STEPHEN R. L. CLARK, «ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ» (ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ)

Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή από τον Σαλβατόρ Ρόζα. Ο θρύλος λέει ότι ο Εμπεδοκλής αυτοκτόνησε πέφτοντας στο ηφαίστειο της Αίτνας. The Death of Empedocles by Salvator Rosa. Legend holds that Empedocles committed suicide by falling into Mount Etna's volcano.

Εμπνευσμένοι στοχαστές

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ, ο πιο σημαντικός από τους φιλοσόφους, είναι γνωστός στους μεταγενεστέρους, κυρίως μέσα από διαλόγους που έγραψαν οι μαθητές του, Πλάτων και Ξενοφών. Εδώ ιδωμένος μέσα από ρωμαϊκά μάτια, σε τοιχογραφία από την Έφεσο.

 Οι πρώτες ιστορίες που διαθέτουμε περιέχουν ερωτήματα για τη ζωή και τον θάνατο, και για τις ιστορίες που διαβάζει κανείς στην πτήση των πουλιών, στην ανάπτυξη των λουλουδιών, στην εναλλαγή των ρευμάτων. Συνήθως περιέχουν απαντήσεις κάπως κουρασμένες, σαν να τις δίνει ένας κόσμος γερασμένος: καλύ- τερα να μην ποθούμε την αθανασία, αλλά να υπακούμε τους θεούς της εποχής μας και της θέσης μας· καλύτερα να μην προσδοκάμε θαυμαστά αποτελέσματα από τα δίδυμα πάθη του έρωτα και του πολέμου· καλύτερα να είμαστε έντιμοι, αν δεν μπορούμε να είμαστε τυχεροί καλή είναι η ισχύς, αλλά η ευφυΐα είναι καλύτερη ο κόσμος του φωτός και της τάξης έχει εγκλωβιστεί σε αιώνιο σκοτάδι, και όσοι εγκαταλείπουν το φως δεν επιστρέφουν αμετάβλητοι. Κάθε νέο βλάστημα απο- κοβόταν στο τέλος, και μόνον οι ουρανοί ήταν αιώνιοι. Οι αφορισμοί που αποδόθηκαν στους σοφούς του 6ου αιώνα (επτά, ή δέκα, ή δεκαεπτά τον αριθμό – ανάλογα με τις εκάστοτε προτιμήσεις) ήταν «φιλοσοφικοί» με την κοινή έννοια (δηλαδή, καταθλιπτικοί): «γνῶθι σαυτόν»· «μηδὲν ἄγαν»· «ἐγγύην φεύγειν»· «καιρὸν γνῶθι»· «οἱ πλεῖστοι ἄνθρωποι κακοί». Ταυτόχρονα, και αυτό ακόμη το γεγονός ότι μεγάλωσαν μέσα στα στα ερείπια θα μπορούσε να δώσει σε κάποιους την εντύπωση ότι οι ίδιοι τουλάχιστον ήταν νέοι. Ό,τι κι αν είχε επιτευχθεί προηγουμένως, και χαθεί, θα υπήρξε ίσως κάποια στιγμή που ο κόσμος ήταν νέος και θα μπορούσε να επανεπινοήσει και να επανανακαλύψει το μεγαλείο. Σύμφωνα με τον Πίνδαρο: «Σκιᾶς ὄναρ ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ὅταν αἴγλα διόσδοτος ἔλθη, λαμπρὸν φέγγος ἔπεστιν ἀνδρῶν καὶ μείλιχος αἰών» (Μτφρ.: «Σκιάς όνειρο είναι ο άνθρωπος: μα όταν ο Θεός στέλνει λάμψη, τότε ένα λαμπρό φως φτάνει στους ανθρώπους και η ζωή είναι γλυκιά σαν μέλι». [Σ.τ.μ.]) .

 Σύμφωνα με τους ποιητές, που πρώτοι αυτοί μίλησαν για Ελλάδα, το Κάτι προέκυψε από το Τίποτα και έγινε, σιγά-σιγά, ο κόσμος της ανθρώπινης, της ελληνικής εμπειρίας: οι θνητοί παρέπαιαν στον κόσμο φοβούμενοι τις όμορφες ή φρικτές παρουσίες, μα όχι χωρίς τη θνητή τους αξιοπρέπεια. Οι δυνάμεις που είχαν διαμορφώσει τον κόσμο, καθαρά εγωιστικές παρορμήσεις, βρίσκονταν τώρα σε ισορροπία υπό τον παντεπόπτη Ουρανό, που όριζε οι άνθρωποι να τηρούν τις υποσχέσεις τους και να προσφέρουν φιλοξενία σε όλους (ή τουλάχιστον σε όποιονδήποτε ήταν κάποιος). Ορισμένοι βρέθηκαν έγκλειστοι στο σκοτάδι κάτω από τη γη άλλοι ξαναγεννήθηκαν ως αφοσιωμένοι –ή αρκετά αφοσιωμένοι- Ολύμπιοι: την Μήτι, για παράδειγμα, την πανούργα σοφία, την καταπίνει ο Δίας, και την επανεπινοούν ως Αθηνά. Ο Ξένιος Ζευς, ο Όρκιος Ζευς (ο Θεός των Ξένων, ο Θεός των Όρκων) δεν θα άφηνε την προδοσία ατιμώρητη, ούτε θα επέτρεπε στους κοινούς θνητούς να ορθώσουν πολύ το ανάστημά τους. Στην εποχή του Κρόνου κάναμε ό,τι θέλαμε, τώρα όμως ζούμε με πειθαρχία. Οι ιστορίες που αφηγήθηκαν οι ποιητές ήταν επίσης σκανδαλώδεις, σαν οι δυνάμεις να ήταν τεράστια, λάγνα παιδιά, πλασμένα στη φαντασία όσων πίστευαν ότι επιτυχία είναι να υποτάξει κανείς τους εχθρούς του και μετά να το γιορτάσει με την άνεσή του. Μεταγενέστεροι Πλατωνικοί παρουσίασαν αλληγορικά τους μύθους (όπως μόλις έκανα), και έτσι ενέπνευσαν τον Φίλωνα, Ιουδαίο του 1ου αιώνα στην Αλεξάνδρεια, να βρει νέα, φιλοσοφικά, νοήματα στην Τορά. Ο Πλούταρχος, Βοιωτός του 1ου αιώνα, ο οποίος υπηρέτησε ως ιερέας στους Δελφούς (και, παρεμπιπτόντως, παρέσχε στον Σαίξπηρ πολλές από τις υποθέσεις των έργων του) βρήκε παρόμοια στήριξη στους 478 αιγυπτιακούς μύθους της Ίσιδας και του Όσιρι. Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-478 π.Χ.) απεχθανόταν, όπως και ο Κλήμης, τέτοιους μύθους: η δύναμη που κυβερνούσε μόνο από τα τον υποτελή κόσμο δεν μπορούσε στην πραγματικότητα να έχει τη μορφή ενός δημιουργήματά της, αλλά έπρεπε μάλλον να είναι τέλεια καθ' εαυτήν. Καμία εικόνα του Δία ως ανθρώπου, ταύρου, ή χρυσής βροχής δεν θα γινόταν αποδεκτή, ούτε θα συγκινούσαν τον Δία οι επιθυμίες και τα ξεσπάσματα οργής ενός κατωτέρου είδους. Αλλού, στις ακτές της Μεσογείου, εξίσου αγανακτισμένοι προφήτες αρνούνταν ότι ο Θεός είχε κάποια μορφή που μπορούσε να απεικονιστεί, ή ότι προήλθε από το Τίποτα. Αυτός ο Θεός μπορούσε να είναι γνωστός ως μόνον ως ο Θεός της Δικαιοσύνης, και ο λαός του Ισραήλ είχε ορίσει εαυτόν τον εκλεκτό του, ενώ τα άλλα έθνη υπηρετούσαν, στην καλύτερη περίπτωση, τους υπηρέτες του, τους δαίμονες, εκτός αν υπάκουαν σε αυτόν.

Ο ΘΑΛΗΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ (ακμή: 585 π.X.) θεωρείται συχνά ο πρώτος Έλληνας φιλόσοφος. Σώζονται μόνο λίγα αποφθέγματά του, όπως το «πάντα πλήρη θεών». Εδώ σε ρωμαϊκή αναπαράσταση από τη Sala dei Filosofi, oто Museo Capitolino.

 Οι μεταγενέστεροι αναγνώρισαν τους Εβραίους ως «έθνος φιλοσόφων», αφοσιωμένους στη ζωή του φιλοσόφου, σύμφωνα με τους νόμους του Θεού, όχι του βασιλιά, και όχι σύμφωνα με τις όποιες επιταγές του όχλου. Δεν ήταν όμως φανερό αρχικά ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι έλεγαν τα ίδια με τους Εβραίους προφήτες. Η αρχή του Ξενοφάνη είχε τις επιπτώσεις της: από τη μία πλευρά, το Κάτι, από το οποίο παίρνει μορφή ο κόσμος, δεν μπορεί να έχει τη μορφή κανενός από τα παράγωγά του από την άλλη, τίποτα δεν μπορεί να γίνει πιστευτό ως αληθής περιγραφή εκείνου του ίδιου του «Κάτι», εφόσον φανερά θα οφείλει την καταγωγή του στον ιδιαίτερο χαρακτήρα εκείνων που το περιγράφουν. Όμως, φυσικά, ένα Κάτι τόσο απολύτως διαφορετικό από οποιοδήποτε συγκεκριμένο πράγμα είναι αδύνατον να περιγραφεί με κοινούς όρους και ένα Κάτι, η αληθής περιγραφή του οποίου δεν πρέπει να οφείλει τίποτα στον χαρακτήρα εκείνων που το να περιγράφουν, πούμε πως είναι κάτι άπιαστο για εμάς: ό,τι και αν εμείς θεωρήσουμε εύλογο Αυτό είναι, θα είναι ό,τι εμείς θεωρούμε ως εύλογο. Αν είναι παράλογο να πιστεύουμε ότι το Κάτι έχει γαλάζια μαλλιά και γενειάδα (φέρ' ειπείν), δεν θα πρέπει να είναι εξίσου παράλογο να το θεωρούμε ως έλλογο; Εάν ο Θαλής ο Μιλήσιος (ένας επιχειρηματίας του 6ου αιώνα που κατέληξε να γίνει φιλόσοφος) είχε δίκιο, όταν έλεγε ότι το Ύδωρ είναι η αρχή των πραγμάτων, δεν εννοούσε το υδαρές ύδωρ, το κοινό νερό. Μπορεί να εννοούσε απλώς, όπως ο. Ηράκλειτος, ότι «τὰ πάντα ρεῖ»· μπορεί απλώς να αναζητούσε την πιο εμφανή εικόνα για εκείνο το Ον «εντός του οποίου ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε». Οι ποιητές γνώριζαν ότι οι θεοί «παίρνουν μορφές» που δεν είναι ουσιαστικά οι δικές τους, ότι μιλούν διαφορετική γλώσσα, αναπνέουν διαφορετικό αέρα, και ωστόσο δεν ήταν απόλυτα ξένοι: ο Ξενοφάνης, για να τιμήσει τους θεούς και για να διαμαρτυρηθεί για τη δυσφήμησή τους, τους έκανε τελείως αγνώστους.

