουμε τα σήματα που γνωρίζουμε ότι θα έπρεπε να υπάρχουν εκεί έξω, αλλά τα οποία δεν μπορούν να ανιχνευθούν με την τρέχουσα τεχνολογία. Θα βλέπαμε βαρυτικά κύματα από κάθε μάζα που επιταχύνεται μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο βαρυτικό πεδίο. Θα «βλέπαμε» ό,τι είναι υπεύθυνο για τη σκοτεινή ύλη, αντί απλώς για τις βαρυτικές της επιδράσεις. Και θα βλέπαμε μαύρες τρύπες, τόσο ενεργές όσο και αδρανή, αντί απλώς αυτές που εκπέμπουν τις μεγαλύτερες ποσότητες ακτινοβολίας.

Η πλειονότητα των υπογραφών σκόνης που παρατηρούνται στον γαλαξία μας προέρχονται από τον ίδιο τον γαλαξία μας, όπως δείχνει αυτός ο χάρτης πλήρους ουρανού από τον δορυφόρο Planck. Ωστόσο, όσον αφορά ολόκληρο το Σύμπαν πέρα ​​από τον Γαλαξία μας, είναι άγνωστο εάν η πηγή του άγνωστου οπτικού φωτός προέρχεται από αόρατους γαλαξίες ή από κάποια άλλη, όπως πιθανώς σκόνη, πηγή. The majority of the dust signatures seen in our galaxy arise from our galaxy itself, as this full-sky map from the Planck satellite shows. However, when it comes to the entire Universe beyond the Milky Way, it is unknown whether the source of the unidentified optical light is from unseen galaxies or some other, possibly dust-like source. Credit: Planck Collaboration/ESA, HFI and LFI Consortium

Όλα όσα βλέπουμε δεν συμβαίνουν απλώς σε ένα στατικό Σύμπαν, αλλά μάλλον σε ένα Σύμπαν που εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου. Αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον από φυσικής άποψης είναι το πώς εξελίσσεται το Σύμπαν μας. Σε παγκόσμια κλίμακα, ο ιστός του Σύμπαντός μας - ο χωροχρόνος - βρίσκεται σε διαδικασία επέκτασης, δηλαδή αν τοποθετήσετε δύο οποιαδήποτε καλά διαχωρισμένα «σημεία» στον χωροχρόνο σας, θα διαπιστώσετε ότι:

• σωστή απόσταση (όπως μετράται από έναν παρατηρητή σε ένα από τα σημεία) μεταξύ αυτών των σημείων,
• ο χρόνος ταξιδιού του φωτός μεταξύ αυτών των σημείων,
• και το μήκος κύματος του φωτός που ταξιδεύει από το ένα σημείο στο άλλο,

όλα θα αυξηθούν με την πάροδο του χρόνου. Το Σύμπαν όχι μόνο διαστέλλεται, αλλά ψύχεται ταυτόχρονα ως αποτέλεσμα της διαστολής. Καθώς το φως μετατοπίζεται σε μεγαλύτερα μήκη κύματος, μετατοπίζεται επίσης προς χαμηλότερες ενέργειες και ψυχρότερες θερμοκρασίες. Το Σύμπαν ήταν θερμότερο στο παρελθόν και θα είναι ακόμη ψυχρότερο στο μέλλον. Και, μέσα από όλα αυτά, τα αντικείμενα με μάζα ή/και ενέργεια στο Σύμπαν έλκονται, συσσωρεύονται και συσσωρεύονται μαζί για να σχηματίσουν έναν μεγάλο κοσμικό ιστό.

Στη σύγχρονη κοσμολογία, ένα μεγάλης κλίμακας πλέγμα σκοτεινής και κανονικής ύλης διαπερνά το Σύμπαν. Στην κλίμακα μεμονωμένων γαλαξιών και μικρότερων, οι δομές που σχηματίζονται από την ύλη είναι εξαιρετικά μη γραμμικές, με πυκνότητες που αποκλίνουν από τη μέση πυκνότητα κατά τεράστιες ποσότητες. Σε πολύ μεγάλες κλίμακες, ωστόσο, η πυκνότητα οποιασδήποτε περιοχής του χώρου είναι πολύ κοντά στη μέση πυκνότητα: με ακρίβεια περίπου 99,99%. Σε κλίμακες μεγαλύτερες από μερικά δισεκατομμύρια έτη φωτός, δεν θα σχηματιστούν ποτέ δομές, λόγω της παρουσίας και της κυριαρχίας της σκοτεινής ενέργειας σε μεταγενέστερο χρόνο. In modern cosmology, a large-scale web of dark matter and normal matter permeates the Universe. On the scales of individual galaxies and smaller, the structures formed by matter are highly non-linear, with densities that depart from the average density by enormous amounts. On very large scales, however, the density of any region of space is very close to the average density: to about 99.99% accuracy. On scales larger than a few billion light-years, no structures will ever form, owing to the presence and late-time domination of dark energy. Credit: The Millennium Simulation, V. Springel et al.

Αν μπορούσατε με κάποιο τρόπο να τα εξαλείψετε όλα — όλη την ύλη, όλη την ακτινοβολία, κάθε κβάντα ενέργειας — τι θα έμενε;

Κατά μία έννοια, θα είχατε απλώς τον ίδιο τον κενό χώρο: να εξακολουθεί να διαστέλλεται, να διατηρεί τους νόμους της φυσικής άθικτους και να μην μπορεί να ξεφύγει από τα κβαντικά πεδία που διαπερνούν το Σύμπαν. Αυτό είναι το πιο κοντινό σημείο που μπορείτε να φτάσετε, φυσικά, σε μια πραγματική κατάσταση «μηδενικότητας», κι όμως εξακολουθεί να έχει φυσικούς κανόνες που πρέπει να υπακούει. Για έναν φυσικό σε αυτό το Σύμπαν, η αφαίρεση οποιουδήποτε άλλου χώρου θα δημιουργήσει μια μη φυσική κατάσταση που δεν περιγράφει πλέον τον κόσμο στον οποίο κατοικούμε.

Αυτό σημαίνει, ειδικότερα, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως «σκοτεινή ενέργεια» σήμερα θα εξακολουθούσε να υπάρχει σε αυτό το «Σύμπαν του τίποτα» που φανταζόμαστε. Θεωρητικά, μπορείτε να πάρετε κάθε κβαντικό πεδίο στο Σύμπαν και να το βάλετε στη διαμόρφωση χαμηλότερης ενέργειας. Αν το κάνετε αυτό, θα φτάσετε σε αυτό που ονομάζουμε «ενέργεια μηδενικού σημείου» του χώρου, που σημαίνει ότι δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί περισσότερη ενέργεια από αυτό και να χρησιμοποιηθεί για την εκτέλεση κάποιου είδους μηχανικού έργου. Σε ένα Σύμπαν με σκοτεινή ενέργεια, μια κοσμολογική σταθερά ή την ενέργεια μηδενικού σημείου των κβαντικών πεδίων, δεν υπάρχει λόγος να συμπεράνουμε ότι η ενέργεια μηδενικού σημείου θα ήταν στην πραγματικότητα μηδέν.

Ενώ η ύλη και η ακτινοβολία γίνονται λιγότερο πυκνές καθώς το Σύμπαν διαστέλλεται λόγω του αυξανόμενου όγκου του, η σκοτεινή ενέργεια είναι μια μορφή ενέργειας εγγενής στο ίδιο το διάστημα. Καθώς δημιουργείται νέος χώρος στο διαστελλόμενο Σύμπαν, η πυκνότητα της σκοτεινής ενέργειας παραμένει σταθερή. While matter and radiation become less dense as the Universe expands owing to its increasing volume, dark energy is a form of energy inherent to space itself. As new space gets created in the expanding Universe, the dark energy density remains constant. Credit: E. Siegel/Beyond the Galaxy

Στο Σύμπαν μας, μάλιστα, έχει παρατηρηθεί ότι έχει μια πεπερασμένη αλλά θετική τιμή: μια τιμή που αντιστοιχεί σε μια ενεργειακή πυκνότητα περίπου ~1 GeV (περίπου η ενέργεια μάζας ηρεμίας ενός πρωτονίου) ανά κυβικό μέτρο χώρου. Αυτή είναι μια εξαιρετικά μικρή ποσότητα ενέργειας, φυσικά. Αν παίρνατε την ενέργεια που είναι εγγενής σε ένα μόνο ανθρώπινο σώμα - κυρίως από τη μάζα των ατόμων σας - και την απλώνατε ώστε να έχετε την ίδια ενεργειακή πυκνότητα με την ενέργεια μηδενικού σημείου του χώρου, θα διαπιστώνατε ότι καταλαμβάνετε τόσο χώρο όσο μια σφαίρα που έχει περίπου τον όγκο του Ήλιου!

Στο πολύ μακρινό μέλλον, σε λίγα χρόνια από τώρα, το Σύμπαν θα συμπεριφέρεται σαν αυτή η ενέργεια μηδενικού σημείου να είναι το μόνο πράγμα που έχει απομείνει μέσα του. Όλα τα αστέρια θα καούν. Τα πτώματα αυτών των αστεριών θα ακτινοβολήσουν όλη τους τη θερμότητα μακριά και θα ψυχθούν στο απόλυτο μηδέν. Τα αστρικά υπολείμματα θα αλληλεπιδράσουν βαρυτικά, εκτοξεύοντας την πλειονότητα των αντικειμένων στον διαγαλαξιακό χώρο, ενώ οι λίγες εναπομείνασες μαύρες τρύπες θα μεγαλώσουν σε τεράστια μεγέθη. Τελικά, ακόμη και αυτές θα διασπαστούν μέσω της ακτινοβολίας Hawking, και εκεί είναι που η ιστορία γίνεται πραγματικά ενδιαφέρουσα.

