Ακραία λατρευτικά δρώμενα στην αρχαία Μεσσηνία. The Sanctuary of Artemis Limnatis in ancient Messinia

Το ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος (στη μεγάλη φωτογραφία και αριστερά) μετά την ολοκλήρωση των εργασιών διαμόρφωσης και αποκατάστασης. Δεξιά, αναπαράσταση του ιωνικού ναΐσκου με το λατρευτικό άγαλμα της κυνηγέτιδος θεότητας.

Θυσίες στον βωμό των θεών, αιώνες πριν. Στη Μεσσήνη, η οποία άκμασε μεν κατά την ελληνιστική εποχή, τα ιερά της όμως ήταν πανάρχαια, οι θυσίες άγριων και μη θηλαστικών ζώων και πτηνών μαζί με την καύση καρπών αποτελούσαν κοινές τελετουργικές πράξεις. Η Άρτεμις Λιμνάτις, την οποία ο καθηγητής κ. Πέτρος Θέμελης , ανασκαφέας της Μεσσήνης, ταυτίζει με τη Λαφρία, την οποία παραδίδει και ο Παυσανίας, λατρευόταν με αυτόν τον τρόπο. Παρόμοιες τελετές γίνονταν και στο πλαίσιο της λατρείας της Ειλειθυίας και των Κουρήτων, τα ιερά των οποίων βρίσκονται επίσης στη Μεσσήνη, σε μια πλαγιά του βουνού της Ιθώμης.

Το Ιερό της Λιμνάτιδος. Στα σύνορα Λακωνίας Μεσσηνίας υπήρχε το Ιερό της Λιμνάτιδος Αρτέμιδος, όπου φημολογείται πως βρήκε το θάνατο ο βασιλιάς της Σπάρτης Τήλεκλος. Η Άρτεμις Λιμνάτις λατρευόταν συνήθως σε υγρά και βαλτώδη μέρη ως Θεά της ευφορίας. Από τους προ των Μεσσηνιακών πολέμων χρόνους γινόταν ετήσια γιορτή και χορός παρθένων από τη Μεσσηνία και Λακωνία. Το ιερό βρισκόταν στη θέση Βόλυμος, ψηλά στον Ταΰγετο, έξη περίπου χιλιόμετρα από την Αρτεμίσιο στη σημερινή Αλαγονία, στη θέση της Παναγίας Βολυμνιώτισσας και από ευρεθείσες επιγραφές προκύπτει ότι γίνονταν και αγώνες τους ρωμαϊκούς χρόνους με αφετηρία τη νίκη του Ακτίου (31 π.Χ.).

Ο Παυσανίας λοιπόν αναφέρεται ιδιαιτέρως σε αυτά τα ακραία λατρευτικά δρώμενα, κατά τα οποία έριχναν στη φωτιά ζωντανά ζώα. Πρόκειται ωστόσο για ένα άγριο μεν, πλην πανάρχαιο έθιμο, όπως λέει ο κ. Θέμελης, που είχε σχέση με τη λατρεία των χθόνιων θεοτήτων. Οι Μεσσήνιοι γνώρισαν και υιοθέτησαν τη λατρεία της Λαφρίας από τους Καλυδωνίους, όταν ως φυγάδες είχαν παραμείνει για ένα διάστημα στη Ναύπακτο, όπως προσθέτει ο ίδιος. Και αυτό το ολοκαύτωμα μάλιστα ήταν ανάλογο με τα λατρευτικά δρώμενα που τελούνταν και στην περιοχή της Πάτρας.

Πόρπη με τη μορφή σειρήνας. Αρτεμισία (ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος). 6_0ς αι. π.Χ.

Μια περισσότερο ακραία παράδοση εξάλλου, η οποία αναφέρεται σε γραπτές πηγές, μιλάει για τον μεσσήνιο στρατηγό Αριστομένη, ο οποίος θυσίασε στον Ιθωμάτα Δία 300 αιχμαλώτους, όπως υπενθυμίζει ο κ. Θέμελης. Μεταξύ τους μάλιστα ήταν και ο βασιλιάς των Λακεδαιμονίων Θεόπομπος, ως «ιερείον ευγενές». Μια ανθρωποθυσία δηλαδή ανάλογη με εκείνες οι οποίες γίνονταν για τον Λύκαιο Δία σε μια εποχή απέλπιδων προσπαθειών εξευμένισης των θεών.