Η ΓΥΜΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ. Η λέξη Αλήθεια ετυμολογήθηκε συχνά ως το «μη κεκρυμμένον» ή το «μη κεκαλυμμένον». Εξ ου και η μακραίωνη καλλιτεχνική παράδοση της απεικόνισης της αλήθειας ως γυμνής –όπως εδώ, στη «Συκοφαντία» του Μποτιτσέλι.

 Το θέμα δεν ήταν «μόνο θεολογικό», σαν να υπήρχε μια διαφορετική σφαίρα λογικού στοχασμού, όπου δεν προέκυπταν τέτοιου είδους προβλήματα. Θεολογία, αρχικά, σήμαινε απλώς συζήτηση για τις ανεξιχνίαστες, ακατανόητες δυνάμεις και αιτίες του κόσμου (γι' αυτό και εγώ μιλώ για το Κάτι και όχι για Θεό). Από προφανής, ένα βασίλειο ανθρωπίνων αποτυπωμάτων και ιχνών, ο κόσμος κατέστη μυστηριώδης. «Ἐν βυθῷ γὰρ ἡ ἀλήθεια», διακήρυττε ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα (περ. 460-357 π.Χ.). Αυτός ο αφορισμός σήμερα φαίνεται αυτονόητος: το πώς είναι στην πραγματικότητα τα πράγματα και το πώς φαίνονται σε εμάς, ή στον οποιονδήποτε, δεν είναι κατ' ανάγκην, ή έστω καν, το ίδιο. Τότε δεν ήταν φανερό, και ο αφορισμός είναι σκόπιμα παραδοξολογικός. Η λέξη «αλήθεια» δεν σήμαινε για τους Αρχαίους Έλληνες μόνον ό,τι σημαίνει για εμάς σήμερα, και είναι σαφές ότι εκείνοι, αν ήθελαν, μπορούσαν λέγοντας Αλήθεια να εννοούν είτε το «Μὴ λανθάνον» είτε το «Μὴ κεκρυμμένον»· η πραγματική ετυμολογία της είναι κατά πάσα πιθανότητα τελείως διαφορετική. Η Αλήθεια που κείται στα δημοκρίτεια βάθη είναι παραδοξολογική γιατί «η Αλήθεια» θα έπρεπε μάλλον να είναι αυτό που δεν κρύβεται, το φανερό. Η Αλήθεια είναι αυτό που δεν μπορούμε να λησμονήσουμε γιατί ποτέ δεν δύει, γιατί δεν υπάρχει κάτι άλλο για να πάρει τη θέση της (όπως το σκοτάδι αντικαθιστά το φως) – όπως είπε ο Ηράκλειτος από την Έφεσο (ακμή: περ. 500 π.Χ.). Η Αλήθεια είναι ο παντεπόπτης ουρανός μέσα στον οποίο –και όχι απλώς κάτω από τον οποίο- ζούμε.

Ο ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΒΔΗΡΑ είναι γνωστός στην ιστορία της φιλοσοφίας κυρίως ως ο πρόδρομος της ατομικής θεωρίας. Η λογοτεχνική και η καλλιτεχνική παράδοση τον παρουσιάζουν ως τον «γελαστό φιλόσοφο» που συγκλονίζεται βλέποντας την ανθρώπινη αφροσύνη. Σε αυτόν τον πίνακα, ο Terbrugghen αναφέρεται και στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία του.

 Και όμως, κρύβεται. Στην πραγματικότητα, διακήρυττε ο Δημόκριτος, δεν γνωρίζουμε τίποτα όλα όσα αντιλαμβανόμαστε είναι μόνο «κατά συνθήκη αληθινά», αληθινά νόμω. Διαφορετικές συνήθειες γεννούν διαφορετικούς αισθητούς κόσμους, διαφορετικές ιστορίες, αλλά η αλήθεια συνολικά είναι μόνον «άτομα και το κενό». Σε μεταγενέστερη εποχή, αυτός ο «ατομισμός» μπορεί να χαιρετιστεί ως μια λαμπρή προεικόνιση της φυσικής θεωρίας: ο Πλάτων, όπως έλεγαν οι επικριτές του, δεν αντιμετώπισε ποτέ ευθέως τον Δημόκριτο (ο οποίος είχε επισκεφτεί την Αθήνα όσο ζούσε ο Σωκράτης), επειδή φοβόταν μια πραγματική αντιπαράθεση με έναν ικανό αντίπαλο. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι σύγχρονοι φυσικαλιστές μιλούν σαν ο κοινός ανθρώπινος κόσμος να ήταν μια τέλεια παραίσθηση (ενίοτε ακόμη και αρνούμενοι ότι υπάρχει κάτι στο οποίο εμφανίζεται η παραίσθηση). Σε αυτήν την περίπτωση, φυσικά, τα λόγια και τα κείμενα που προτείνουν τη θεωρία είναι και αυτά παραίσθηση (και αυτό γιατί εξαρτώνται από συγκεκριμένες ανθρώπινες γλώσσες έστω και για να γίνουν αντιληπτά). Ο Δημόκριτος υπήρξε ίσως πιο προσεκτικός, αναγνωρίζοντας ότι και αυτοί ακόμη οι λόγοι που έχουμε για να πιστεύουμε πως οι αισθήσεις δεν μας δείχνουν την Αλήθεια απορρέουν από αυτό που μας δείχνουν οι αισθήσεις. Ο ατομισμός του δεν ήταν τόσο φυσική θεωρία όσο αποτέλεσμα ενόρασης. Όπως και άλλοι, προγενέστεροι σοφοί, λέγεται ότι είχε και αυτός ταξιδέψει πολύ στην Ανατολή και ότι σύχναζε, όπως οι βουδιστές μοναχοί, σε νεκροταφεία προκειμένου να μελετήσει, χωρίς αμφιβολία, την αποσύνθεση του σώματος. Τα πρόσωπα (όπως και η γεύση, η θερμοκρασία και τα χρώματα) υπάρχουν «κατά συνθήκη»: «στην πραγματικότητα» υπάρχουν μόνον άτομα και το κενό. Όλα, μηδενός εξαιρουμένου, τα κοινά αντικείμενα συντίθενται από άτμητα απλά. Επειδή δεν μπορεί να υπάρχει επ' άπειρον αναγωγή μερών, πρέπει να υπάρχουν απεριόριστες τον αριθμό απλές μονάδες (τα άτομα), χωρίς τα χαρακτηριστικά των σύνθετων προϊόντων τους. Όπως και προηγουμένως, ο πραγματικός κόσμος, το explanans -το εξηγούν- δεν μπορεί να έχει τις ιδιότητες που καλείται να εξηγήσει.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ: η τοιχογραφία του Ραφαήλ στην Stanza della Segnatura του Βατικανού είναι η εντυπωσιακή αναγεννησιακή απεικόνιση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Οι μορφές σε αυτές τις λεπτομέρειες είναι πιθανώς (δεξιόστροφα, από πάνω αριστερά) ο Παρμενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Πυθαγόρας και ο Σωκράτης.

 Αυτό ακριβώς το χάσμα μεταξύ Φαινομένου και μιας υποθετικής Πραγματικότητας θα αποτελέσει το κεντρικό νήμα του φιλοσοφικού στοχασμού στον αρχαίο κόσμο (και σε άλλους). Ωστόσο ένας φιλόσοφος έφτασε στο σημείο να αρνείται ότι υπάρχουν πολλαπλές αλήθειες, ή οποιοδήποτε είδος αναλήθειας. «Είναι ανάγκη», είπε ο Παρμενίδης, «να λέμε και να σκεφτόμαστε ότι το Ον Είναι». Μια πιθανή ερμηνεία εξισώνει αυτή τη ρήση με το καθήκον να είμαστε φιλαλήθεις: γι' αυτό που είναι, πρέπει να λέμε ότι είναι· γι' αυτό που δεν είναι, πρέπει να λέμε ότι δεν είναι. Ακόμη και αυτό, μολονότι μοιάζει με αυταπόδεικτη αλήθεια, είναι σημαντικό: γιατί, στο κάτω-κάτω, να μη λέμε ψέματα, να μην επινοούμε ιστορίες, να μην κρυβόμαστε από την αλήθεια; Το ότι η αλήθεια μάς φορτώνει με την ευθύνη της, το ότι μπορούμε να κρύψουμε, αλλά δεν πρέπει, μας λέει κάτι για τη φύση της (κυρίως ότι δεν είναι, όπως διατείνονταν μεταγενέστεροι στοχαστές, ανεξάρτητη από αξίες). Όμως, ο Παρμενίδης συμπέρανε περισσότερα από αυτό. Ανάμεσα στις «κατά συνθήκη αλήθειες», πράγματα για τα οποία συμφωνούμε ότι είναι αληθή αλλά, στην πραγματικότητα, δεν είναι, υπάρχουν ισχυρισμοί περί αλλαγής και δυνατότητας. Θα μπορούσαν να είναι άλλα πράγματα από ό,τι είναι άλλα πράγματα από ό,τι είναι δεν είναι· κάποια πράγματα γεννώνται και άλλα φθείρονται. Πώς συμβαίνει αυτό; Ό,τι δεν είναι, δεν είναι, και έτσι δεν μπορεί να ειπωθεί ή να περιγραφεί. Δεν μπορεί να υπάρχει κενό, ούτε Τίποτα· ούτε μπορούν να υπάρχουν πολλά τίποτα, αποκυήματα της φαντασίας· ούτε μπορούν τα πράγματα να γίνουν Τίποτα, ούτε και υπήρξαν ποτέ Τίποτα. Ο Παρμενίδης δεν συμπέρανε ότι υπάρχουν, κατά κάποιον τρόπο, πράγματα που δεν υπάρχουν (τα οποία, σύμφωνα με όσα είπαμε και την κοινή λογική, είναι υπαρκτά), αλλά μάλλον ότι δεν θα μπορούσε να υπάρχει ούτε κενό, ούτε αλλαγή, ούτε διαφορά. Ο Δρόμος της Αληθείας απαιτεί από εμάς να πιστεύουμε ότι το Ον Είναι, και ότι σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να συμβαίνει διαφορετικά.