Όταν τοποθετείτε έστω και μία σημειακή μάζα στον χωροχρόνο, καμπυλώνετε την ύφανση του χωροχρόνου παντού ως αποτέλεσμα. Οι εξισώσεις πεδίου του Αϊνστάιν σάς επιτρέπουν να συσχετίσετε την καμπυλότητα του χωροχρόνου με την ύλη και την ενέργεια, κατ' αρχήν, για οποιαδήποτε κατανομή επιλέγετε. Στην περίπτωση μιας άπειρα πυκνής σημειακής μάζας, προκύπτει μια μαύρη τρύπα, με έναν ορίζοντα γεγονότων που σχηματίζεται σε απόσταση που εξαρτάται από τη συνολική μάζα της μαύρης τρύπας. Οι μαύρες τρύπες με τη χαμηλότερη μάζα έχουν τους μικρότερους ορίζοντες γεγονότων, αλλά τη μεγαλύτερη χωρική καμπυλότητα σε αυτούς τους ορίζοντες. When you put down even a single point mass in spacetime, you curve the fabric of spacetime everywhere as a result. The Einstein field equations allow you to relate spacetime curvature to matter and energy, in principle, for any distribution you choose. In the case of an infinitely dense point mass, a black hole results, with an event horizon forming at a distance dependent on the total mass of the black hole. The lowest-mass black holes have the smallest event horizons, but the greatest amount of spatial curvature at those horizons. Credit: JohnsonMartin/Pixabay

Η ιδέα ότι οι μαύρες τρύπες διασπώνται μπορεί δικαιολογημένα να μείνει στην ιστορία ως η σημαντικότερη συμβολή του Stephen Hawking στην επιστήμη, αλλά κρύβει μερικά σημαντικά μαθήματα που ξεπερνούν κατά πολύ τις μαύρες τρύπες. Οι μαύρες τρύπες έχουν αυτό που ονομάζεται ορίζοντας γεγονότων: μια περιοχή όπου μόλις οτιδήποτε από το Σύμπαν μας διασχίσει αυτή τη φανταστική επιφάνεια, δεν μπορούμε πλέον να λαμβάνουμε σήματα από αυτήν. Συνήθως, σκεφτόμαστε τις μαύρες τρύπες ως τον όγκο μέσα στον ορίζοντα γεγονότων: την περιοχή από την οποία τίποτα, ούτε καν το φως, δεν μπορεί να διαφύγει. Αλλά αν του δώσουμε αρκετό χρόνο, αυτές οι μαύρες τρύπες θα εξατμιστούν εντελώς.

Γιατί εξατμίζονται αυτές οι μαύρες τρύπες; Επειδή ακτινοβολούν ενέργεια, και αυτή η ενέργεια αντλείται από τη μάζα της μαύρης τρύπας, μετατρέποντας τη μάζα σε ενέργεια μέσω της εξίσωσης  E = mc² του Αϊνστάιν . Κοντά στον ορίζοντα γεγονότων, ο χώρος είναι πιο έντονα καμπυλωμένος. Μακρύτερα από τον ορίζοντα γεγονότων, είναι λιγότερο καμπυλωμένος. Αυτή η διαφορά στην καμπυλότητα αντιστοιχεί σε μια διαφωνία ως προς το ποια είναι η ενέργεια μηδενικού σημείου του χώρου. Κάποιος κοντά στον ορίζοντα γεγονότων θα δει ότι ο «κενός χώρος» του είναι διαφορετικός από τον «κενό χώρο» κάποιου που βρίσκεται πιο μακριά, και αυτό είναι ένα πρόβλημα επειδή τα κβαντικά πεδία, τουλάχιστον όπως τα κατανοούμε εμείς, είναι συνεχή και καταλαμβάνουν όλο τον χώρο.

Οπτικοποίηση ενός υπολογισμού κβαντικής θεωρίας πεδίου που δείχνει εικονικά σωματίδια στο κβαντικό κενό. (Συγκεκριμένα, για τις ισχυρές αλληλεπιδράσεις.) Ακόμα και στον κενό χώρο, αυτή η ενέργεια κενού είναι μη μηδενική. Εάν υπάρχουν επιπλέον σωματίδια ή πεδία πέρα ​​από αυτά που προβλέπει το Καθιερωμένο Μοντέλο, θα επηρεάσουν το κβαντικό κενό και θα αλλάξουν τις ιδιότητες πολλών μεγεθών μακριά από τις προβλέψεις τους στο Καθιερωμένο Μοντέλο. Ωστόσο, η συνεισφορά της κβαντικής πολυμεράσης δεν μπορεί να υπολογιστεί διαταραγμένα, όπως μπορεί ο ηλεκτρομαγνητισμός. Visualization of a quantum field theory calculation showing virtual particles in the quantum vacuum. (Specifically, for the strong interactions.) Even in empty space, this vacuum energy is non-zero. If there are additional particles or fields beyond what the Standard Model predicts, they will affect the quantum vacuum and will change the properties of many quantities away from their Standard Model predictions. However, the QCD contribution cannot be calculated perturbatively, the way electromagnetism can. Credit: Derek Leinweber

Το βασικό πράγμα που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι αν βρίσκεστε σε οποιαδήποτε τοποθεσία εκτός του ορίζοντα γεγονότων, υπάρχει τουλάχιστον μία πιθανή διαδρομή που θα μπορούσε να ακολουθήσει το φως για να ταξιδέψει σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία που βρίσκεται επίσης εκτός του ορίζοντα γεγονότων. Η διαφορά στην ενέργεια μηδενικού σημείου του χώρου μεταξύ αυτών των δύο τοποθεσιών μας λέει, όπως προέκυψε για πρώτη φορά στην  εργασία του Hawking το 1974 , ότι η ακτινοβολία θα εκπέμπεται από την περιοχή γύρω από τη μαύρη τρύπα, όπου ο χώρος καμπυλώνεται πιο έντονα.

Η παρουσία του  ορίζοντα γεγονότων της μαύρης τρύπας  είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό, καθώς σημαίνει ότι η ενέργεια που απαιτείται για την παραγωγή της ακτινοβολίας γύρω από αυτήν τη μαύρη τρύπα πρέπει να προέρχεται από τη μάζα, μέσω της εξίσωσης E = mc² του Αϊνστάιν , της ίδιας της μαύρης τρύπας. (Αν και ορισμένοι έχουν υποστηρίξει, πειστικά, ότι μπορεί να είναι δυνατή η παραγωγή αυτής της ακτινοβολίας χωρίς ορίζοντα γεγονότων.) Επιπλέον, το φάσμα της ακτινοβολίας είναι ένα τέλειο μέλαν σώμα με τη θερμοκρασία του να καθορίζεται από τη μάζα της μαύρης τρύπας: οι χαμηλότερες μάζες είναι θερμότερες και οι βαρύτερες μάζες είναι ψυχρότερες.

Το διαστελλόμενο Σύμπαν, φυσικά, δεν έχει ορίζοντα γεγονότων, επειδή δεν είναι μαύρη τρύπα. Ωστόσο, έχει κάτι ανάλογο: έναν κοσμικό ορίζοντα. Αν βρίσκεστε οπουδήποτε στον χωροχρόνο και λάβετε υπόψη έναν παρατηρητή σε άλλη τοποθεσία στον χωροχρόνο, θα σκεφτείτε αμέσως: «Ω, πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον μία πιθανή διαδρομή που θα μπορούσε να ακολουθήσει το φως που να με συνδέει με αυτόν τον άλλο παρατηρητή». Αλλά σε ένα διαστελλόμενο Σύμπαν, αυτό δεν είναι απαραίτητα αλήθεια. Πρέπει να βρίσκεστε αρκετά κοντά ο ένας στον άλλον, ώστε η διαστολή του χωροχρόνου μεταξύ αυτών των δύο σημείων να μην εμποδίζει ποτέ την άφιξη του εκπεμπόμενου φωτός.