Μόλις πριν από λίγο καιρό ολοκληρώθηκαν οι εργασίες διαμόρφωσης και αποκατάστασης στο ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος, το οποίο βρίσκεται στη θέση Σπέλουζα, ΒΑ του χωριού Μαυρομμάτι, σε πλάτωμα περίπου στο μέσον της απόστασης προς την κορυφή της Ιθώμης. Το ιερό - για την ακρίβεια, τα θεμέλια ενός ιωνικού ναΐσκου με δύο κίονες εν παραστάσει, βωμό και περίβολο τεμένους- ήταν εγκαταλειμμένο στην τύχη του από την εποχή κατά την οποία το έφερε στο φως ο γάλλος αρχαιολόγος Φιλίπ Λεμπάς, το 1844. Μία επιγραφή με τα ονόματα των ιερέων της Λιμνάτιδος οδήγησε στην ταύτιση του ιερού, ενώ μία ακόμη, που αναφέρει «ιέρειαν Λιμν[άτιδος] Αρτέμιδος» βρέθηκε κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα.

Ο επιμελής καθαρισμός του χώρου έχει αναδείξει τα κατάλοιπα του ιερού, στο μέσον του οποίου υπάρχει ακόμη η βάση από το άγαλμα της θεάς, το οποίο, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, ήταν έργο του μεγάλου μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος. Επίσης αποκαλύφθηκε ο βωμός. Πανάρχαιη προελληνική θεότητα της φύσης, της ζωής και του θανάτου, Πότνια Θηρών ήταν η Άρτεμις Λαφρία, το λατρευτικό άγαλμα της οποίας στη Μεσσήνη την εικόνιζε ως κυνηγέτιδα (θηρεύουσαν κατά τον Παυσανία), όπως ακριβώς και τη Λαφρία της Καλυδώνος. Και πώς μπορεί να τη φανταστεί κανείς; Σε χάλκινα νομίσματα της Μεσσήνης η θεά Αρτεμις στέκεται όρθια με κοντό χιτώνα και δόρυ στο δεξί χέρι, ακουμπώντας αριστερά σε κιονίσκο και συνοδευόμενη από σκύλο. Πρόκειται για μια απεικόνιση του λατρευτικού αγάλματος της Λαφρίας, όπως επισημαίνει ο κ. Θέμελης.

Αναπαράσταση του Ναού της Ειλειθυίας στην Ιθώμη (σχ. Ι. Νάκα).

Όσο για τα μικρά ιερά της Ειλειθυίας και των Κουρήτων (ένας λατρευτικός θάλαμος για την ακρίβεια), το πρώτο ήταν αφιερωμένο στην πανάρχαια επίσης, χθόνια θεότητα της ζωής και της φύσης αλλά και της γέννας. Γι΄ αυτό προσέτρεχαν σε αυτήν οι επίτοκες και αρτίτοκες γυναίκες, όπως μαρτυρούν και τα ανθρωπόμορφα ειδώλια με φουσκωμένη κοιλιά που βρέθηκαν στο ιερό.

Αεροφωτογραφία και κάτοψη ναΐσκου στην Ιθώμη, που ήταν αφιερωμένος στην Ειλείθυια και στους Κουρήτες. Η θέση του ιερού στην πλαγιά του βουνού και άλλα στοιχεία στο εσωτερικό του αποτελούν ενδείξεις για την ενάσκηση λατρείας χθόνιου χαρακτήρα, που έχει σχέση με θεότητα της φύσης. Τέτοια θεότητα θα μπορούσε να είναι η Ειλείθυια ή Ελεύθεια. Το παρακείμενο κτίσμα σε σχήμα Γ μπορεί να αποδοθεί στον ιερό θάλαμο των Κουρητών, όπου προφανώς γίνονταν προσφορές παντός είδους ζώων και ολοκαυτώματα, ανάλογα με εκείνα προς τιμήν της Λαφρίας στην Πάτρα, που αναφέρει ο Παυσανίας. Η Ειλείθυια και οι Κουρήτες είχαν άμεση σχέση με τον τοκετό και την προστασία των μικρών παιδιών. Κατ΄ αυτήν την έννοια φαίνεται να συνδέεται άμεσα το ιερό της Ειλειθυίας και των Κουρήτων με το ιερό του Διός Ιθωμάτα και τον γνωστό μύθο της απαγωγής του Διός - παιδός από τους τελευταίους.

Ο θάλαμος των Κουρήτων, που αναφέρει ο Παυσανίας, είναι το άλλο μικρό ιερό, το οποίο σχετίζεται με τον γνωστό μύθο της προστασίας του νεογέννητου Δία από τους Κουρήτες. Το ζήτημα είναι, όπως λέει ο κ. Θέμελης, ότι όσο πηγαίνει κανείς πιο βαθιά στον χρόνο τόσο περισσότερο οι λατρείες απομακρύνονται από τα ευκόλως παραδεκτά για την εποχή μας.