 «Η έμπνευση του Παρμενίδη»: έτσι ακριβώς το παρουσίασε. Ο Παρμενίδης καταγόταν από την Ελέα και έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. αργότερα έλεγαν ότι ήταν μαθητής του Ξενοφάνη, και ότι είχε διδάξει τον Πυθαγόρα (για τον οποίο περισσότερα πιο κάτω). Επέλεξε να παρουσιάσει τη σκέψη του έμμετρα, ως την αποκάλυψη μιας θεάς. Άλλοι, όπως ο μαθητής του Ζήνων ο Ελεάτης, μπορεί να υποστήριζαν ότι, στον Δρόμο του Φαίνεσθαι, υπήρχαν άλυτες αντιφάσεις, και ο ίδιος ο Παρμενίδης μπορεί να επικέντρωσε την προσοχή του -ο Πλάτων πάντως πίστευε ότι το έκανε- στο λογικό επιχείρημα για να φτάσει στο συμπέρασμά του. Ωστόσο, το κείμενό του αρχίζει ως αποκάλυψη. Ομοίως, μεταξύ των Εβραίων, οι δάσκαλοι μπορεί, τελικά, να μιλούσαν για τις ιδιότητες (ας τις ονομάσουμε έτσι) του Κυρίου, αλλά ξεκινούσαν με μία συγκλονιστική αποκάλυψη του Ενός Όντος. Οι ποιητές και οι φιλόσοφοι εσφαλμένα θεώρησαν -όπως είπαν ο Παρμενίδης και οι προφήτες- ότι το Τίποτα προηγήθηκε του Παντός: δεν υπήρξε, ούτε υπάρχει, το Τίποτα. Υπάρχει το Κάτι που πρέπει να υπάρχει, η μόνη Αλήθεια που ψάχνουμε στα τυφλά να την εκφράσουμε με όλα όσα λέμε. Κάθε μικρή αλήθεια είναι «αληθής» μόνο κατά συνθήκη, γιατί εμείς συμφωνούμε να την θεωρούμε ως τέτοια. Η Αλήθεια δεν είναι ούτε ενδεχομενική (σαν να μην υπήρχε τίποτα αληθινό), ούτε ατελής (σαν να υπήρχε κάτι άλλο ως αληθινό, απαραίτητο για να την εξηγήσει), ούτε διαφοροποιείται στη μία ή την άλλη μικρή αλήθεια. Εάν (χάριν του επιχειρήματος) η πρόταση «ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στην Σάμω» είναι αληθής, και το ίδιο η πρόταση «ο Ιωάννης πέθανε στην Έρεσο», τότε το ότι ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στην Σάμο και το ότι ο Ιωάννης πέθανε στην Έφεσο θα ταυτίζονταν μεταξύ τους, όπως ακριβώς ταυτίζεται ο Έσπερος με τον Αυγερινό (όντας και οι δύο -όπως ανακάλυψε είτε ο Παρμενίδης είτε ο Πυθαγόρας, ο δάσκαλός του- ο πλανήτης Αφροδίτη). Δεν είναι διαφορετικές αλήθειες, γιατί υπάρχει μόνο μία αλήθεια: τίποτα που ονομάζει μια διαφορετική αλήθεια δεν αποτελεί αληθινή ονομασία για κάτι.

Ελληνικό αγγείο με δρομείς στα Παναθήναια, περ. 530 π.Χ. Στον [μυθιστορηματικό] διάλογο του Πλάτωνα, ο Παρμενίδης και ο Ζήνωνας διαφωνούν με έναν νεαρό Σωκράτη κατά τη διάρκεια αυτών των αγώνων περ. 450 π.Χ. Greek vase with runners at the panathenaic games, c. 530 BC. In Plato's [fictional] dialogue, Parmenides and Zeno debate a young Socrates during these games c. 450 BC.

 Πολλά από αυτά μάς φαίνονται σήμερα σοφιστείες, όπως και στον Πλάτωνα, ο οποίος ανέλυσε τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε παρόλα αυτά να εκστομίζουμε ψεύδη με τρόπο κατανοητό, και το πώς αυτό που δεν «υπήρχε» θα μπορούσε ωστόσο να είναι νοητό. Οι σοφιστείες έχουν και αυτές τη χρησιμότητά τους: μας επιτρέπουν να κάνουμε τις διακρίσεις που χρειάζεται να κάνουμε για να αντεπεξέλθουμε στην καθημερινή ζωή. Παρόλο που ο Σενέκας, για παράδειγμα (Ρωμαίος Στωικός, περιβόητος γιατί δίδαξε, ή γιατί απέτυχε να διδάξει, τον Νέρωνα), θεωρούσε γελοίο να διαθέσει χρόνο σε πλάνες (όπως: Ο «μυς» είναι μία συλλαβή και οι μύες τρώνε τυρί, άρα τουλάχιστον κάποιες συλλαβές τρώνε τυρί), αυτό ακριβώς το άτοπο (που δεν θα διακρινόταν εύκολα χωρίς τα εισαγωγικά) ισοδυναμεί με τη σημαντική θέση ότι ένας χάρτης δεν είναι η επικράτεια, οι λέξεις μας σε καμία περίπτωση δεν είναι ο κόσμος. Όμως, το Ον του Παρμενίδη, ακόμη και ως ιδέα, έχει πιο μακρόχρονη ιστορία από την απλή ταύτιση κάποιων προβλημάτων με το συνδετικό ρήμα (δηλαδή, με τον γραμματικό τύπο που συνδέει το υποκείμενο με το κατηγορούμενο: ...είναι ...). Εάν είχε δίκιο, τότε η Αλήθεια που αρέσκεται να κρύβεται απέχει ακόμη πιο πολύ, απ' όσο υπέθετε ο Δημόκριτος, από τον Δρόμο του Φαίνεσθαι. Εάν δεν γνωρίζουμε τίποτα για την πραγματικότητα (όπως είπε ο Δημόκριτος), πώς μπορούμε να λέμε ότι συντίθεται από άτμητα στοιχεία εγκατεσπαρμένα στον χώρο και κίνούμενα πέρα από τον χρόνο; Άπαξ και κλείσουμε τα μάτια στο φαίνεσθαι, δεν έχουμε άλλον λόγο για να πιστεύουμε ότι υπάρχουν καν πολλά πράγματα, ή ότι ο Χώρος και ο Χρόνος είναι κάτι παραπάνω από δρόμοι που μας φαίνεται ότι βλέπουμε. Αν μπορούμε όντως να γνωρίσουμε μία αλήθεια –ο Παρμενίδης έλεγε ότι μπορούμε- αυτό δεν θα συμβαίνει βάσει του αισθητηριακού φαίνεσθαι. Μόνον η λογική δηλώνει σαφώς τι Είναι. Η αλήθεια η φανερή μόνο στη θεϊκή διάνοια είναι αυτό που η διάνοια δηλώνει ότι είναι: δεν μπορεί να υπάρξει διαχωρισμός ανάμεσα στο Είναι και το Νοείν. Αυτό, για τον Παρμενίδη, είναι το Εν.

Ζήνων ο Κιτιεύς. Προτομή στη συλλογή Farnese, Νάπολη. Φωτογραφία του Paolo Monti, 1969. Zeno of Citium. Bust in the Farnese collection, Naples. Photo by Paolo Monti, 1969.

 Στόχος του Ζήνωνα, του μαθητή του, ήταν να καταστήσει τις εναλλακτικές της εξήγησης του Παρμενίδη ακόμη λιγότερο αποδεκτές: οπωσδήποτε, ακουγόταν παράξενο να λέει ότι δεν μπορεί να υπάρξει μεταβολή, ή διαφορά. Η ρήση του Ηράκλειτου, ότι τα πάντα αλλάζουν, μας φαίνεται αρχικά περισσότερο εύλογη. Όμως η ίδια η έννοια της αλλαγής, όπως υποστήριζε ο Ζήνων, συνεπαγόταν ένα αναπόδραστο παράδοξο. Για να αλλάξει κάτι ολόκληρο έπρεπε πρώτα να αλλάξει κατά το ήμισυ' και θα μπορούσε να θεωρηθεί τότε ότι κάθε νέο στάδιο που προκύπτει από την κατά το ήμισυ αλλαγή είναι κάτι ολοκληρωμένο, και ότι υπάρχει άλλο ένα κατά το ήμισυ στάδιο να επιτευχθεί πρώτα. Ο Αχιλλέας δεν θα μπορούσε ποτέ να ξεπεράσει τη χελώνα, αφού αυτή πάντα θα είχε μετακινηθεί, όταν ο Αχιλλέας θα έφτανε εκεί όπου είχε βρεθεί προηγουμένως η χελώνα το βέλος δεν θα έφτανε ποτέ στον στόχο του, ούτε θα κινούνταν καν, αφού ανά πάσα στιγμή αυτό δεν θα καταλάμβανε διάστημα μεγαλύτερο από το μήκος του, και ό,τι καταλαμβάνει διάστημα ίσο με τον εαυτό του πρέπει να είναι ακίνητο. Τα Παράδοξα, του Ζήνωνα, που εξακολουθούν να γοητεύουν όσους αγαπούν τα αινίγματα, επινοήθηκαν για να δείξουν ότι, παρά τα φαινόμενα, δεν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει αλλαγή ή διαφορά, ότι στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο το Εν. Υπάρχει άλυτη διαμάχη ανάμεσα στις απαιτήσεις της λογικής και της αίσθησης. Κάθε διαφοροποίηση (και όχι απλώς η προσωρινή αλλαγή) ενέχει μία αντίφαση. Σκεφτείτε την όποια υποτιθέμενη διάκριση ανάμεσα στο Α ως κ και το Α ως μη-κ (όπως θα μπορούσε να είναι μια αλλαγή από το θερμό στο ψυχρό, ή αλλιώς μια χωρική διαφορά ανάμεσα στο να είναι κάτι κόκκινο και στο να είναι πράσινο). Σκεφτείτε την τελευταία στιγμή (ή το απώτατο σημείο) όπου το Α είναι χ: είναι αυτή η ίδια ή διαφορετική από την πρώτη στιγμή όπου είναι μη-κ; Αν είναι η ίδια, τότε υπάρχει ένα σημείο ή μία στιγμή όπου το Α είναι και χ και μη-χ αν δεν είναι η ίδια, τότε υπάρχει ένα διάκενο (άγνωστο πόσο μεγάλο) όπου το Α δεν είναι ούτε χ ούτε μη-Χ. Ούτως ή άλλως, οι νόμοι της αντίφασης ή του αποκλειόμενου τρίτου δεν ισχύουν. Αυτό είναι άτοπο. Ο Ζήνων, προκειμένου να χαλαρώσει την προσκόλλησή μας στον κοινό νου, όπως λεγόταν, επινόησε τη διαλεκτική αυτός παρέμεινε, όπως θα διαπιστώσουμε, ο κρυφός της σκοπός. Ο Ζήνων, παρεμπιπτόντως, ήταν ένας από εκείνους που πέθανε βίαια όπως μοιραία πεθαίνουν οι φιλόσοφοι: αψήφησε με τέτοιο θάρρος κάποιον τύραννο, ώστε ο τύραννος, αφού τον εκτέλεσε, ανατράπηκε.