Σε ένα Σύμπαν που κυριαρχείται από τη σκοτεινή ενέργεια, υπάρχουν τέσσερις περιοχές: μία όπου όλα μέσα σε αυτό είναι προσβάσιμα, μεταδοτικά και παρατηρήσιμα, μία όπου όλα είναι παρατηρήσιμα αλλά μη προσβάσιμα και μη μεταδοτικά, μία όπου τα πράγματα κάποια μέρα θα είναι παρατηρήσιμα αλλά δεν είναι σήμερα, και μία όπου τα πράγματα δεν θα είναι ποτέ παρατηρήσιμα. Οι αριθμοί με την ετικέτα αντιστοιχούν στην κοσμολογία μας που έχει τεθεί ως κοινή πεποίθηση από το 2024, με όρια 18 δισεκατομμυρίων ετών φωτός, 46 δισεκατομμυρίων ετών φωτός και 61 δισεκατομμυρίων ετών φωτός που χωρίζουν τις τέσσερις περιοχές. Σε κλίμακες ~10 δισεκατομμυρίων ετών φωτός και μεγαλύτερες, το Σύμπαν είναι σχεδόν τέλεια ομοιόμορφο. In a Universe that comes to be dominated by dark energy, there are four regions: one where everything within it is reachable, communicable and observable, one where everything is observable but unreachable and incommunicable, one where things will someday be observable but aren’t today, and one where things will never be observable. The labeled numbers correspond to our consensus cosmology as of 2024, with boundaries of 18 billion light-years, 46 billion light-years, and 61 billion light-years separating the four regions. On scales of ~10 billion light-years and larger, the Universe is almost perfectly uniform. Credit: Andrew Z. Colvin/Wikimedia Commons; annotations: E. Siegel

Στο σημερινό μας Σύμπαν, αυτό αντιστοιχεί σε μια απόσταση περίπου 18 δισεκατομμυρίων ετών φωτός μακριά. Αν εκπέμπαμε φως αυτή τη στιγμή, οποιοσδήποτε παρατηρητής σε απόσταση 18 δισεκατομμυρίων ετών φωτός από εμάς θα μπορούσε τελικά να το λάβει. Οποιοσδήποτε πιο μακριά δεν θα μπορούσε ποτέ, λόγω της συνεχιζόμενης διαστολής του Σύμπαντος. Μπορούμε να δούμε πιο μακριά από αυτό επειδή πολλές πηγές φωτός εκπεμπόντουσαν πολύ καιρό πριν. Το πρώτο φως που φτάνει αυτή τη στιγμή, 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, προέρχεται από ένα σημείο που βρίσκεται σήμερα περίπου 46 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά. Αν ήμασταν πρόθυμοι να περιμένουμε μια αιωνιότητα, τελικά θα λαμβάναμε φως από αντικείμενα που βρίσκονται σήμερα σε απόσταση ~61 δισεκατομμυρίων ετών φωτός. Αυτό είναι το απόλυτο όριο.

Από την οπτική γωνία οποιουδήποτε παρατηρητή, υπάρχει αυτός ο  κοσμολογικός ορίζοντας : ένα σημείο πέρα ​​από το οποίο η επικοινωνία είναι αδύνατη, καθώς η διαστολή του χώρου θα εμποδίσει τους παρατηρητές σε αυτές τις τοποθεσίες να ανταλλάσσουν σήματα πέρα ​​από ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο.

Και όπως ακριβώς η ύπαρξη ενός ορίζοντα γεγονότων μιας μαύρης τρύπας οδηγεί στη δημιουργία της ακτινοβολίας Hawking, έτσι και η ύπαρξη ενός κοσμολογικού ορίζοντα πρέπει — αν πρόκειται να τηρηθούν οι ίδιοι νόμοι της φυσικής — να δημιουργήσει ακτινοβολία. Σε αυτήν την περίπτωση, η πρόβλεψη είναι ότι το Σύμπαν θα γεμίσει με ακτινοβολία εξαιρετικά χαμηλής ενέργειας, της οποίας το μήκος κύματος είναι, κατά μέσο όρο, συγκρίσιμο με τον κοσμικό ορίζοντα. Αυτό μεταφράζεται σε θερμοκρασία ~10-30 K : τριάντα τάξεις μεγέθους ασθενέστερη από το τρέχον κοσμικό μικροκυματικό υπόβαθρο.

Οι κβαντικές διακυμάνσεις που είναι εγγενείς στο διάστημα, οι οποίες εκτείνονταν σε όλο το Σύμπαν κατά τη διάρκεια του κοσμικού πληθωρισμού, οδήγησαν στις διακυμάνσεις πυκνότητας που αποτυπώνονται στο κοσμικό μικροκυματικό υπόβαθρο, το οποίο με τη σειρά του οδήγησε στη δημιουργία των αστέρων, των γαλαξιών και άλλων μεγάλης κλίμακας δομών στο Σύμπαν σήμερα. Αυτή είναι η καλύτερη εικόνα που έχουμε για το πώς συμπεριφέρεται ολόκληρο το Σύμπαν, όπου ο πληθωρισμός προηγείται και προετοιμάζει τη Μεγάλη Έκρηξη. Δυστυχώς, μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μόνο στις πληροφορίες που περιέχονται στον κοσμικό μας ορίζοντα, ο οποίος αποτελεί μέρος του ίδιου κλάσματος μιας περιοχής όπου ο πληθωρισμός έληξε πριν από περίπου 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια. The quantum fluctuations inherent to space, stretched across the Universe during cosmic inflation, gave rise to the density fluctuations imprinted in the cosmic microwave background, which in turn gave rise to the stars, galaxies, and other large-scale structures in the Universe today. This is the best picture we have of how the entire Universe behaves, where inflation precedes and sets up the Big Bang. Unfortunately, we can only access the information contained inside our cosmic horizon, which is all part of the same fraction of one region where inflation ended some 13.8 billion years ago. Credit: E. Siegel; ESA/Planck and the DOE/NASA/NSF Interagency Task Force on CMB research

Καθώς το Σύμπαν συνεχίζει να διαστέλλεται και να ψύχεται, θα έρθει μια στιγμή στο μακρινό μέλλον όπου αυτή η ακτινοβολία θα κυριαρχήσει έναντι όλων των άλλων μορφών ύλης και ακτινοβολίας μέσα στο Σύμπαν. Μόνο η σκοτεινή ενέργεια θα παραμείνει ένα πιο κυρίαρχο συστατικό.

Υπάρχει όμως και μια άλλη εποχή στο Σύμπαν — όχι στο μέλλον αλλά στο μακρινό παρελθόν — όταν το Σύμπαν κυριαρχούνταν επίσης από κάτι άλλο εκτός από την ύλη και την ακτινοβολία: κατά τη διάρκεια του κοσμικού πληθωρισμού. Πριν συμβεί η καυτή Μεγάλη Έκρηξη, το Σύμπαν μας διαστελλόταν με τεράστιο και αμείλικτο ρυθμό. Αντί να κυριαρχείται από την ύλη και την ακτινοβολία, το σύμπαν μας κυριαρχούνταν από την ενέργεια πεδίου του πληθωρισμού: ακριβώς όπως η σημερινή σκοτεινή ενέργεια, αλλά πολλές τάξεις μεγέθους μεγαλύτερη σε ισχύ και ταχύτητα διαστολής.

Αν και ο πληθωρισμός επιμηκύνει το Σύμπαν και διαστέλλει τυχόν προϋπάρχοντα σωματίδια μακριά το ένα από το άλλο, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η θερμοκρασία πλησιάζει και ασυμπτώνεται στο απόλυτο μηδέν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αντίθετα, αυτή η ακτινοβολία που προκαλείται από τη διαστολή, ως συνέπεια του κοσμολογικού ορίζοντα, θα πρέπει στην πραγματικότητα να κορυφώνεται στα υπέρυθρα μήκη κύματος, που αντιστοιχούν σε θερμοκρασία περίπου ~100 K, ή αρκετά υψηλή για να βράσει υγρό άζωτο.

Από το εξωτερικό μιας μαύρης τρύπας, όλη η ύλη που εισέρχεται θα εκπέμπει φως και θα είναι πάντα ορατή, ενώ τίποτα από πίσω από τον ορίζοντα γεγονότων δεν μπορεί να βγει. Αλλά αν ήσασταν εσείς αυτός που έπεσε σε μια μαύρη τρύπα, η ενέργειά σας θα μπορούσε ενδεχομένως να επανεμφανιστεί ως μέρος μιας καυτής Μεγάλης Έκρηξης σε ένα νεογέννητο Σύμπαν. From outside a black hole, all the infalling matter will emit light and is always visible, while nothing from behind the event horizon can get out. But if you were the one who fell into a black hole, your energy could conceivably re-emerge as part of a hot Big Bang in a newborn Universe. Credit: Andrew Hamilton, JILA, University of Colorado

Αυτό σημαίνει ότι αν ποτέ θέλατε να ψύξετε το Σύμπαν στο απόλυτο μηδέν, θα έπρεπε να σταματήσετε εντελώς την επέκτασή του. Εφόσον το ίδιο το ύφασμα του διαστήματος έχει μια μη μηδενική ποσότητα ενέργειας εγγενή σε αυτό, θα διαστέλλεται. Εφόσον το Σύμπαν διαστέλλεται αδιάκοπα, θα υπάρχουν περιοχές που χωρίζονται από μια απόσταση τόσο μεγάλη που το φως, όσο κι αν περιμένουμε, δεν θα μπορεί να φτάσει τη μία τέτοια περιοχή από την άλλη. Και όσο ορισμένες περιοχές είναι απρόσιτες, θα έχουμε έναν κοσμολογικό ορίζοντα στο Σύμπαν μας και ένα λουτρό θερμικής, χαμηλής ενέργειας ακτινοβολίας που δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί. Αυτό που δεν έχει ακόμη καθοριστεί είναι αν, όπως ακριβώς η ακτινοβολία Hawking σημαίνει ότι οι μαύρες τρύπες τελικά θα εξατμιστούν, έτσι και αυτή η μορφή κοσμικής ακτινοβολίας θα προκαλέσει ουσιαστικά την αποσύνθεση της σκοτεινής ενέργειας του Σύμπαντός μας.

Όσο καθαρά κι αν είστε σε θέση να φανταστείτε ένα άδειο Σύμπαν χωρίς τίποτα μέσα του, αυτή η εικόνα απλά δεν συμβαδίζει με την πραγματικότητα. Η επιμονή ότι οι νόμοι της φυσικής παραμένουν έγκυροι είναι αρκετή για να καταργήσει την ιδέα ενός πραγματικά άδειου Σύμπαντος. Όσο υπάρχει ενέργεια μέσα σε αυτό - ακόμη και η ενέργεια μηδενικού σημείου του κβαντικού κενού είναι επαρκής - θα υπάρχει πάντα κάποια μορφή ακτινοβολίας που δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί. Το Σύμπαν δεν ήταν ποτέ εντελώς άδειο, και όσο η σκοτεινή ενέργεια δεν διασπάται εντελώς, ούτε θα είναι ποτέ.

Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον Ιούλιο του 2023. Ενημερώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2025.

Πηγή: https://bigthink.com/starts-with-a-bang/universe-wasnt-empty-before-big-bang/?utm_source=substack&utm_medium=email&utm_campaign=swab

 

Βρέθηκε η πηγή της συνείδησης; A review of the sufficient conditions for consciousness

Νέα μελέτη υποδεικνύει την καταγωγή της συνείδησης σε αρχέγονες εγκεφαλικές δομές. Consciousness May Emerge From The Oldest Parts of Our Brain, Studies Suggest. Consciousness #1 Digital Art by Bruce Rolff

Για δεκαετίες οι επιστήμονες πίστευαν ότι η ανθρώπινη συνείδηση προκύπτει από τα πιο νέα και εξελιγμένα τμήματα του εγκεφάλου. Ωστόσο, ένας επιστήμονας του Κέιμπριτζ υποστηρίζει τώρα ότι η θεμελιώδης βάση της εμπειρίας μας μπορεί να ελέγχεται από μια πολύ πιο πρωτόγονη δομή.

Peter Coppola, Visiting Researcher, Cambridge Neuroscience, University of Cambridge.

Σε μια ανασκόπηση που καλύπτει πάνω από έναν αιώνα επιστημονικής έρευνας, ο νευροεπιστήμονας Δρ. Πίτερ Κόπολα εξέτασε μελέτες διέγερσης, πειράματα σε ζώα και νευρολογικές αναφορές περιστατικών. Με βάση αυτά τα ευρήματα ο Δρ. Κόπολα υποστηρίζει ότι η συνείδηση μπορεί να πηγάζει από μια πανάρχαια εγκεφαλική δομή που υπήρχε σε ζώα πριν την εμφάνιση του ανθρώπου.

Αν αυτό ισχύει, τότε η συνείδηση δεν είναι ένα τόσο μοναδικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό όσο πιστευόταν παλαιότερα. Γράφοντας στο The Conversation ο Δρ. Κόπολα σημειώνει: «Αυτές οι αναφορές αποτελούν εντυπωσιακές αποδείξεις που υποδηλώνουν ότι ίσως τα αρχαιότερα μέρη του εγκεφάλου αρκούν για τη βασική συνείδηση.

Με τη σειρά του, αυτό μπορεί να επηρεάσει τόσο τη φροντίδα ασθενών όσο και τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τα δικαιώματα των ζώων. Στην πραγματικότητα, η συνείδηση μπορεί να είναι πιο συνηθισμένη από όσο νομίζαμε».

Η δομή

Figure 1, the human brain (made with the assistance of AI). (Peter Coppola/CC BY SA 4.0)

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος μοιάζει με ρωσική μπάμπουσκα: τα πιο πρόσφατα εξελιγμένα μέρη βρίσκονται στην επιφάνεια, ενώ τα αρχαιότερα και πιο βασικά μέρη είναι βαθιά στο κέντρο. Το πιο πρόσφατο εξωτερικό τμήμα είναι ο φλοιός, που είναι υπεύθυνος για πολύπλοκες λειτουργίες όπως μνήμη, σκέψη, μάθηση, λογική και επίλυση προβλημάτων.

Fig. 2. In vivo brain measures that scale with levels of awareness. A) positive region of interest (prefrontal and posterior cingulate) functional connectivity. B) negative functional connectivity from the same regions. Note cerebellar involvement in A and B. C) Brain metabolism as measured by 18F-fluorodeoxyglucose PET (note posterior midline region’s intensity). D) Grey matter volume as measured by voxel-based morphometry (note frontal region’s intensity). Colour bars indicate T-values as a function of scaling with presumed levels of awareness (controls> recovering/emergent minimally conscious state> minimally conscious state> unresponsive wakefulness syndrome). Note difference between C and D in posterior and frontal regions. Reproduced with permission from lancet neurology, Di Perri and colleagues (Di Perri et al., 2016).

Αντίθετα, η εσωτερική περιοχή, γνωστή ως υποφλοιώδης περιοχή παραμένει σχεδόν αμετάβλητη εδώ και πάνω από 500 εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης. Συχνά αποκαλείται «εγκέφαλος των ερπετών» και ελέγχει βασικές παρορμήσεις και αισθήσεις όπως πείνα, δίψα, πόνο, ευχαρίστηση και φόβο. Μέχρι πρόσφατα, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι η συνείδηση δημιουργείται στον νεοφλοιό το πιο εξελιγμένο τμήμα του φλοιού. Ο υποφλοιός θεωρούνταν αναγκαίος όπως το ρεύμα για μια τηλεόραση αλλά ανεπαρκής από μόνος του για να παράγει συνείδηση.

Η μελέτη

Fig. 3. Subject 3 from Shewmon et al. (1999). In the upper panel, from left to right, top to bottom, midline sagittal (t1 images), lower and higher axial (t2 images), and coronal planes from anterior to posterior (t1). In the lower panel subject three interacting with an author of the article (Shewmon et al., 1999). Images obtained with permission.

Ο Δρ. Κόπολα όμως υποστηρίζει ότι υποτιμήθηκε η σημασία αυτών των αρχαίων περιοχών. Μελέτησε πειράματα διέγερσης, όπου ηλεκτρικά ρεύματα ή μαγνήτες παρεμβαίνουν στη λειτουργία τμημάτων του εγκεφάλου.

Η διέγερση του νεοφλοιού μπορεί να αλλάξει την αίσθηση του εαυτού, να προκαλέσει παραισθήσεις ή να επηρεάσει την κρίση. Ωστόσο, η παρέμβαση σε βαθύτερες περιοχές έχει ακόμη πιο δραστικά αποτελέσματα: μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη, να ξυπνήσει έναν πίθηκο από αναισθησία ή να ρίξει ένα ποντίκι σε λήθαργο. Ακόμη και η διέγερση της παρεγκεφαλίδας, που για χρόνια θεωρούνταν άσχετη, μπορεί να αλλάξει τη συνειδητή αισθητηριακή αντίληψη.

Για να ενισχύσει το επιχείρημά του, ο Δρ. Κόπολα εξέτασε περιπτώσεις ανθρώπων και ζώων με βλάβες ή αφαιρέσεις εγκεφαλικών περιοχών. Η βλάβη στον φλοιό μεταβάλλει τη συνείδηση, αλλά η βλάβη στον υποφλοιό συχνά οδηγεί σε πλήρη απώλεια συνείδησης (κόμμα ή θάνατο).

Fig. 4. Brain of hydranencephalic individual with no cortex. Case of a hydranencephalic child (Pavone et al., 2014) with no cerebral cortex remaining according to clinical neuroradiological assessment. Sagittal (left) and coronal (right) T1 MRI images. Senior author (R.F.) confirmed that the patient did not have any cerebral cortex remaining in personal communication. A clinician who saw the child affirmed that the patient was not in a vegetative state in personal communication. Another affirmed that she “definitely felt emotions”. Image reused under CC-BY.

Ακόμα πιο εντυπωσιακές είναι οι σπάνιες περιπτώσεις παιδιών με υδρανεγκεφαλία, που γεννιούνται χωρίς μεγάλο μέρος του φλοιού. Παρά τα εγχειρίδια που προβλέπουν μόνιμη κατάσταση ενός τέτοιου παιδιού σε επίπεδα «φυτού» ορισμένα παιδιά δείχνουν θλίψη, χαρά, αναγνωρίζουν ανθρώπους ή απολαμβάνουν μουσική.

Επίσης πειράματα σε ζώα (αρουραίους, γάτες, πιθήκους) έδειξαν ότι ακόμη και χωρίς νεοφλοιό, μπορούν να δείξουν συναισθήματα, να φροντίσουν τα μικρά τους, να περιποιηθούν τον εαυτό τους και να μάθουν. Αυτό υποδηλώνει ότι ο υποφλοιός μόνος του επαρκεί για ένα βασικό επίπεδο συνείδησης.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο φλοιός και ο νεοφλοιός δεν προσθέτουν κάτι ουσιαστικό: αυτοί οι νεότεροι σχηματισμοί, μαζί με την παρεγκεφαλίδα, επεκτείνουν και βελτιώνουν τη συνείδηση, προσθέτοντας γλώσσα, ηθική σκέψη, αίσθηση εαυτού και δημιουργικότητα – στοιχεία που κάνουν τη συνείδηση του ανθρώπου μοναδική. Αν ο Δρ. Κόπολα έχει δίκιο, αυτό σημαίνει ότι ένα βασικό επίπεδο συνείδησης είναι πολύ παλαιότερο και διαδεδομένο στη φύση απ’ όσο νομίζαμε.

Πηγές: https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2025.106333, https://www.sciencealert.com/consciousness-may-emerge-from-the-oldest-parts-of-our-brain-studies-suggest, https://www.naftemporiki.gr/techscience/2011856/vrethike-i-pigi-tis-syneidisis/

 

 

STEPHEN R. L. CLARK, «ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ» (ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ)

© Giorgio de Chirico

Οι απαρχές

Βραχογραφία σε σπήλαιο του νησιού Σουλαβέζι της Ινδονησίας (φωτ. Kinez Riza).

