Ουίλλιαμ Τζόζεφ Μάλλορντ Τέρνερ, Το πλοίο των σκλάβων. William Joseph Mallord Turner, The Slave Ship

Joseph Mallord William Turner, Το Δουλεμπορικό, Slavers throwing overboard the Dead and Dying - Typhon coming on ("The Slave Ship"), 1840, Oil on canvas, 35 3/4 x 48 1/4 in. Museum of Fine Arts, Boston

Το 1840 στο Λονδίνο, είχε προγραμματιστεί μια διεθνής συνάντηση μεταξύ των σπουδαίων και ευγενών εκείνης της εποχής με σκοπό να εκφράσουν την δίκαιη αγανάκτησή τους κατά της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ο Joseph Mallord William Turner, εξοικειωμένος με το θέμα πολλά χρόνια πριν υπό την καθοδήγηση του προστάτη του, Walter Fawkes, ήθελε να εκφράσει την γνώμη του στον καμβά. Και πώς το κάνει;

Slavers throwing overboard the Dead and Dying - Typhon coming on ("The Slave Ship") (detail), 1840.

Με το να γίνει ένα αγκάθι στα πλευρά της προσωπικής του επιτυχημένης σταδιοδρομίας. Γυρίζει πίσω 60 χρόνια για να αναστήσει ένα από τα πιο επαίσχυντα επεισόδια στην ιστορία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, κατά το οποίο 132 Αφρικανοί, άνδρες, γυναίκες και παιδιά - με τα χέρια και τα πόδια τους αλυσοδεμένα - ρίχτηκαν στη γεμάτη καρχαρίες θάλασσα στα βρώμικα νερά της Καραϊβικής.

Ο Turner μας πνιγεί σ'αυτή την ιστορική στιγμή, μας τραβά μέσα σ'αυτό το τρομακτικό χάσμα στον ωκεανό, μας κρατά βουτηγμένους μέσα στο αιματοβαμμένο φως του, ακριβώς στην ίδια απόχρωση που παίρνει νόημα όταν αιματώνεται το οπτικό σας νεύρο καθώς κλείνετε τα μάτια σας απέναντι στο εκτυφλωτικό φως του ήλιου. Αν και σχεδόν όλοι τους, οι σύγχρονοι με αυτόν επικριτές του πιστεύουν ότι αυτός ο πίνακάς του αντιπροσωπεύει το πιο χαμηλό επίπεδο μέσα στην καλλιτεχνική του δράση, εξαιτίας της απερίσκεπτης αδιαφορίας του Turner προς τους κανόνες της τέχνης, στην πραγματικότητα ήταν ο μεγαλύτερος του θρίαμβος στο γλυπτό σκάλισμα του χωροχρόνου.

Joseph Mallord William Turner, ‘Self Portrait’, about 1799, Tate Gallery, London © The Art Archive / Tate Gallery, London / Eileen Tweedy

Ο Ουίλλιαμ Τζόζεφ Μάλλορντ Τέρνερ (William Joseph Mallord Turner) γεννήθηκε στο Λονδίνο 1775, στη λαϊκή συνοικία του Κόβεν Γκάρντεν όπου ο πατέρας του ασκούσε το επάγγελμα του κομμωτή. Από πολύ μικρή ηλικία έδωσε δείγματα ενός πρόωρου ταλέντου, σχεδιάζοντας επιτυχημένα αντίγραφα από εικόνες περιοδικών ή χρωματίζοντας χαλκογραφίες. Οι επιδόσεις του Τέρνερ, που μόλις 9 ετών αμειβόταν από γνωστούς του πατέρα του, έδειξαν το δρόμο που θα έπρεπε να ακολουθήσει το παιδί θαύμα.

Το μεγάλο κανάλι, The Grand Canal, Venice, 1835, Oil on canvas, 36 x 48 1/8 in. (91.4 x 122.2 cm), The Metropolitan Museum of Art, New York

Άρχισε την σταδιοδρομία του ως τοπογράφος και σχεδιαστής. Ο Τέρνερ γράφεται στη σχολή ζωγραφικής της Βασιλικής Ακαδημίας το 1789 και σε ηλικία 18 ετών έχει δικό του εργαστήριο και δέχεται πολλές παραγγελίες για αντίγραφα υδατογραφιών με τοπία και σχέδια αρχιτεκτόνων που πρέπει να χρωματίσει. Ο πατέρας του εγκαταλείπει το επάγγελμα του κομμωτή για να παρασταθεί στο γιό του, αφού η μητέρα του είχε καταλήξει στο ψυχιατρείο.