Ο ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Ο ΣΑΜΙΟΣ ήταν ένας φιλόσοφος και πολυμαθής του 6ου αιώνα. Έκανε ανακαλύψεις στη μουσική και τη γεωμετρία, ενώ το θεώρημα που προσδιορίζει το μήκος της υποτείνουσας ενός ορθογώνιου τριγώνου φέρει μέχρι σήμερα το όνομά του. Εδώ σε ανάγλυφο του Lucca della Robbia από το Κωδωνοστάσιο του Ντουόμο στην Φλωρεντία.

 Είναι πιθανό, τελικά, το ποίημα του Παρμενίδη να ήταν μόνον επίφαση, και ο ίδιος να μην όφειλε στην πραγματικότητα τη σκέψη του σε έμπνευση. Δύο άλλες μορφές από την ομάδα της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας είναι λιγότερο επιδεκτικές επαναπροσδιορισμού: ο Πυθαγόρας (ακμή: περ. 530) και ο Εμπεδοκλής (ακμή: περ. 450). Αμφότεροι συνεισέφεραν τα μέγιστα στην επιστήμη μας, αμφότεροι δήλωναν προφήτες, ακόμη και σαμάνοι-μάντεις. Αμφότεροι ισχυρίζονταν ότι θυμούνταν τις παρελθούσες ζωές τις οποίες δεχόταν μια παράδοση της αρχαϊκής σκέψης. Αμφότεροι ισχυρίζονταν (ή άλλοι το ισχυρίζονταν για λογαριασμό τους) ότι ήταν θεοί. Παράλληλα, ο Πυθαγόρας έθεσε τα θεμέλια της παραγωγικής γεωμετρίας, και ο Εμπεδοκλής διερεύνησε τα φυσικά συμβάντα περισσότερο ευρηματικά από οποιονδήποτε άλλον πριν από τον Αριστοτέλη. Η τελική κατάσταση στην οποία περιήλθε η ελληνική φιλοσοφία, πριν την παρασύρει για μια χιλιετία περίπου το ιουδαϊκό, χριστιανικό και ισλαμικό ρεύμα, ήταν ένας πυθαγόρειος ή «ορφικός» Πλατωνισμός: κατάσταση που οι πεφωτισμένοι χαρακτηρίζουν ως ένα «μυθόπληκτο, άμορφο σκοτάδι» (για το οποίο θα πούμε περισσότερα πιο κάτω). Όμως, ο Πυθαγόρας ήταν εκείνος που έδειξε (τουλάχιστον σε κάποιους) τον τρόπο για να διακρίνει κανείς την αθέατη Πραγματικότητα, την Αλήθεια. Η γλώσσα που οι θεοί μιλούν μεταξύ τους είναι η γλώσσα των αριθμών. Εμείς δεν χρειάζεται πια να εξαρτιόμαστε από την ανεπαρκή όραση για να μάθουμε νέες αλήθειες: αυτές μπορούν να συναχθούν από μαθηματικές αρχές, και τα ίδια πρότυπα μπορούν να παρατηρηθούν με απίστευτα διαφορετικούς τρόπους. Μεγάλο μέρος της πυθαγόρειας, ή υποπυθαγόρειας, εξέτασης του θέματος ήταν απλή αριθμολογία, που εξαρτιόταν από τις μαγικές ιδιότητες των απλών αριθμών· πολλοί δρόμοι αποκλείστηκαν όπως και σε μεταγενέστερες εποχές- από φόβο για τις υποτιθέμενες άρρητες σχέσεις. Η ιστορία έλεγε ότι ο μαθητής που ανακάλυψε, με απλή εφαρμογή του θεωρήματος που εξακολουθεί να είναι γνωστό ως πυθαγόρειο, ότι η τετραγωνική ρίζα του 2 είναι άρρητος αριθμός, πνίγηκε –από καθαρή ατυχία- στη θάλασσα. Οι θεοί κατά καιρούς έλεγαν ασυναρτησίες. Παρέμενε όμως η ελπίδα ότι μπορούμε να δούμε την καθαρή Αλήθεια, αγνοώντας αυτό που δεν μπορούσε να αριθμηθεί. Ο Πυθαγόρας υπήρξε περισσότερο οξύνους από ορισμένους μεταγενέστερους που συμμερίζονταν τις απόψεις του: γιατί, στο κάτω-κάτω, να μπορούμε να μάθουμε τη γλώσσα των θεών, αφού δεν είμαστε θεοί; Αν δεν είμαστε θεοί, γιατί περιμένουμε να μάθουμε περισσότερα από όσα μάς λένε οι αισθήσεις μας; Είχε γεννηθεί ο Θεός των μαθηματικών, και η σκέψη ότι οι μαθηματικοί μπορούν να αποβλέπουν στη θεϊκότητα. Ακόμη και ο Αριστοτέλης, που τον γοήτευαν πολύ λιγότερο από ό,τι τον Πλάτωνα οι αριθμοί, είπε: «όπως η όραση προσλαμβάνει φως από τον περιβάλλοντα αέρα, έτσι και η ψυχή προσλαμβάνει φως από τα μαθηματικά».

Πηγές: Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, από Stephen R. L. Clark, Paul Vincent Spade, Anthony Kenny, Roger Scruton, David Pears, Antony Quinton.  Επιμέλεια: Anthony Kenny. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Δέσποινα Ρισσάκη. Τίτλος πρωτοτύπου: Anthony Kenny, The Orford llustrated History of Western Philosophy, Oxford University Press, 1994. 

 

Νόορ Χίντι, Τέσσερα ποιήματα. Noor Hindi, Four Poems

Η Νόορ Χίντι (γεν. 1995) είναι Αμερικανο-Παλαιστίνια ποιήτρια και δημοσιογράφος. Έχει σπουδάσει ποίηση στο Πανεπιστήμιο του Άκρον και ζει στο Ντιτρόιτ. Η πρώτη της ποιητική συλλογή, Dear God. Dear Bones. Dear Yellow. κυκλοφόρησε το 2022 από τις εκδόσεις Haymarket Books. Ποιήματα και δοκίμιά της έχουν δημοσιευτεί σε σημαντικά λογοτεχνικά περιοδικά και μέσα όπως τα Poetry Magazine, Kenyon Review, Adroit Journal, Guernica και American Poetry Review. Hindi is a Palestinian-American poet. Her debut collection of poems, Dear God. Dear Bones. Dear Yellow (Haymarket Books 2022), was an honorable mention for the Arab American Book Award. She is the co-editor of Heaven Looks Like Us: Palestinian Poetry. (Haymarket Books, 2025). Credit: Hana Mattar

«Να πάει να γαμηθεί η διάλεξή σου για την τέχνη, ο λαός μου πεθαίνει»

Homeland, painted by Sliman Mansour in 2010. Sliman Mansour shows the dehumanisation and confinement faced by Palestinians at checkpoints [Courtesy of Sliman Mansour]

Οι έποικοι γράφουν για λουλούδια.
Εγώ σου μιλάω για παιδιά που πετούν πέτρες σε ισραηλινά τανκς
δευτερόλεπτα πριν γίνουν μαργαρίτες.
Θέλω να είμαι σαν εκείνους τους ποιητές που νοιάζονται για το φεγγάρι.
Οι Παλαιστίνιοι δεν βλέπουν το φεγγάρι από κελιά και φυλακές.
Είναι τόσο όμορφο, το φεγγάρι.
Είναι τόσο όμορφα, τα λουλούδια.
Μαζεύω λουλούδια για τον νεκρό πατέρα μου όταν είμαι λυπημένη.
Βλέπει Al Jazeera όλη μέρα
Θέλω η Jessica να πάψει να μου στέλνει μηνύματα για Χαρούμενο Ραμαζάνι.
Ξέρω πως είμαι Αμερικανίδα γιατί όταν μπαίνω σε ένα δωμάτιο, κάτι πεθαίνει.
Οι μεταφορές για τον θάνατο είναι για ποιητές που νομίζουν τα φαντάσματα νοιάζονται για τον ήχο.
Όταν πεθάνω, υπόσχομαι να σε στοιχειώνω για πάντα.
Μια μέρα, θα γράψω για τα λουλούδια σαν να μας ανήκουν.