 Η αυλαία της ιστορίας σηκώνεται και αποκαλύπτει έναν κόσμο ήδη αρχαίο, γεμάτο από πόλεις ερειπωμένες και τρόπους σκέψης πεπαλαιωμένους. Η επίσημη θεωρία σήμερα εισηγείται ότι εκατό χιλιάδες χρόνια πριν υπήρχαν άνθρωποι που μας έμοιαζαν πολύ σωματικά. Λίθινα τεχνουργήματα και βραχογραφίες χρονολογούνται από το 40.000π.Χ., και πιθανόν πολύ πριν από αυτά να υπήρχαν πλεγμένα καλάθια, ζωγραφική από άμμο και δραματική τέχνη. Η εμπειρία από τους σημερινούς πρωτόγονους δείχνει ότι οι πρόγονοί μας, ακόμη και αν δεν είχαν τις δικές μας τεχνικές ικανότητες, κατά κανόνα κάλυπταν χωρίς μεγάλη δυσκολία τις καθημερινές τους ανάγκες, και είχαν χρόνο για να παίζουν, να φαντασιώνονται, να συζητούν. Μπορεί, όπως έχουν προτείνει κάποιοι σύγχρονοι, να συζητούσαν κυρίως για τη συγγένεια, να επινοούσαν ιστορίες για να πιστοποιήσουν και να εξηγήσουν τους νόμους τους περί ενδογαμίας, αλλά και για τη φιλοξενία και το κυνήγι. Μπορεί, όπως πρότεινε μια προηγούμενη γενιά θεωρητικών παλαιοανθρωπολόγων, οι ιστορίες τους για ήρωες, δεσποσύνες, δράκοντες να ήταν κωδικοποιημένα μηνύματα για τον ήλιο και τα αστέρια. Ωστόσο, απλώς με τη συζήτηση, εξασφάλιζαν ότι οι ιστορίες τους δεν αφορούσαν μόνο τη συγγένεια, ούτε μόνο τον ουρανό.

 Όπως άλλα κοινωνικά ζώα γνέφαμε ο ένας στον άλλο, σημειώναμε τις αγαπημένες μας διαδρομές, παίζαμε με τα παιδιά, εδραιώναμε ιεραρχίες, και ακούγαμε τους πεπειραμένους γηραιότερους (χωρίς να τους πιστεύουμε απόλυτα). Οι πανάρχαιοι μύθοι μας επιχειρούν να εξηγήσουν γιατί τα μη ανθρώπινα έμβια δεν μιλούν πια με ανθρώπινη φωνή, γιατί ο ουρανός δεν εφάπτεται πια με τη γη, γιατί τα αδέλφια δεν πρέπει πια να ζευγαρώνουν μεταξύ τους, γιατί γερνάμε και πεθαίνουμε (κάτι που, όπως έλεγαν, δεν συνέβαινε αρχικά), και γιατί υπάρχει το οτιδήποτε. Τότε υπήρχαν πολεμιστές, και κηπουροί, κτίστες, υφάντρες, νοσοκόμοι, μάγειροι, τεχνίτες, και μάγοι. Ενδεχομένως, υπήρχαν και άνθρωποι με τη φήμη ότι αφηγούνται θαύματα, ότι μεταφέρουν μηνύματα από τον ουρανό ή από τους αείμνηστους προγόνους μας. Ορισμένοι αφηγούνταν πιο περίπλοκες ιστορίες για να δικαιολογήσουν ό,τι έμοιαζε λάθος, ενώ οι αντίπαλοί τους, ενδεχομένως, επεδίωκαν να μειώσουν την επιρροή που είχαν οι αφηγήσεις τους στον λαό με άλλες ιστορίες ή με λιγότερο αφηγηματικούς τρόπους διασκέδασης.

 

Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ήταν το λίκνο της Δυτικής φιλοσοφίας. Σχεδόν όλοι οι μείζονες φιλόσοφοι του αρχαίου κόσμου έζησαν στα νησιά και τα παράλιά της. Ελληνικές αποικίες κατά τον 8ο και τον 7ο αιώνα π.Χ.

 Με άλλα λόγια, όσο οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές περιπλανώμενες ομάδες, ή εγκαθίσταντο κάπου μόνιμα για να καλλιεργήσουν τη γη, συμπεριφέρονταν ως άνθρωποι. Εξηγούσαν τον κόσμο τους στον εαυτό τους και απορούσαν για τις διαφορές, ενώ χρησιμοποιούσαν τις λεκτικές τους δυνάμεις για να ανασκευάσουν ή να διασκεδάσουν. Όταν συνάντησαν άλλες ομάδες ομιλούντων ζώων, βρήκαν μια μορφή αλληλοσυνεννόησης, ακόμη και αν ήταν μόνο για να αναγνωρίσουν τους εχθρούς τους. Ορισμένοι άρχισαν να πιστεύουν ότι υπήρχε ένας θεός στην ομιλία τους, κάτι που θα μπορούσε να επιβιώσει των θνητών ομιλούντων της και να φέρει ξανά σε επαφή κάθε νέα γενιά θνητών με τον λησμονηθέντα ουρανό, με το πώς ήταν αληθινά τα πράγματα. Έγιναν, εν ολίγοις, φιλόσοφοι, και οι μυθολογίες, που βρίσκουμε καταγεγραμμένες από μεταγενέστερους, εγγράμματους στοχαστές, είναι το παραποιημένο αρχείο της φιλοσοφίας του παρελθόντος – όπως είπε αργότερα ο Αριστοτέλης. Οι λαοί γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου που, κατά συνθήκη, συνιστούν τον αρχαίο κόσμο (αν παραβλέψει κανείς την ύπαρξη άλλων λαών που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Γιαγκ-τσε και τον Γάγγη, ή γύρω από λίμνες και ποτάμια των ουκ έστι αριθμός- που λησμονήθηκαν), επινόησαν ιστορίες για να εξηγήσουν και ό,τι έκαναν οι ίδιοι, αλλά και ό,τι είδαν να γίνεται. Σε κανέναν δεν αρκούσε πραγματικά να λέει: κάνουμε κάτι γιατί ανέκαθεν το κάναμε, και πράγματα συμβαίνουν έτσι γιατί έτσι συμβαίνουν («γιατί είναι νόμος της φύσης»). Όλοι θέλαμε να κατανοήσουμε τα πράγματα, να μάθουμε γιατί τα πράγματα δεν ήταν όπως υποψιαζόμασταν ότι είναι και ότι θα έπρεπε να είναι.

Unknown, The Weighing of the Heart from the Book of the Dead of Ani (c 1300 BCE), The British Museum, London. Wikimedia Commons.

 Κάπως έτσι συνέβη, θα ήταν όμως απερίσκεπτο να πάει κανείς παραπέρα και να εκθέσει τις εικασίες των προϊστορικών, πριν από τη χρήση της γραφής, ανθρώπων, ή ακόμη και να πει με βεβαιότητα ότι έχει καταλάβει απόλυτα τα λόγια των ιστορικών και εγγράμματων. Ορισμένοι σχολιαστές έχουν προτείνει μεγάλους μύθους: σκεφτείτε πως οι πρόγονοί μας εξαπλώθηκαν από την Αφρική για να θαυμάσουν και τελικά να εκτοπίσουν τα προϊόντα μιας προηγούμενης μετανάστευσης (που σήμερα τα θυμόμαστε ως ξωτικά και δράκους)· σκεφτείτε πως μάθαμε να είμαστε πειθήνια, φιλοπαίγμονα ζώα· σκεφτείτε πως ένας μόνιμος πληθυσμός αναπτύχθηκε στην Ευρώπη για να υπηρετήσει τη Μητέρα Γη και τα πνεύματα που την διακονούσαν, μέχρι που εκτοπισθείσες ορδές ιππέων που ακολουθούσαν τον Πατέρα Ουρανό διατάραξαν τις αρχαίες αρμονίες, και εγκαθέδρυσαν την πατριαρχία και ένα ιερατείο στις καρδιές των διαδόχων τους. Όλες αυτές οι ιστορίες είναι ευχάριστες, αλλά τα στοιχεία που τις αποδεικνύουν ελάχιστα. Έγιναν κάποιες σκέψεις τότε και οι άνθρωποι ανέπτυξαν λογικά αίτια για ό,τι έκαναν και σκέφτονταν, αλλά ποιος ξέρει ποιες ήταν εκείνες οι σκέψεις και ποια εκείνα τα λογικά αίτια; Ασφαλώς και υπήρξε αρχαϊκή φιλοσοφική σκέψη –εκτός και αν νομίζουμε ότι η φιλοσοφική ιδιοσυγκρασία είναι αποτέλεσμα μιας πρόσφατης και ασυνείδητης μετάλλαξης- μόνο που οι απόπειρες να την περιγράψουμε δείχνουν περισσότερα για εμάς παρά για εκείνους. Κάποιες από τις ιστορίες – και ιδιαίτερα εκείνες που κατηγορούν τους «Έλληνες» ή τον Πλάτωνα (περ. 490-347 π.Χ.) ότι εγκατέλειψαν τη Μητέρα Γη - δείχνουν την άγνοιά μας για το τι εκείνοι ακριβώς οι Έλληνες, και ο Πλάτων, σκέφτονταν. «Η γη», είπε ο Πλάτων, «είναι η πατρίδα [μας] και πρέπει να την φροντίζουμε περισσότερο από όσο φροντίζουν τα παιδιά τη μητέρα τους: επιπλέον, η Γη είναι θεά και αφέντρα των θνητών, και οι εγχώριοι θεοί και δαίμονες πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο σεβασμό».

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ξεκινάει από την απορία που είναι φυσική στα ανθρώπινα όντα. Ο πίνακας «Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Πού πηγαίνουμε;» του Πολ Γκογκέν απεικονίζει την έκφραση της απορίας στα μέλη ενός λαού πριν από τη χρήση της γραφής. 1897 - 1898.