Η Διδώ κτίζει την Καρχηδόνα, Dido building Carthage; or the Rise of the Carthaginian Empire, 1815, Oil on canvas, 155.5 x 232 cm, National Gallery, London

Στη ζωγραφική επηρεάστηκε στη νεανική του ηλικία από τον Τόμας Γκέρτιν και τον Ρόμπερτ Κόζενς, από τους χώρους και τις σκηνογραφικές κατασκευές κλασικού τύπου, γνωστές από τα έργα του Πουσσέν και του Κλωντ Λορραίν, που διακρίνονται σε έργα όπως «Η Διδώ κτίζει την Καρχηδόνα», (1815). Στα μεταγενέστερα έργα, ακόμη και με υψηλό θέμα, όπως το «Ανάκτορο του Καλιγούλα στη Βαΐα» και το «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ», η κλασική επίδραση παραμερίζεται από ένα φωτιστικό όργιο, που τείνει να σβήσει τα περιγράμματα των αντικειμένων, για να προβάλει το μεγαλείο των φυσικών στοιχείων.

The Temple of Jupiter Panellenius, Restored, Exhibited 1816. Oil on canvas. 46 x 70 in. (116.8 x 177.8 cm)

Με την έννοια αυτή ο Τέρνερ ήταν ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους της εποχής του, ο πρώτος μεγάλος ρομαντικός που κατόρθωσε να δώσει στις πλούσιες και γεμάτες φαντασία κλίμακες των λευκών, των κίτρινων και των γαλάζιων, έναν ισχυρά υποβλητικό και ποιητικό τόνο. Ο Τέρνερ υπήρξε ο πρόδρομος των εμπρεσιονιστών σε ότι αφορά την απόδοση του φωτός. 

The Angel Standing in the Sun, Exhibited 1846. Oil on canvas. 31 x 31 in. (78.8 x 78.8 cm) 

Εκτός από το πλήθος των ελαιογραφιών ο Τέρνερ δημιούργησε και πολλές υδατογραφίες, χαρακτικά και σχέδια, πολλά από τα οποία συγκεντρωμένα σε τόμους, ανήκουν στις σειρές Liber studiorum, Rivers of England, Turner’s Annual Tour και άλλες, τεκμήρια κυρίως των πολλών ταξιδιών του.

Keelmen Heaving in Coals by Moonlight, 1835. Oil on canvas. 36 3/8 x 48 3/8 in. (92.4 x 122.9 cm). Widener Collection.

Στο έργο του «Ξεφόρτωμα κάρβουνου, στο σεληνόφως», (1835), η αφήγηση τοποθετείται στο δεύτερο επίπεδο και χρησιμεύει μόνο σαν αφορμή. Το δράμα, η εποποιία έχουν εξαφανιστεί όπως και το βάρος, η μάζα, η ορμή και η κίνηση στη δομή, στην κατασκευή και στο χρώμα. Το τοπίο δεν είναι πια μια εξωτερική πραγματικότητα, αλλά ένας απλός καμβάς, που χρησιμεύει στον καλλιτέχνη για να ενορχηστρώσει τον κόσμο του φωτός, με μια παλέτα που μεταλλάζει. Κύριο μοτίβο είναι η πανσέληνος, κυρίαρχο στοιχείο της σκηνής, στο χώρο και στο χρώμα. Τα άλλα στοιχεία είναι βοηθητικά, όπως οι ανταύγειες στο νερό και στα πανιά ή η απεραντοσύνη του ουρανού. Ο Τέρνερ παίζει με τα στοιχεία αυτά για να δημιουργήσει εντυπώσεις αντιθέσεων στις μαύρες σιλουέτες, καθώς φωτίζονται από μικρές ασημένιες λάμψεις, ή στις φαντασμαγορικές φωτιές, από όπου ξεπροβάλουν με απροσδόκητο ρυθμό, ασθενικά ανθρώπινα φαντάσματα, αιχμάλωτα μέσα στον κύκλο μιας κακής μαγγανείας. 

Από τους λαμπρότερους ανακαινιστές στην ιστορία της ζωγραφικής, ο Τέρνερ έπαιρνε σαν θεματικό υλικό τα ίδια τα φυσικά στοιχεία και τα συμβόλιζε σαν αφηρημένες δυνάμεις. Αισθανόταν τη φύση σαν χρώμα και φως και ακολουθώντας τον ρομαντισμό της εποχής του, ενδιαφερόταν για τις θεαματικές όψεις της θάλασσας, του ουρανού και των βουνών, καθώς και για τον δραματικό χαρακτήρα των ατμοσφαιρικών φαινομένων του χιονιού, του ανέμου και της βροχής. Η τέχνη του Τέρνερ γινόταν όλο και πιο αφηρημένη. Στο έργο του «Το Δουλεμπορικό», (1840), είναι ένα κλασικό παράδειγμα της τέχνης του τα τελευταία χρόνια, όπου το φως και η ατμόσφαιρα, παρά οι γραφικές σκηνές ήταν τα θέματα που κυριαρχούσαν στη ζωγραφική του. Το εστιακό σημείο της ηρωικής θαλασσογραφίας δεν είναι το πλοίο, αλλά ο ήλιος που βασιλεύει και το δράμα είναι η συμφωνική παρουσίαση ουρανού και θάλασσας και όχι η ανθρώπινη κτηνωδία. Το πολύ έντονο φως, η πηγή κάθε φωτός, ο ήλιος, τοποθετείται στο κέντρο της συνθέσεως. Ο πίνακας βασίζεται στην ιστορία του δουλεμπορικού πλοίου Ζονγκ. Όταν μια επιδημία εκδηλώθηκε στο πλοίο, το 1783, ο καπετάνιος έριξε τους δούλους στη θάλασσα αφού δεν θα εισέπραττε καμία ασφάλεια για εκείνους που πέθαιναν από αρρώστια.