«Έκτακτη (είδηση)»

Rituals Under Occupation by Sliman Mansour [Courtesy of Sliman Mansour]

Θα ξυπνήσουμε, Κυριακή πρωί, και θα διαβάσουμε την εφημερίδα. Θα διαβάσουμε ο ένας τον άλλο.
Θα γίνουμε καταναλωτές
των ιστοριών ο ενός του άλλου ―ένα απελπισμένο άπλωμα χεριού
για τη ζεστασιά ενός άλλου σώματος― τα λόγια του να μας επιπλέουν σ’ αυτόν τον κόσμο.
Κουβαλάμε νεκροταφεία στις
πλάτες μας, και εγώ κρατάω μια πυγολαμπίδα
όμηρο στο ένα μου χέρι, το φως της εξασθενεί στη ζεστασιά
της γροθιάς μου, και στο άλλο, ένα στυλό, για να καταγράψω τον θάνατό της. Δεν είναι φρικτό αυτό; Θα σε ρωτήσω, κλείνοντας
τη γροθιά μου μια ακόμα φορά.
Σε συνεντεύξεις, καδράρω τις ιστορίες των άλλων μέσα από έναν φακό ώστε να γίνουν εύπεπτες στους καταναλωτές.
Γίνομαι μηχανή. Μια μεταφορά πληροφορίας. Οι ιστορίες ―μια ικεσία για ενσυναίσθηση― ένας υπερκορεσμός συναισθημάτων που θα αποτύχουμε να μετατρέψουμε σε δράση.
Αυτό που χάνεται είναι ανυπολόγιστο.
Και στο τέλος του καλοκαιριού, οι πισίνες θα έχουν αδειάσει από νερό
Και θα είναι αδύνατο να κολυμπήσουμε.

«Η Παλαιστίνη»

From the River to the Sea is a 2021 painting by Sliman Mansour [Courtesy of Sliman Mansour]

είναι γυναίκα. Ένα παιδί
που φορά θόμπε. Κουκούτσια ελιών
στα χέρια μου. Το τατρίζ
στη μαντίλα της γιαγιάς μου.
Είναι τριάντα τέσσερις σκοτωμένοι Παλαιστίνιοι.
Δεν ξυπνάμε. Αμερικάνοι
πολιτικοί. Κατεχόμενη
χώρα. Το Ισραήλ έχει το δικαίωμα
να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Η Ahed Tamini,*
παγωτό στη γλώσσα,
άγνωστης γεύσης. Είσαι ευγνώμων
που οι γονείς σου ήρθαν σε
αυτή την χώρα; Τριακόσιοι
νεκροί. Υπαίθρια φυλακή. Δεκαετής
αποκλεισμός. Η Rouzan al-Najjar,**
τυχαία σφαίρα. Ρόδι
τόσο αιματηρό. Η γιαγιά μου
που γεννήθηκε δέκα μέρες πριν τη Νάκμπα,
με μπαρούτι στο αίμα της.
Σταματήστε να μας σκοτώνετε.
Σταματήστε να μας λέτε πώς να πολεμάμε.
Είναι ναργιλές σταφύλι μέντα, χώρα
που δε έχω ποτέ επισκεφτεί ποτέ. Γυναίκα,
σώμα μελανιασμένο και αστυνομευόμενο.
Είναι κουίρ. Είναι γάμα την πατριαρχία.
Είναι τριακόσιες χιλιάδες σκοτωμένοι Παλαιστίνιοι.
Ο πατέρας μου που κλαίει
ακούγοντας Omayama El Khalil.*** Γλυκό μαύρο τσάι,
φρέσκια μέντα κολλημένη
στον ουρανίσκο μου. «Λύση» των δύο κρατών.
Νομίζαμε πως το σπίτι
ήταν άδειο. Είναι ο ξένος που ζει
στο σπίτι του προπάππου μου,
τρώγοντας τα ρόδια που κάποτε φύτεψε.
Πώς είπες πάλι πώς προφέρεις
το όνομά σου; Είναι
;;;;; σκοτωμένοι Παλαιστίνιοι. Ηλιοτρόπια
στους τάφους τους. Σπόρια
που σπάμε ανάμεσα στα δόντια μας,
φτύνοντας κάθε τσόφλι
πριν σκάψουμε ακόμα έναν τάφο.

*Ahed Tamimi (γεν. 2001) Παλαιστίνια ακτιβίστρια. Έγινε διεθνώς γνωστή όταν 16 ετών συνελήφθη από τον ισραηλινό στρατό μετά τη δημοσίευση βίντεο όπου χτυπούσε Ισραηλινούς στρατιώτες έξω από το σπίτι της.
**Rouzan al-Najjar (1997-2018) Παλαιστίνια εθελόντρια νοσοκόμα. Δολοφονήθηκε από ισραηλινό ελεύθερο σκοπευτή κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Πορείας της Επιστροφής, καθώς προσέφερε πρώτες βοήθειες σε τραυματισμένους διαδηλωτές.
***Omayma El Khalil (γεν. 1996) Λιβανέζα τραγουδίστρια. Η μουσική της είναι έντονα πολιτικοποιημένη και συνδέεται με τον αγώνα των Αραβικών λαών, ιδιαίτερα της Παλαιστίνης.

«Όλα μου τα φυτά είναι νεκρά»

Olive grove by Sliman Mansour, oil on canvas, 2012. The olive tree is more than a tree in Palestine, it is a heartbeat, a witness, a rooted elder holding centuries in its branches. When Israeli forces and settlers tear these groves from the earth, it is not only roots that are severed, but memory, heritage, and the quiet dreams of generations. Yet even uprooted, the olive carries a stubborn truth: that belonging cannot be erased, and that the land remembers those who loved it. [Courtesy of Sliman Mansour]

Σταμάτησα να προσπαθώ
να ταΐσω οτιδήποτε εκτός από τον εαυτό μου.
Ξύπνησα χτες και δεν μπορούσα να δω
δρόμο, μετά ξύπνησα την επόμενη μέρα
και κάποιος μου έδωσε ένα βιβλίο
για τον αντρικό δικαιωματισμό
που έπνιξα σε χυμό πορτοκάλι.
Προσπαθώ να είμαι πιο ισορροπημένη.
Προσπαθώ να φάω τις σταφίδες μου ειρηνικά.
Νομίζω θα ήθελα
να έχω μνήμη σκύλου.
Θα με έκανε πιο επιεική.
Κάποιος μου λέει να φανταστώ
τα βάσανά μου φύλλα που επιπλέουν
μακριά μου σ’ ένα ποτάμι, οπότε τον ρωτάω γιατί
οι άντρες έχουν τεράστια στόματα,
και να πάλι που τα γαμάω
όλα με τα πολιτικά μου.
Χτες ένας λευκός τύπος προσπάθησε
να μου πει πώς είναι να είσαι γυναίκα
έγχρωμη, οπότε έβαλα τα χέρια μου
μέσα στο στόμα του και ξέσκισα τις φωνητικές χορδές του.
Δεν είμαι πολιτικό άτομο.
Ας μιλήσουμε για το φεγγάρι.
Είναι τόσο όμορφο απόψε.
Όχι. Γάμα το. Εγώ είμαι το φεγγάρι.

Μετάφραση: Άλτα Πανέρα

Από την ποιητική συλλογή Dear God, Dear Bones, Dear Yellow (Haymarket Books, Σικάγο 2022).

Πηγές: https://www.hartismag.gr/hartis-78/metafrash/tessera-poiimata - https://noorhindi.com/

 

Ίθαν Σίγκελ, Ακόμα και πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη, το διάστημα δεν ήταν πραγματικά άδειο. Ethan Siegel, Even before the Big Bang, space wasn’t truly empty

Όλη η ύλη που μετράμε σήμερα προήλθε από τη Μεγάλη Έκρηξη. Αλλά ακόμη και πριν από αυτό, και στο μακρινό μέλλον, δεν θα είναι ποτέ άδεια. Οι μαύρες τρύπες που σχηματίζονται από διαφορετικά υλικά θα πρέπει να έχουν διαφορετικές πληροφορίες κωδικοποιημένες στους ορίζοντες γεγονότων τους και δεν είναι κατανοητό εάν ή πώς αυτές οι πληροφορίες κωδικοποιούνται στη συνέχεια στην εξερχόμενη ακτινοβολία Hawking. Πρόσφατη εργασία έχει υποδείξει ότι ακόμη και αντικείμενα χωρίς ορίζοντα μπορούν επίσης να εκπέμπουν ακτινοβολία Hawking, αλλά αυτό το αποτέλεσμα εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης. All of the matter that we measure today originated in the hot Big Bang. But even before that, and far into the future, it’ll never be empty. Black holes formed of different materials should have different information encoded on their event horizons, and it is not understood if or how that information is then encoded in the outgoing Hawking radiation. Recent work has suggested that even horizonless objects may emit Hawking radiation as well, but that result is still debated. Credit: The EU’s Communicate Science

Όσον αφορά το φυσικό Σύμπαν, η έννοια του «τίποτα» μπορεί πραγματικά να είναι δυνατή μόνο στη θεωρία, όχι στην πράξη. Όπως βλέπουμε το Σύμπαν σήμερα, φαίνεται γεμάτο από πράγματα: ύλη, ακτινοβολία, αντιύλη, νετρίνα, ακόμη και σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια, παρά το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε πραγματικά την απόλυτη, θεμελιώδη φύση των δύο τελευταίων. Ωστόσο, ακόμα κι αν αφαιρέσετε κάθε κβάντο ενέργειας, αφαιρώντας την με κάποιο τρόπο εντελώς από το Σύμπαν, δεν θα μείνει ένα άδειο Σύμπαν. Ανεξάρτητα από το πόσο αφαιρείτε από αυτό, το Σύμπαν θα παράγει πάντα νέες μορφές ενέργειας.

Πώς είναι δυνατόν αυτό; Είναι σαν το ίδιο το Σύμπαν να μην κατανοεί την ιδέα μας για το «τίποτα». Αν αφαιρούσαμε όλα τα κβάντα ενέργειας από το Σύμπαν μας, αφήνοντας πίσω μόνο κενό χώρο, θα περιμέναμε αμέσως ότι το Σύμπαν θα βρισκόταν στο απόλυτο μηδέν: χωρίς ενεργειακά σωματίδια πουθενά. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει καθόλου. Όσο «άδειο» κι αν κάνουμε τεχνητά το διαστελλόμενο Σύμπαν, το γεγονός ότι διαστέλλεται θα παρήγαγε αυθόρμητα και αναπόφευκτα ακτινοβολία. Ακόμα και αυθαίρετα πολύ στο μέλλον, ή πολύ πίσω πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη, το Σύμπαν δεν θα ήταν ποτέ πραγματικά άδειο. Ιδού η επιστήμη που εξηγεί γιατί.