 Τα πράγματα είναι ευκολότερα για τον περίεργο ιστορικό, όταν οι ιστορίες καταγράφονται με τρόπο πιο εύκολα κατανοητό στους αμύητους. Στους προφορικούς πολιτισμούς, οι ιστορίες αλλάζουν με κάθε νέα αφήγηση, και ουσιαστικά δεν είναι ανάγκη κάθε ιστορία να είναι συνεπής με τις υπόλοιπες. Οι νεκροί κείνται κάτω από τη γη, αλλά και στον κόσμο των ονείρων και σε έναν μακρινό παράδεισο' ο ήλιος είναι μια ουράνια σφαίρα που την κυλάει στην αψίδα του ουρανού ένας κοπροκάνθαρος, αλλά και ένα σκάφος που μεταφέρει τον ίδιο τον βασιλιά κατά μήκος του αν ουρανού. Επιχειρήματα που ίσως να θεωρούσαμε μη πειστικά τα βλέπαμε καταγεγραμμένα, μπορεί να μας φανούν πειστικά σε προφορικές συζητήσεις – γιατί η μνήμη μας γράφει πάνω σε ό,τι προηγήθηκε (όπως συμβαίνει στη Βουλή και στα δικαστήρια).

Προϊστορικές Βραχογραφίες Παγγαίου.  Αναπαραστάσεις  από  άλογα  και  άνδρες,  πολεμιστές,  ζώα,  άροτρα,  πλοία,  κινήσεις  ουράνιων  σωμάτων  και  τοτεμικές  απεικονίσεις,  είναι  “γραμμένες”  επάνω  στα  βράχια,  παντοτινοί  μάρτυρες,  όχι  απλά  της  ιστορίας  κάποιων  ανθρώπων,  αλλά  του  χρονικού  της  σχέσης  τους  με  το  Θείο.

 Τα επιχειρήματα και οι ιστορίες μπορούν φυσικά να «καταγράφονται» ακόμα και σε προφορικούς πολιτισμούς: στο τοπίο είναι γραμμένη, για εκείνους που θυμούνται, η τοπική μας ιστορία κάθε σύμβολο αυθεντίας, κάθε κατάλοιπο παρελθούσας προσπάθειας είναι ένα μήνυμα για το μέλλον. Κάποια μηνύματα ενδεχομένως ήταν τέτοια που μπορούσε να τα διαβάσει κάθε ανθρωποειδές (οσμές ή χαρακιές ή σωρευμένοι βράχοι)· άλλα, καθώς τα ανθρωποειδή γίνονταν άνθρωποι, μπορούσαν να τα διαβάσουν μόνον οι ήδη μυημένοι στην ειδική ιστορία κάθε εντόπιας φυλής (τη σφραγίδα ενός αείμνηστου ατόμου, το κλαδί ενός δένδρου όπου κάτι εντυπωσιακό συνέβη, όχι πολύ καιρό πριν). Το γράψιμο, με την έννοια που έχει σήμερα, επέτρεψε στους ξένους και στους νέους να μυηθούν με πιο αφηρημένους τρόπους (μολονότι για πολλά χρόνια παρέμενε μια τέχνη μυστική). Ό,τι ήταν έτσι καταγεγραμμένο, με σφηνοειδή γραφή ή ιερογλυφικά, είχε ειπωθεί και αποτυπωθεί στη μνήμη και περιληφθεί σε μυστικές εικόνες πολύ καιρό πριν. Οι πρόγονοί μας, καταγράφοντάς το, ξεκίνησαν τη διαδικασία που οδήγησε σε τυπικό επιχείρημα, καθολικώς αποκρυπτογραφήσιμα μηνύματα, αφηρημένη φαντασία. Δεν χρειάζεται πια να μας πουν τι σημαίνει ένας συγκεκριμένος συνδυασμός συμβόλων, μπορούμε να τα αποκρυπτογραφήσουμε, αν γνωρίζουμε τη σημασία ·στοιχειωδών συμβόλων. Οι δυνάμεις που κάποτε ήταν «γραμμένες στο τοπίο», και ακόμη είναι για λαούς που βασίζονται στη μνήμη, ήταν πρόσωπα, επειδή με κάθε νέα αφήγηση της ιστορίας άλλαζαν, σαν να ανταποκρίνονταν στον αφηγητή και το ακροατήριο· οι δυνάμεις που ήταν γραμμένες σε κείμενα έγιναν λιγότερο προσωπικές, επειδή άλλαζαν σπανιότερα. Οι άνθρωποι που διαβάζουν ιστορίες από το τοπίο θυμούνται τις ήδη γνωστές ιστορίες με απρόβλεπτα διαφορετικούς τρόπους· όσοι διαβάζουν ιστορίες από βιβλία έχουν τουλάχιστον την ευκαιρία να τις διαβάσουν σήμερα όπως τις διάβασαν και χθες (παρόλο που, στην πραγματικότητα, διαφέρει το πώς διαβάζουμε κάθε φορά). Ο θεός που κάποτε ενοικούσε στην ομιλία, ο εμπνευσμένος λόγος των λίγων εκλεκτών που μεταβαλλόταν και αναπαραγόταν περνώντας από στόμα σε στόμα, τώρα μένει μόνιμα στον γραπτό λόγο, σημαίνοντας «ακριβώς το ίδιο» όποιος κι αν τον διαβάζει – αν και φυσικά δεν σημαίνει το ίδιο. Της εποχής των προφητών έπεται ή εποχή των γραφών.

 Οι πρώτες γραπτές ιστορίες που γνωρίζουμε συνδυάζουν πολιτικό ρεαλισμό και «φαντασία» με τρόπους που εμείς σήμερα τους θεωρούμε παράξενους: παρόλο που οι θεοί δεν μοιράζονται πια τον ίδιο κόσμο μαζί μας (κάτι που σύμφωνα με τον μύθο έκαναν παλαιότερα), είναι τακτικοί επισκέπτες του, και οι ήρωες μπορούν να περνούν πιο εύκολα σε εκείνον τον άλλο κόσμο από τους σαμάνους. Τείνουμε να πιστέψουμε ότι οι συγγραφείς τους «πρέπει να γνώριζαν» πως έγραφαν φαντασία ή αλληγορία. Οι θεοί δεν πολέμησαν, «στην πραγματικότητα», στην Τροία, ούτε ο Φειδιππίδης συνάντησε καθ' οδόν από την Σπάρτη τον θεό Πάνα. Οι θεοί-γεννήτορες βασιλικών δυναστειών πρέπει «προφανώς» να ήταν μυθεύματα, επιτηδευμένοι τρόποι για να ειπωθεί τόσο ότι ο νέος βασιλιάς έπρεπε να αντιμετωπίζεται με δέος όσο και ότι «Ένας Θεός ξέρει ποιος ήταν ο πατέρας του». Εμείς αντιδρούμε, στην πραγματικότητα, λίγο-πολύ σαν κάποιον που υποστηρίζει, φέρ᾽ ειπείν, ότι η Γκερνίκα του Πικάσο διαστρεβλώνει την αλήθεια, απλώς και μόνο γιατί δεν θα πιστεύαμε ότι είδαμε να συμβαίνουν τέτοια πράγματα στον δρόμο του χωριού. Η αλήθεια είναι ότι, στην πραγματικότητα, δεν βλέπουμε αυτό που νομίζουμε τώρα ότι βλέπουμε: το οπτικό μας πεδίο είναι θραυσματικό και παραπλανητικό, και μόνον η «λογική» μάς λέει ότι τα φαντάσματα, οι χίμαιρες και τα τέρατα δεν υπάρχουν, και ότι οι σχετικές σημασίες και εκτιμήσεις δεν βρίσκονται «εκεί έξω» στον κόσμο.

Ο ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΙΑΗΤΟ, όπως και άλλοι στοχαστές του 6ου αιώνα, ήταν ένας πρώιμος επιστήμονας, αλλά και ένας πρώιμος φιλόσοφος. Πίστευε ότι όλα τα έμβια όντα κατάγονται από τη λάσπη, και ότι ο άνθρωπος είναι η εξέλιξη ενός είδους λιγότερο σύνθετων οργανισμών. Αυτό το ρωμαϊκό μωσαϊκό τον δείχνει να κρατά ένα ηλιακό ρολόι. ©Rheinisches Landesmuseum, Trier

 Τα δύο κύρια διδάγματα αυτής της θεωρητικής εισαγωγής είναι τα εξής: πρώτον, πως η αναζήτηση της γνώσης μέσω της ανταλλαγής ιδεών είναι κάτι το οποίο πρέπει να υποθέσουμε ότι, ως ομιλούντα ζώα, το έχουμε εκ φύσεως· δεύτερον, ότι δεν είναι δυνατόν να νομίζουμε πως είναι τόσο εύκολη μια γνωριμία με τον κόσμο που οι πρόγονοί μας ερμήνευσαν, λες και έπρεπε μόνο να «κοιτάξουν για να δουν» ότι τα πράγματα ήταν όπως εμείς λέμε σήμερα ότι είναι. Λέγεται πολύ συχνά ότι οι «Έλληνες» ήταν οι πρώτοι που έκαναν υποθέσεις, και σκέφτηκαν λογικά για τον κόσμο, οι πρώτοι που αντάλλαξαν ιδέες και άσκησαν κριτική ο ένας στις σκέψεις του άλλου. «Τα επιτεύγματα που κάποιοι αποδίδουν στους βαρβάρους είναι των Ελλήνων, από τους οποίους ξεκίνησε όχι μόνο η φιλοσοφία, αλλά και αυτό ακόμη το ανθρώπινο γένος», είπε ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο οποίος συνέγραψε το Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν τῇ φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων καὶ τῶν ἐν ἑκάστη αἱρέσει ἀρεσκόντων ἐν ἐπιτόμῳ συναγωγῇ, στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, χριστιανός του 2ου αιώνα, από την άλλη πλευρά, ήταν πεπεισμένος ότι οι Έλληνες είχαν δανειστεί από τους βαρβάρους. Λέγεται επίσης πολύ συχνά ότι εκείνοι εκλογίκευαν τον κόσμο που εμείς βρίσκουμε. Η φιλοσοφική ιδιοσυγκρασία, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, βρίσκεται παντού στον κόσμο, και μπορεί να πει κανείς ότι ήταν παρούσα καθ' όλη τη διάρκεια των εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων της ανθρώπινης ύπαρξης, είτε την εκτιμούσαν κάποιες ανθρώπινες φυλές (σήμερα την εκτιμάμε άραγε;) είτε όχι. Όμως, ακριβώς επειδή, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, όλες εκείνες τις χιλιετίες οι συνθήκες ζωής ήταν πολύ διαφορετικές από αυτές που είναι σήμερα, δεν μπορούμε να θεωρούμε αυτονόητο ότι οι πρόγονοί μας έβλεπαν ακριβώς αυτό που λέμε εμείς πως βλέπουμε σήμερα, και ότι διέφεραν από εμάς μόνο ως προς τις εξηγήσεις που βρήκαν. Μια τέτοια παραδοχή μάς τυφλώνει ως προς το πώς εκείνοι σκέφτονταν, και ως εκ τούτου μας απαλλάσσει από κάθε ριζική κριτική των δικών μας τωρινών σκέψεων.

Ο ΔΙΑΣ, ο αρχηγός του ελληνικού πανθέου, ήταν και ουράνιος θεός, αλλά και προσωποποίηση του υπερανθρώπινου νόμου· οι κεραυνοί του επιβάλλουν τη θεϊκή δικαιοσύνη. Εδώ σε ζωγραφική αναπαράσταση σύγχρονη με το ξεκίνημα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, υποτάσσει τον Τυφώνα, το σύμβολο της αταξίας και της ερήμωσης. Μελανόμορφη υδρία, περ. 550 π.Χ., γερμ. κρατική συλλογή αρχαιολογικών ευρημάτων (Inv. 596).

 Υπάρχει τελικά κάτι που να αποδεικνύει ότι ήταν οι Έλληνες που τα ξεκίνησαν όλα; Δύο ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά εκείνων των Ελλήνων, οι οποίοι επανανακάλυψαν τη γραφή έπειτα από την από μακρού κατάρρευση του Μυκηναϊκού κα του Μινωικού πολιτισμού: η προτίμησή τους για αφηρημένες εξηγήσεις και η προθυμία τους να προτείνουν λογικά αίτια. Μπορεί τα δύο αυτά χαρακτηριστικά να σχετίζονται μεταξύ τους, διαφέρουν, ωστόσο, λογικά. Ενώ άλλοι λαοί έβρισκαν αποδεκτό το να λένε ότι τα δένδρα και οι πόλεις πέφτουν ή ότι ο χειμώνας έπεται του θέρους, επειδή οι θεοί καυγάδισαν, ή επειδή κάποια μάγισσα τα καταράστηκε, κάποιοι Έλληνες άρχισαν να επικαλούνται τον «Νόμο». Στην αρχή, αυτός ο Νόμος ήταν απλώς Πεπρωμένο: ότι τίποτα δεν επιτρέπεται να αναπτυχθεί υπερβολικά, ότι τα πάντα έχουν όρια, ότι ο χειμώνας έπεται της άνοιξης. Ακόμη και ο Δίας, ο αρχηγός των θεών, υποτάσσεται στο Πεπρωμένο, το οποίο παραμένει εν μέρει προσωπικό, επειδή είναι τόσα σαφώς ηθικολογικό. Όμως, αν ο Δίας δεν ανατρέπει, ή δεν μπορεί να ανατρέψει, αυθαίρετα εκείνον τον Νόμο, ίσως κι εμείς να μην τον χρειαζόμαστε. Τα πράγματα συνέβησαν, όπως συνέβησαν, επειδή υπήρχαν άχρονες, και ακούσιες, σχέσεις μεταξύ διαφορετικών, και ανακαλύψιμων, παραγόντων. Ενώ άλλοι λαοί θεωρούσαν πολύ εύκολο να υποστηρίζουν συγκεκριμένες ιστορίες επικαλούμενοι την αυθεντία περιούσιων κειμένων ή προφητών, κάποιοι Έλληνες άρχισαν να αναζητούν λογικά αίτια για να προσυπογράψουν τη μία ή την άλλη θεωρία, η οποία θα μπορούσε, κατ' αρχήν, να ελεγχθεί από όποιον ήταν διατεθειμένος να το κάνει. Επινόησαν -ή ανακάλυψαν- έναν κόσμο όχι πια αυθαίρετο, που τον διείπαν μεταβαλλόμενοι σκοποί επέμειναν ότι δεν χρειάζονταν εξαιρετικά χαρίσματα -πέραν αυτού της επιχειρηματολογίας- για να τον αποκαλύψουν. Αυτός είναι ο κόσμος που έχουν κληρονομήσει οι πεφωτισμένοι, παρόλο που υπάρχουν ακόμη ανάμεσά μας πολλοί αρχαΐζοντες, πρόθυμοι να επικαλεστούν την αυθεντία των γραφών ή των χαρισματικών προφητών για να υποστηρίξουν την ηθικολογική τους εκδοχή για το πώς είναι τα πράγματα.

 Η ιστορία αυτή μας γοητεύει, όπως οι ιστορίες των Ουίγων που ανιχνεύουν την αρχή της προόδου στην ίδια μας την κατάσταση. Οι περισσότερο πεπεισμένοι από αυτήν, φυσικά, αναγκάζονται αμέσως να παραδεχτούν ότι οι Έλληνες πολύ σύντομα αμάρτησαν και εξέπεσαν. Ο Πλάτων επανηθικοποίησε τον κόσμο, λέγοντας ότι τα πράγματα συνέβησαν γιατί έπρεπε να συμβούν, ή γιατί κάτι παρόμοιο έπρεπε να συμβεί. Ακόμη και ο Αριστοτέλης --που συμβατικά απεικονίζεται ως αντίπαλος του Πλάτωνα- πίστευε πως το καλύτερο είναι αυτό που μας βοηθάει να δούμε τον Θεό. Ακόμη και τους Στωικούς, παρόλο που καλλιέργησαν τη λογική και τις «φυσικές επιστήμες», σήμερα τους θυμόμαστε κυρίως για τον «στωικισμό» τους, την ηθική τους δέσμευση στη θεϊκή παρουσία. Λίγοι ήταν οι φιλόσοφοι που απέρριψαν τη συνήθη θρησκευτική πρακτική ή εγκατέλειψαν τελείως την αυθεντία του παραδοσιακού μύθου. Κάποιοι από αυτούς (ο Επιμενίδης από την Κρήτη, για παράδειγμα, ο οποίος είπε επιγραμματικά ότι όλοι οι Κρητικοί είναι ψεύτες, γύρω στο 600 π.Χ., ή ο Ιάμβλιχος από την Συρία στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ.) συμπεριφέρονταν ως μάγοι-θεραπευτές, ή φαίνονταν ότι επιδοκιμάζουν παρόμοιες καθαρτήριες τελετές. Το όλο ελληνικό πείραμα, όπως υποθέτουν οι μοντερνιστές, υπέκυψε στον νεφελώδη Πλατωνισμό και σε αποκρυφιστικές πρακτικές, ενώ, ακόμη και οι σκεπτικιστές, έχοντας χάσει την εμπιστοσύνη τους στη δύναμη της λογικής να ανακαλύψει την αλήθεια, ήταν πρόθυμοι να σιγοντάρουν τις προγονικές τους αξίες. Τα ψήγματα της φιλοσοφίας του παρελθόντος, που τόσοι σύγχρονοι προτιμούν να εκθειάζουν, δεν είναι παρά δυνάμει στιγμιαίες προεικονίσεις της αληθινής φιλοσοφίας. Ας δούμε τι λέει ο Thomas Sprat, ο πρώτος ιστορικός της Royal Society:

Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Φιλόσοφος και Ποιητής. περ.1916

Οι ποιητές έκπαλαι για να κάνουν τα πράγματα να φαίνονται πιο σεβαστά απ' όσο ήταν, επινόησαν εκατοντάδες ψευδείς Χίμαιρες σε κάθε Αγρό, Ποταμό, Άλσος και Σπήλαιο απόθεσαν ένα Φάντασμα δικής τους επινόησης: Με αυτά εξέπληξαν τον κόσμο... Και στους νεότερους Χρόνους αυτές οι Φανταστικές Μορφές ξαναζωντάνεψαν και κατέκτησαν τη Χριστιανοσύνη... Ακόμη και αν εκείνοι οι οξυδερκείς Φιλόσοφοι δεν προήγαγαν κανένα κακό, δεν κατάφεραν ωστόσο ποτέ να το αποφύγουν· ποτέ, ούτε καν όσο τον βασιλιά Όμπερον και τον αόρατο Στρατό του. Αλλά από την εποχή που εμφανίστηκε η Πραγματική Φιλοσοφία δεν έχει απομείνει ο παραμικρός ψίθυρος από εκείνη τη φρίκη... Ο ρους των πραγμάτων συνεχίζεται ομαλά, μέσα στο δικό του κανάλι Φυσικών Αιτιών και Αποτελεσμάτων. Γι' αυτό χρωστάμε πολλά στα Πειράματα τα οποία, παρόλο που δεν έχουν ακόμη ολοκληρώσει την ανακάλυψη του αληθινού κόσμου, έχουν εντούτοις ήδη κατατροπώσει εκείνους τους άγριους ενοίκους του ψεύτικου κόσμου, που κάποτε εξέπλητταν τον νου των ανθρώπων.