Αν κοιτάξετε όλο και πιο μακριά, κοιτάτε επίσης όλο και πιο μακριά στο παρελθόν. Αν ο αριθμός των γαλαξιών, οι πυκνότητες και οι ιδιότητες αυτών των γαλαξιών, καθώς και άλλες κοσμικές ιδιότητες όπως η θερμοκρασία και ο ρυθμός διαστολής του Σύμπαντος δεν φαινόταν να αλλάζουν, θα είχατε στοιχεία για ένα Σύμπαν που ήταν σταθερό στο χρόνο. Αυτό δεν είναι αυτό που βλέπουμε. If you look farther and farther away, you also look farther and farther into the past. If the number of galaxies, the densities and properties of those galaxies, and other cosmic properties like the temperature and expansion rate of the Universe didn’t appear to change, you’d have evidence of a Universe that was constant in time; that is not what we see. Credit: NASA/ESA/STScI/A. Feild

Εδώ στο Σύμπαν μας σήμερα, είναι πολύ σαφές ότι ο χώρος είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από άδειος. Σε κάθε κατεύθυνση που κοιτάμε, βλέπουμε:

• αστέρια,
• αέριο,
• σκόνη,
• άλλους γαλαξίες,
• σμήνη γαλαξιών,
• κβάζαρ,
• κοσμικά σωματίδια υψηλής ενέργειας (γνωστά ως κοσμικές ακτίνες),
• και ακτινοβολία, τόσο από το φως των άστρων όσο και από τα υπολείμματα της ίδιας της Μεγάλης Έκρηξης.

Αν είχαμε καλύτερα «μάτια», δηλαδή, ανώτερα εργαλεία στη διάθεσή μας, θα μπορούσαμε επίσης να ανιχνεύσουμε τα σήματα που γνωρίζουμε ότι θα έπρεπε να υπάρχουν εκεί έξω, αλλά τα οποία δεν μπορούν να ανιχνευθούν με την τρέχουσα τεχνολογία. Θα βλέπαμε βαρυτικά κύματα από κάθε μάζα που επιταχύνεται μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο βαρυτικό πεδίο. Θα «βλέπαμε» ό,τι είναι υπεύθυνο για τη σκοτεινή ύλη, αντί απλώς για τις βαρυτικές της επιδράσεις. Και θα βλέπαμε μαύρες τρύπες, τόσο ενεργές όσο και αδρανή, αντί απλώς αυτές που εκπέμπουν τις μεγαλύτερες ποσότητες ακτινοβολίας.

Η πλειονότητα των υπογραφών σκόνης που παρατηρούνται στον γαλαξία μας προέρχονται από τον ίδιο τον γαλαξία μας, όπως δείχνει αυτός ο χάρτης πλήρους ουρανού από τον δορυφόρο Planck. Ωστόσο, όσον αφορά ολόκληρο το Σύμπαν πέρα ​​από τον Γαλαξία μας, είναι άγνωστο εάν η πηγή του άγνωστου οπτικού φωτός προέρχεται από αόρατους γαλαξίες ή από κάποια άλλη, όπως πιθανώς σκόνη, πηγή. The majority of the dust signatures seen in our galaxy arise from our galaxy itself, as this full-sky map from the Planck satellite shows. However, when it comes to the entire Universe beyond the Milky Way, it is unknown whether the source of the unidentified optical light is from unseen galaxies or some other, possibly dust-like source. Credit: Planck Collaboration/ESA, HFI and LFI Consortium

Όλα όσα βλέπουμε δεν συμβαίνουν απλώς σε ένα στατικό Σύμπαν, αλλά μάλλον σε ένα Σύμπαν που εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου. Αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον από φυσικής άποψης είναι το πώς εξελίσσεται το Σύμπαν μας. Σε παγκόσμια κλίμακα, ο ιστός του Σύμπαντός μας - ο χωροχρόνος - βρίσκεται σε διαδικασία επέκτασης, δηλαδή αν τοποθετήσετε δύο οποιαδήποτε καλά διαχωρισμένα «σημεία» στον χωροχρόνο σας, θα διαπιστώσετε ότι:

• σωστή απόσταση (όπως μετράται από έναν παρατηρητή σε ένα από τα σημεία) μεταξύ αυτών των σημείων,
• ο χρόνος ταξιδιού του φωτός μεταξύ αυτών των σημείων,
• και το μήκος κύματος του φωτός που ταξιδεύει από το ένα σημείο στο άλλο,

όλα θα αυξηθούν με την πάροδο του χρόνου. Το Σύμπαν όχι μόνο διαστέλλεται, αλλά ψύχεται ταυτόχρονα ως αποτέλεσμα της διαστολής. Καθώς το φως μετατοπίζεται σε μεγαλύτερα μήκη κύματος, μετατοπίζεται επίσης προς χαμηλότερες ενέργειες και ψυχρότερες θερμοκρασίες. Το Σύμπαν ήταν θερμότερο στο παρελθόν και θα είναι ακόμη ψυχρότερο στο μέλλον. Και, μέσα από όλα αυτά, τα αντικείμενα με μάζα ή/και ενέργεια στο Σύμπαν έλκονται, συσσωρεύονται και συσσωρεύονται μαζί για να σχηματίσουν έναν μεγάλο κοσμικό ιστό.

Στη σύγχρονη κοσμολογία, ένα μεγάλης κλίμακας πλέγμα σκοτεινής και κανονικής ύλης διαπερνά το Σύμπαν. Στην κλίμακα μεμονωμένων γαλαξιών και μικρότερων, οι δομές που σχηματίζονται από την ύλη είναι εξαιρετικά μη γραμμικές, με πυκνότητες που αποκλίνουν από τη μέση πυκνότητα κατά τεράστιες ποσότητες. Σε πολύ μεγάλες κλίμακες, ωστόσο, η πυκνότητα οποιασδήποτε περιοχής του χώρου είναι πολύ κοντά στη μέση πυκνότητα: με ακρίβεια περίπου 99,99%. Σε κλίμακες μεγαλύτερες από μερικά δισεκατομμύρια έτη φωτός, δεν θα σχηματιστούν ποτέ δομές, λόγω της παρουσίας και της κυριαρχίας της σκοτεινής ενέργειας σε μεταγενέστερο χρόνο. In modern cosmology, a large-scale web of dark matter and normal matter permeates the Universe. On the scales of individual galaxies and smaller, the structures formed by matter are highly non-linear, with densities that depart from the average density by enormous amounts. On very large scales, however, the density of any region of space is very close to the average density: to about 99.99% accuracy. On scales larger than a few billion light-years, no structures will ever form, owing to the presence and late-time domination of dark energy. Credit: The Millennium Simulation, V. Springel et al.

Αν μπορούσατε με κάποιο τρόπο να τα εξαλείψετε όλα — όλη την ύλη, όλη την ακτινοβολία, κάθε κβάντα ενέργειας — τι θα έμενε;

Κατά μία έννοια, θα είχατε απλώς τον ίδιο τον κενό χώρο: να εξακολουθεί να διαστέλλεται, να διατηρεί τους νόμους της φυσικής άθικτους και να μην μπορεί να ξεφύγει από τα κβαντικά πεδία που διαπερνούν το Σύμπαν. Αυτό είναι το πιο κοντινό σημείο που μπορείτε να φτάσετε, φυσικά, σε μια πραγματική κατάσταση «μηδενικότητας», κι όμως εξακολουθεί να έχει φυσικούς κανόνες που πρέπει να υπακούει. Για έναν φυσικό σε αυτό το Σύμπαν, η αφαίρεση οποιουδήποτε άλλου χώρου θα δημιουργήσει μια μη φυσική κατάσταση που δεν περιγράφει πλέον τον κόσμο στον οποίο κατοικούμε.

Αυτό σημαίνει, ειδικότερα, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως «σκοτεινή ενέργεια» σήμερα θα εξακολουθούσε να υπάρχει σε αυτό το «Σύμπαν του τίποτα» που φανταζόμαστε. Θεωρητικά, μπορείτε να πάρετε κάθε κβαντικό πεδίο στο Σύμπαν και να το βάλετε στη διαμόρφωση χαμηλότερης ενέργειας. Αν το κάνετε αυτό, θα φτάσετε σε αυτό που ονομάζουμε «ενέργεια μηδενικού σημείου» του χώρου, που σημαίνει ότι δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί περισσότερη ενέργεια από αυτό και να χρησιμοποιηθεί για την εκτέλεση κάποιου είδους μηχανικού έργου. Σε ένα Σύμπαν με σκοτεινή ενέργεια, μια κοσμολογική σταθερά ή την ενέργεια μηδενικού σημείου των κβαντικών πεδίων, δεν υπάρχει λόγος να συμπεράνουμε ότι η ενέργεια μηδενικού σημείου θα ήταν στην πραγματικότητα μηδέν.

Ενώ η ύλη και η ακτινοβολία γίνονται λιγότερο πυκνές καθώς το Σύμπαν διαστέλλεται λόγω του αυξανόμενου όγκου του, η σκοτεινή ενέργεια είναι μια μορφή ενέργειας εγγενής στο ίδιο το διάστημα. Καθώς δημιουργείται νέος χώρος στο διαστελλόμενο Σύμπαν, η πυκνότητα της σκοτεινής ενέργειας παραμένει σταθερή. While matter and radiation become less dense as the Universe expands owing to its increasing volume, dark energy is a form of energy inherent to space itself. As new space gets created in the expanding Universe, the dark energy density remains constant. Credit: E. Siegel/Beyond the Galaxy

Στο Σύμπαν μας, μάλιστα, έχει παρατηρηθεί ότι έχει μια πεπερασμένη αλλά θετική τιμή: μια τιμή που αντιστοιχεί σε μια ενεργειακή πυκνότητα περίπου ~1 GeV (περίπου η ενέργεια μάζας ηρεμίας ενός πρωτονίου) ανά κυβικό μέτρο χώρου. Αυτή είναι μια εξαιρετικά μικρή ποσότητα ενέργειας, φυσικά. Αν παίρνατε την ενέργεια που είναι εγγενής σε ένα μόνο ανθρώπινο σώμα - κυρίως από τη μάζα των ατόμων σας - και την απλώνατε ώστε να έχετε την ίδια ενεργειακή πυκνότητα με την ενέργεια μηδενικού σημείου του χώρου, θα διαπιστώνατε ότι καταλαμβάνετε τόσο χώρο όσο μια σφαίρα που έχει περίπου τον όγκο του Ήλιου!