Οι υπολογισμοί του Ερατοσθένη (Πηγές εικόνων για τη σύνθεση: Encyclopaedia Britannica και https://society6.com).

 Είναι δύσκολο να καταλάβουμε, σε αυτήν την περίπτωση, γιατί πρέπει να εξετάζουμε τα αρχαία κείμενα. Μπορεί να είναι ιστορικώς σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν καλά –τουλάχιστον από τον Πυθαγόρα και εξής ότι η γη είναι σφαιρική (μια τέτοια αναγνώριση θα απέτρεπε κάποιες κατάφωρες διαστρεβλώσεις του μετέπειτα εγχειρήματος του Κολόμβου), αλλά κανείς δεν περιμένει να βρει νέες λεπτομέρειες όσον αφορά την περίμετρο της γης διαβάζοντας Ερατοσθένη (περ. 284-192 π.Χ.), ο οποίος την υπολόγισε με αρκετή ακρίβεια συγκρίνοντας τις σκιές του μεσημεριού στο Ασουάν και την Αλεξάνδρεια. Ούτε και περιμένουμε ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (484-424 π.Χ.) να μας προτείνει μια θεωρία υπολογίσιμη αντίπαλο της εξελικτικής του Δαρβίνου, παρόλο που είναι δυνατόν, εκ των υστέρων, να διακρίνουμε κάποιες ομοιότητες.

«ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ», ρητό που αποδόθηκε στους Επτά Σοφούς, στον ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ψηφιδωτό του 1ου αι. με την επιγραφή «ΓΝΩΘΙ CΑΥΤΟΝ» - Εθνικό Μουσείο στις Θέρμες. Memento Mori mosaic from excavations in the convent of San Gregorio, Via Appia, Rome, Italy. Now in the National Museum Bath of Diocletian, Rome, Italy. The Greek motto gnōthi sauton (know thyself, nosce te ipsum) combines with the image to convey the famous warning: Respice post te; hominem te esse memento; memento mori. (Look behind; remember that you are mortal; remember death.)

 Το ότι ερμηνεύουμε τα συγγράμματα των προγενεστέρων μας ως απόπειρες να πουν ψευδίζοντας μία αλήθεια, την οποία εμείς καταλαβαίνουμε σαφέστερα από ό,τι εκείνοι, δεν είναι χωρίς ουσία. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης περιέγραψε τους παλαιότερους φιλοσόφους; ως φιλοσόφους που ψηλαφούσαν τις διακρίσεις τις οποίες ο ίδιος ανέπτυξε διεξοδικά – κυρίως, τη διάκριση ανάμεσα στα τέσσερα είδη αιτίου (το υλικό, το ποιητικό, το μορφικό και το τελικό). Μπορεί να παρουσίασε διαστρεβλωμένη την εικόνα τους – αν και τα στοιχεία ότι το έκανε αντλούνται κυρίως από ό,τι ο ίδιος είπε για εκείνους: αν αμφισβητήσουμε τελείως τον λόγο του, δεν θα έχουμε σχεδόν κανένα στοιχείο για το τι σκέφτονταν εκείνοι. Αν όντως παραποίησε την εικόνα τους, αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς θα τα καταφέρουμε καλύτερα: η γνώση μας για εκείνο το παρελθόν είναι θραυσματική και διαστρεβλωμένη. Πού είναι οι 232.808 στίχοι έργων του Θεόφραστου, του πρώτου διαδόχου του Αριστοτέλη, ή τα 705 έργα του Χρύσιππου, του μεγάλου Στωικού (περ. 280-207 π.Χ.); Θα ήταν πολύ λιγότερα, αν περιείχαν λιγότερα παραθέματα, όπως είπαν οι επικριτές του. Δεν έγραψαν βιβλίο όλοι οι σοβαροί στοχαστές – δεν έχουμε παρά ένα βιβλίο γραμμένο από δούλο, και κανένα από γυναίκα δεν αντιγράφηκαν όλα τα βιβλία αρκετά, ώστε να έχουν την ευκαιρία να επιβιώσουν· πολλά καταστράφηκαν, ηθελημένα ή όχι, από φωτιά πολλά από αυτά που σώζονται έχουν αποκοπεί τόσο πολύ από το γενικότερο πλαίσιό τους, ώστε να είναι ακατανόητα ακόμη και από εκείνα που θεωρούμε ότι καταλαβαίνουμε έχουν χαθεί ολόκληρά τμήματα συμφραζομένων, σχολίων και υπονοουμένων. Τελικά, όσα λέμε για τη φιλοσοφία του παρελθόντος θα παρουσιάζουν πάντα έναν χαρακτήρα παροντικό, και άρα θα αλλάζουν χρόνο με τον χρόνο. Το όνομα «Σωκράτης» χαρακτηρίζει πλήθος διακριτών φιλοσόφων: ο Σωκράτης του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, του Διογένη και του Αριστοτέλη, του Πύρρωνα και του Πλωτίνου, ή ακόμη και ο Σωκράτης του Πλάτωνα του Πλωτίνου. Καλώς ή κακώς, κάθε εποχή, κάθε άτομο, βλέπει στα κείμενα αυτό που μπορεί να καταλάβει. Συνήθως, καταλήγουμε να χωρίζουμε τους στοχαστές σε σχολές και πνευματικές γενεαλογίες, παρόλο που η εμπειρία θα έπρεπε να μας έχει διδάξει ότι οι μαθητές ενός φιλοσόφου συνήθως δεν συνεχίζουν από εκεί όπου σταμάτησε ο δάσκαλός τους, και ότι οι πραγματικές ιδέες διατρέχουν αιώνες ολόκληρους και χιλιάδες χιλιομέτρων χωρίς να επηρεάσουν τίποτα και κανέναν στο ενδιάμεσο.

 Το να πούμε ότι η αλήθεια δεν είναι, ή ότι δεν χρειάζεται να είναι, αυτό που νομίζουμε ότι είναι, προϋποθέτει δύο πράγματα τα οποία, τελευταία, αμφισβητούνται: ότι υπάρχει αλήθεια, και ότι θα μπορούσαμε να τη βρούμε, έστω και στο μέτρο που θα βρίσκαμε μόνο τι δεν είναι. Οι παραδοχές αυτές έχουν τεθεί εν αμφιβόλω - όπως συνέβαινε και στον αρχαίο κόσμο, πιο αυστηρά μάλιστα από τους Σκεπτικούς, τα επιχειρήματα των οποίων παρουσιάζει συνοπτικά ο Σέξτος ο Εμπειρικός (ακμή: 200 μ.Χ.). Όπως εκείνοι αναγνώριζαν, δεν μπορούμε να κηρύξουμε – χωρίς να πέσουμε σε αντίφαση – ούτε τη μία ούτε την άλλη πρόταση ως ψευδή αν πούμε ότι δεν υπάρχει αλήθεια, τότε, ως προς αυτό, τουλάχιστον, ψευδόμαστε· αν δεν μπορούμε να βρούμε την αλήθεια, με ποιο δικαίωμα λέμε ότι δεν μπορούμε; Το καλύτερο που μπορούμε να καταφέρουμε, εγκαταλείποντας τον Δρόμο της Αληθείας, είναι να ολισθήσουμε ξανά στον Δρόμο του Φαίνεσθαι (για τον οποίο θα πω περισσότερα πιο κάτω), χωρίς ποτέ να πούμε ότι το κάνουμε αυτό δικαιολογημένα, ή ορθώς. Είναι ένας δρόμος που πολλοί από εμάς, εξ αρχής, τον βρήκαν ευκολοδιάβατο. Ίσως να συμφωνήσουμε ότι η φιλοσοφική ιδιοσυγκρασία βρίσκεται παντού· όμως δεν γοητεύονται εξίσου όλοι από τη φιλοσοφία. Πριν τεθεί το ερώτημα περί της «αληθείας» του, ο κόσμος της εμπειρίας μας είναι ακριβώς αυτό, η σφαίρα του προφανούς αν, τιθέντος του ερωτήματος, δεν βρούμε καμία απάντηση, μπορεί κάλλιστα να επιστρέψουμε σε εκείνη την προφανέστατη κατάσταση, όπου θεωρούσαμε τα πάντα προφανή – συμπεριλαμβανομένου του στρατού του βασιλιά Όμπερον. Αυτή ακριβώς η πάλη ανάμεσα στο Φαίνεσθαι και και την Πραγματικότητα χρησιμεύει ως ο χρυσός μίτος που μας οδηγεί μέσα στο παρελθόν.

Πηγές: Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, από Stephen R. L. Clark, Paul Vincent Spade, Anthony Kenny, Roger Scruton, David Pears, Antony Quinton.  Επιμέλεια: Anthony Kenny. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Δέσποινα Ρισσάκη. Τίτλος πρωτοτύπου: Anthony Kenny, The Orford llustrated History of Western Philosophy, Oxford University Press, 1994.