Στο πολύ μακρινό μέλλον, σε λίγα χρόνια από τώρα, το Σύμπαν θα συμπεριφέρεται σαν αυτή η ενέργεια μηδενικού σημείου να είναι το μόνο πράγμα που έχει απομείνει μέσα του. Όλα τα αστέρια θα καούν. Τα πτώματα αυτών των αστεριών θα ακτινοβολήσουν όλη τους τη θερμότητα μακριά και θα ψυχθούν στο απόλυτο μηδέν. Τα αστρικά υπολείμματα θα αλληλεπιδράσουν βαρυτικά, εκτοξεύοντας την πλειονότητα των αντικειμένων στον διαγαλαξιακό χώρο, ενώ οι λίγες εναπομείνασες μαύρες τρύπες θα μεγαλώσουν σε τεράστια μεγέθη. Τελικά, ακόμη και αυτές θα διασπαστούν μέσω της ακτινοβολίας Hawking, και εκεί είναι που η ιστορία γίνεται πραγματικά ενδιαφέρουσα.

Όταν τοποθετείτε έστω και μία σημειακή μάζα στον χωροχρόνο, καμπυλώνετε την ύφανση του χωροχρόνου παντού ως αποτέλεσμα. Οι εξισώσεις πεδίου του Αϊνστάιν σάς επιτρέπουν να συσχετίσετε την καμπυλότητα του χωροχρόνου με την ύλη και την ενέργεια, κατ' αρχήν, για οποιαδήποτε κατανομή επιλέγετε. Στην περίπτωση μιας άπειρα πυκνής σημειακής μάζας, προκύπτει μια μαύρη τρύπα, με έναν ορίζοντα γεγονότων που σχηματίζεται σε απόσταση που εξαρτάται από τη συνολική μάζα της μαύρης τρύπας. Οι μαύρες τρύπες με τη χαμηλότερη μάζα έχουν τους μικρότερους ορίζοντες γεγονότων, αλλά τη μεγαλύτερη χωρική καμπυλότητα σε αυτούς τους ορίζοντες. When you put down even a single point mass in spacetime, you curve the fabric of spacetime everywhere as a result. The Einstein field equations allow you to relate spacetime curvature to matter and energy, in principle, for any distribution you choose. In the case of an infinitely dense point mass, a black hole results, with an event horizon forming at a distance dependent on the total mass of the black hole. The lowest-mass black holes have the smallest event horizons, but the greatest amount of spatial curvature at those horizons. Credit: JohnsonMartin/Pixabay

Η ιδέα ότι οι μαύρες τρύπες διασπώνται μπορεί δικαιολογημένα να μείνει στην ιστορία ως η σημαντικότερη συμβολή του Stephen Hawking στην επιστήμη, αλλά κρύβει μερικά σημαντικά μαθήματα που ξεπερνούν κατά πολύ τις μαύρες τρύπες. Οι μαύρες τρύπες έχουν αυτό που ονομάζεται ορίζοντας γεγονότων: μια περιοχή όπου μόλις οτιδήποτε από το Σύμπαν μας διασχίσει αυτή τη φανταστική επιφάνεια, δεν μπορούμε πλέον να λαμβάνουμε σήματα από αυτήν. Συνήθως, σκεφτόμαστε τις μαύρες τρύπες ως τον όγκο μέσα στον ορίζοντα γεγονότων: την περιοχή από την οποία τίποτα, ούτε καν το φως, δεν μπορεί να διαφύγει. Αλλά αν του δώσουμε αρκετό χρόνο, αυτές οι μαύρες τρύπες θα εξατμιστούν εντελώς.

Γιατί εξατμίζονται αυτές οι μαύρες τρύπες; Επειδή ακτινοβολούν ενέργεια, και αυτή η ενέργεια αντλείται από τη μάζα της μαύρης τρύπας, μετατρέποντας τη μάζα σε ενέργεια μέσω της εξίσωσης  E = mc² του Αϊνστάιν . Κοντά στον ορίζοντα γεγονότων, ο χώρος είναι πιο έντονα καμπυλωμένος. Μακρύτερα από τον ορίζοντα γεγονότων, είναι λιγότερο καμπυλωμένος. Αυτή η διαφορά στην καμπυλότητα αντιστοιχεί σε μια διαφωνία ως προς το ποια είναι η ενέργεια μηδενικού σημείου του χώρου. Κάποιος κοντά στον ορίζοντα γεγονότων θα δει ότι ο «κενός χώρος» του είναι διαφορετικός από τον «κενό χώρο» κάποιου που βρίσκεται πιο μακριά, και αυτό είναι ένα πρόβλημα επειδή τα κβαντικά πεδία, τουλάχιστον όπως τα κατανοούμε εμείς, είναι συνεχή και καταλαμβάνουν όλο τον χώρο.

Οπτικοποίηση ενός υπολογισμού κβαντικής θεωρίας πεδίου που δείχνει εικονικά σωματίδια στο κβαντικό κενό. (Συγκεκριμένα, για τις ισχυρές αλληλεπιδράσεις.) Ακόμα και στον κενό χώρο, αυτή η ενέργεια κενού είναι μη μηδενική. Εάν υπάρχουν επιπλέον σωματίδια ή πεδία πέρα ​​από αυτά που προβλέπει το Καθιερωμένο Μοντέλο, θα επηρεάσουν το κβαντικό κενό και θα αλλάξουν τις ιδιότητες πολλών μεγεθών μακριά από τις προβλέψεις τους στο Καθιερωμένο Μοντέλο. Ωστόσο, η συνεισφορά της κβαντικής πολυμεράσης δεν μπορεί να υπολογιστεί διαταραγμένα, όπως μπορεί ο ηλεκτρομαγνητισμός. Visualization of a quantum field theory calculation showing virtual particles in the quantum vacuum. (Specifically, for the strong interactions.) Even in empty space, this vacuum energy is non-zero. If there are additional particles or fields beyond what the Standard Model predicts, they will affect the quantum vacuum and will change the properties of many quantities away from their Standard Model predictions. However, the QCD contribution cannot be calculated perturbatively, the way electromagnetism can. Credit: Derek Leinweber

Το βασικό πράγμα που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι αν βρίσκεστε σε οποιαδήποτε τοποθεσία εκτός του ορίζοντα γεγονότων, υπάρχει τουλάχιστον μία πιθανή διαδρομή που θα μπορούσε να ακολουθήσει το φως για να ταξιδέψει σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία που βρίσκεται επίσης εκτός του ορίζοντα γεγονότων. Η διαφορά στην ενέργεια μηδενικού σημείου του χώρου μεταξύ αυτών των δύο τοποθεσιών μας λέει, όπως προέκυψε για πρώτη φορά στην  εργασία του Hawking το 1974 , ότι η ακτινοβολία θα εκπέμπεται από την περιοχή γύρω από τη μαύρη τρύπα, όπου ο χώρος καμπυλώνεται πιο έντονα.

Η παρουσία του  ορίζοντα γεγονότων της μαύρης τρύπας  είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό, καθώς σημαίνει ότι η ενέργεια που απαιτείται για την παραγωγή της ακτινοβολίας γύρω από αυτήν τη μαύρη τρύπα πρέπει να προέρχεται από τη μάζα, μέσω της εξίσωσης E = mc² του Αϊνστάιν , της ίδιας της μαύρης τρύπας. (Αν και ορισμένοι έχουν υποστηρίξει, πειστικά, ότι μπορεί να είναι δυνατή η παραγωγή αυτής της ακτινοβολίας χωρίς ορίζοντα γεγονότων.) Επιπλέον, το φάσμα της ακτινοβολίας είναι ένα τέλειο μέλαν σώμα με τη θερμοκρασία του να καθορίζεται από τη μάζα της μαύρης τρύπας: οι χαμηλότερες μάζες είναι θερμότερες και οι βαρύτερες μάζες είναι ψυχρότερες.

Το διαστελλόμενο Σύμπαν, φυσικά, δεν έχει ορίζοντα γεγονότων, επειδή δεν είναι μαύρη τρύπα. Ωστόσο, έχει κάτι ανάλογο: έναν κοσμικό ορίζοντα. Αν βρίσκεστε οπουδήποτε στον χωροχρόνο και λάβετε υπόψη έναν παρατηρητή σε άλλη τοποθεσία στον χωροχρόνο, θα σκεφτείτε αμέσως: «Ω, πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον μία πιθανή διαδρομή που θα μπορούσε να ακολουθήσει το φως που να με συνδέει με αυτόν τον άλλο παρατηρητή». Αλλά σε ένα διαστελλόμενο Σύμπαν, αυτό δεν είναι απαραίτητα αλήθεια. Πρέπει να βρίσκεστε αρκετά κοντά ο ένας στον άλλον, ώστε η διαστολή του χωροχρόνου μεταξύ αυτών των δύο σημείων να μην εμποδίζει ποτέ την άφιξη του εκπεμπόμενου φωτός.

Σε ένα Σύμπαν που κυριαρχείται από τη σκοτεινή ενέργεια, υπάρχουν τέσσερις περιοχές: μία όπου όλα μέσα σε αυτό είναι προσβάσιμα, μεταδοτικά και παρατηρήσιμα, μία όπου όλα είναι παρατηρήσιμα αλλά μη προσβάσιμα και μη μεταδοτικά, μία όπου τα πράγματα κάποια μέρα θα είναι παρατηρήσιμα αλλά δεν είναι σήμερα, και μία όπου τα πράγματα δεν θα είναι ποτέ παρατηρήσιμα. Οι αριθμοί με την ετικέτα αντιστοιχούν στην κοσμολογία μας που έχει τεθεί ως κοινή πεποίθηση από το 2024, με όρια 18 δισεκατομμυρίων ετών φωτός, 46 δισεκατομμυρίων ετών φωτός και 61 δισεκατομμυρίων ετών φωτός που χωρίζουν τις τέσσερις περιοχές. Σε κλίμακες ~10 δισεκατομμυρίων ετών φωτός και μεγαλύτερες, το Σύμπαν είναι σχεδόν τέλεια ομοιόμορφο. In a Universe that comes to be dominated by dark energy, there are four regions: one where everything within it is reachable, communicable and observable, one where everything is observable but unreachable and incommunicable, one where things will someday be observable but aren’t today, and one where things will never be observable. The labeled numbers correspond to our consensus cosmology as of 2024, with boundaries of 18 billion light-years, 46 billion light-years, and 61 billion light-years separating the four regions. On scales of ~10 billion light-years and larger, the Universe is almost perfectly uniform. Credit: Andrew Z. Colvin/Wikimedia Commons; annotations: E. Siegel

Στο σημερινό μας Σύμπαν, αυτό αντιστοιχεί σε μια απόσταση περίπου 18 δισεκατομμυρίων ετών φωτός μακριά. Αν εκπέμπαμε φως αυτή τη στιγμή, οποιοσδήποτε παρατηρητής σε απόσταση 18 δισεκατομμυρίων ετών φωτός από εμάς θα μπορούσε τελικά να το λάβει. Οποιοσδήποτε πιο μακριά δεν θα μπορούσε ποτέ, λόγω της συνεχιζόμενης διαστολής του Σύμπαντος. Μπορούμε να δούμε πιο μακριά από αυτό επειδή πολλές πηγές φωτός εκπεμπόντουσαν πολύ καιρό πριν. Το πρώτο φως που φτάνει αυτή τη στιγμή, 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, προέρχεται από ένα σημείο που βρίσκεται σήμερα περίπου 46 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά. Αν ήμασταν πρόθυμοι να περιμένουμε μια αιωνιότητα, τελικά θα λαμβάναμε φως από αντικείμενα που βρίσκονται σήμερα σε απόσταση ~61 δισεκατομμυρίων ετών φωτός. Αυτό είναι το απόλυτο όριο.

Από την οπτική γωνία οποιουδήποτε παρατηρητή, υπάρχει αυτός ο  κοσμολογικός ορίζοντας : ένα σημείο πέρα ​​από το οποίο η επικοινωνία είναι αδύνατη, καθώς η διαστολή του χώρου θα εμποδίσει τους παρατηρητές σε αυτές τις τοποθεσίες να ανταλλάσσουν σήματα πέρα ​​από ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο.

Και όπως ακριβώς η ύπαρξη ενός ορίζοντα γεγονότων μιας μαύρης τρύπας οδηγεί στη δημιουργία της ακτινοβολίας Hawking, έτσι και η ύπαρξη ενός κοσμολογικού ορίζοντα πρέπει — αν πρόκειται να τηρηθούν οι ίδιοι νόμοι της φυσικής — να δημιουργήσει ακτινοβολία. Σε αυτήν την περίπτωση, η πρόβλεψη είναι ότι το Σύμπαν θα γεμίσει με ακτινοβολία εξαιρετικά χαμηλής ενέργειας, της οποίας το μήκος κύματος είναι, κατά μέσο όρο, συγκρίσιμο με τον κοσμικό ορίζοντα. Αυτό μεταφράζεται σε θερμοκρασία ~10-30 K : τριάντα τάξεις μεγέθους ασθενέστερη από το τρέχον κοσμικό μικροκυματικό υπόβαθρο.

Οι κβαντικές διακυμάνσεις που είναι εγγενείς στο διάστημα, οι οποίες εκτείνονταν σε όλο το Σύμπαν κατά τη διάρκεια του κοσμικού πληθωρισμού, οδήγησαν στις διακυμάνσεις πυκνότητας που αποτυπώνονται στο κοσμικό μικροκυματικό υπόβαθρο, το οποίο με τη σειρά του οδήγησε στη δημιουργία των αστέρων, των γαλαξιών και άλλων μεγάλης κλίμακας δομών στο Σύμπαν σήμερα. Αυτή είναι η καλύτερη εικόνα που έχουμε για το πώς συμπεριφέρεται ολόκληρο το Σύμπαν, όπου ο πληθωρισμός προηγείται και προετοιμάζει τη Μεγάλη Έκρηξη. Δυστυχώς, μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μόνο στις πληροφορίες που περιέχονται στον κοσμικό μας ορίζοντα, ο οποίος αποτελεί μέρος του ίδιου κλάσματος μιας περιοχής όπου ο πληθωρισμός έληξε πριν από περίπου 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια. The quantum fluctuations inherent to space, stretched across the Universe during cosmic inflation, gave rise to the density fluctuations imprinted in the cosmic microwave background, which in turn gave rise to the stars, galaxies, and other large-scale structures in the Universe today. This is the best picture we have of how the entire Universe behaves, where inflation precedes and sets up the Big Bang. Unfortunately, we can only access the information contained inside our cosmic horizon, which is all part of the same fraction of one region where inflation ended some 13.8 billion years ago. Credit: E. Siegel; ESA/Planck and the DOE/NASA/NSF Interagency Task Force on CMB research

Καθώς το Σύμπαν συνεχίζει να διαστέλλεται και να ψύχεται, θα έρθει μια στιγμή στο μακρινό μέλλον όπου αυτή η ακτινοβολία θα κυριαρχήσει έναντι όλων των άλλων μορφών ύλης και ακτινοβολίας μέσα στο Σύμπαν. Μόνο η σκοτεινή ενέργεια θα παραμείνει ένα πιο κυρίαρχο συστατικό.

Υπάρχει όμως και μια άλλη εποχή στο Σύμπαν — όχι στο μέλλον αλλά στο μακρινό παρελθόν — όταν το Σύμπαν κυριαρχούνταν επίσης από κάτι άλλο εκτός από την ύλη και την ακτινοβολία: κατά τη διάρκεια του κοσμικού πληθωρισμού. Πριν συμβεί η καυτή Μεγάλη Έκρηξη, το Σύμπαν μας διαστελλόταν με τεράστιο και αμείλικτο ρυθμό. Αντί να κυριαρχείται από την ύλη και την ακτινοβολία, το σύμπαν μας κυριαρχούνταν από την ενέργεια πεδίου του πληθωρισμού: ακριβώς όπως η σημερινή σκοτεινή ενέργεια, αλλά πολλές τάξεις μεγέθους μεγαλύτερη σε ισχύ και ταχύτητα διαστολής.

Αν και ο πληθωρισμός επιμηκύνει το Σύμπαν και διαστέλλει τυχόν προϋπάρχοντα σωματίδια μακριά το ένα από το άλλο, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η θερμοκρασία πλησιάζει και ασυμπτώνεται στο απόλυτο μηδέν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αντίθετα, αυτή η ακτινοβολία που προκαλείται από τη διαστολή, ως συνέπεια του κοσμολογικού ορίζοντα, θα πρέπει στην πραγματικότητα να κορυφώνεται στα υπέρυθρα μήκη κύματος, που αντιστοιχούν σε θερμοκρασία περίπου ~100 K, ή αρκετά υψηλή για να βράσει υγρό άζωτο.

Από το εξωτερικό μιας μαύρης τρύπας, όλη η ύλη που εισέρχεται θα εκπέμπει φως και θα είναι πάντα ορατή, ενώ τίποτα από πίσω από τον ορίζοντα γεγονότων δεν μπορεί να βγει. Αλλά αν ήσασταν εσείς αυτός που έπεσε σε μια μαύρη τρύπα, η ενέργειά σας θα μπορούσε ενδεχομένως να επανεμφανιστεί ως μέρος μιας καυτής Μεγάλης Έκρηξης σε ένα νεογέννητο Σύμπαν. From outside a black hole, all the infalling matter will emit light and is always visible, while nothing from behind the event horizon can get out. But if you were the one who fell into a black hole, your energy could conceivably re-emerge as part of a hot Big Bang in a newborn Universe. Credit: Andrew Hamilton, JILA, University of Colorado

Αυτό σημαίνει ότι αν ποτέ θέλατε να ψύξετε το Σύμπαν στο απόλυτο μηδέν, θα έπρεπε να σταματήσετε εντελώς την επέκτασή του. Εφόσον το ίδιο το ύφασμα του διαστήματος έχει μια μη μηδενική ποσότητα ενέργειας εγγενή σε αυτό, θα διαστέλλεται. Εφόσον το Σύμπαν διαστέλλεται αδιάκοπα, θα υπάρχουν περιοχές που χωρίζονται από μια απόσταση τόσο μεγάλη που το φως, όσο κι αν περιμένουμε, δεν θα μπορεί να φτάσει τη μία τέτοια περιοχή από την άλλη. Και όσο ορισμένες περιοχές είναι απρόσιτες, θα έχουμε έναν κοσμολογικό ορίζοντα στο Σύμπαν μας και ένα λουτρό θερμικής, χαμηλής ενέργειας ακτινοβολίας που δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί. Αυτό που δεν έχει ακόμη καθοριστεί είναι αν, όπως ακριβώς η ακτινοβολία Hawking σημαίνει ότι οι μαύρες τρύπες τελικά θα εξατμιστούν, έτσι και αυτή η μορφή κοσμικής ακτινοβολίας θα προκαλέσει ουσιαστικά την αποσύνθεση της σκοτεινής ενέργειας του Σύμπαντός μας.

Όσο καθαρά κι αν είστε σε θέση να φανταστείτε ένα άδειο Σύμπαν χωρίς τίποτα μέσα του, αυτή η εικόνα απλά δεν συμβαδίζει με την πραγματικότητα. Η επιμονή ότι οι νόμοι της φυσικής παραμένουν έγκυροι είναι αρκετή για να καταργήσει την ιδέα ενός πραγματικά άδειου Σύμπαντος. Όσο υπάρχει ενέργεια μέσα σε αυτό - ακόμη και η ενέργεια μηδενικού σημείου του κβαντικού κενού είναι επαρκής - θα υπάρχει πάντα κάποια μορφή ακτινοβολίας που δεν μπορεί ποτέ να αφαιρεθεί. Το Σύμπαν δεν ήταν ποτέ εντελώς άδειο, και όσο η σκοτεινή ενέργεια δεν διασπάται εντελώς, ούτε θα είναι ποτέ.

Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον Ιούλιο του 2023. Ενημερώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2025.

Πηγή: https://bigthink.com/starts-with-a-bang/universe-wasnt-empty-before-big-bang/?utm_source=substack&utm_medium=email&utm_campaign=swab