Ανεμοστρόβιλος, πλοίο στην είσοδο του λιμανιού, ή Ατμόπλοιο μέσα σε χιονοθύελλα, Snowstorm, 1842, Oil on canvas, 91.5 x 122 cm (36 x 48 in.), National Gallery, London

Η πρώτη ελαιογραφία που εξέθεσε ο Τέρνερ στη Βασιλική Ακαδημία ήταν μια θαλασσογραφία. Σε όλη του τη ζωή ο καλλιτέχνης ζήτησε την έμπνευσή του από το θέαμα της θάλασσας και των πλοίων. Στην εποχή του η θάλασσα κατείχε σημαντική θέση στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Αγγλίας. Το έργο του «Ανεμοστρόβιλος, πλοίο στην είσοδο του λιμανιού» ή «Ατμόπλοιο μέσα σε χιονοθύελλα», παρουσιάστηκε το 1842 στη Βασιλική Ακαδημία και αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της τεχνοτροπίας του Τέρνερ, ο οποίος επιδιώκει να αποδώσει με τη ζωγραφική του διάφορες ορατές αλλά και απτές αξίες όπως τα σύννεφα και τη θάλασσα, στοιχεία παραδοσιακά στη ζωγραφική τέχνη. Ακόμη τον ατμό και τα φωτεινά σήματα που εκπέμπουν τα πλοία όταν βρίσκονται σε κίνδυνο και την ομίχλη. Μας δίνει την εντύπωση του σκοτεινού σκάφους, της σημαίας που κυματίζει θαρραλέα στον ιστό. Μιας μάχης με το μαινόμενο πέλαγος και με την απειλητική καταιγίδα. Τις λεπτομέρειες τις καταπίνει το εκτυφλωτικό φως και οι μαύροι ίσκιοι των σύννεφων της καταιγίδας. Εδώ τα χρώματα γίνονται πιο λεπτά, γκρίζα, άσπρα, πράσινα, μερικές κίτρινες και γαλάζιες πινελιές.

Το πλοίο Βαν Τρόμπ μπάζει νερά καθώς αλλάζει πορεία, Van Tromp Going About to Please His Masters - Ships a Sea Getting a Good Wetting, 1844

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Τέρνερ τα πέρασε στο Τσέλσι, στις όχθες του Τάμεση, κρύβοντας την αληθινή του ταυτότητα κάτω από το ψεύτικο όνομα Μπόοθ. Ο Τέρνερ είχε χαρακτήρα εκκεντρικό. Ήταν τύπος ιδιότροπος και μοναχικός, φιλάργυρος στο έπακρο και η συμπεριφορά του συχνά προκαλούσε υποψίες. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, το 1829, έγινε μισάνθρωπος, απέφευγε τις κοινωνικές σχέσεις. Πέθανε τον Δεκέμβριο του 1851 από αρθρίτιδα. Ενταφιάστηκε στον καθεδρικό ναό του Αγίου Παύλου, πλάι στον συνάδελφό του Τζόσουα Ρέυνολντς. Για τον Τέρνερ η φύση καθρεπτίζει και εκφράζει τα συναισθήματα του ανθρώπου. Ακατανόητος για το κοινό, ο πίνακας αυτός δεν πουλήθηκε ποτέ.

Phryne Going to the Public Baths as Venus: Demosthenes Taunted by Aeschines, exhibited 1838

Μαζί με άλλες 300 ελαιογραφίες και προσχέδια με λάδι και 18.000 υδατογραφίες και σχέδια, κληροδοτήθηκε από τον Τέρνερ και πέρασε στο αγγλικό κράτος το 1851, όταν πέθανε ο καλλιτέχνης.

Βιβλιογραφία:

- E.H. Gombrich, 1998, «Το χρονικό της Τέχνης», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

- Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 14ος, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ», Αθήναι

- Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 15ος, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ», Αθήναι

- Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου, (Εθνική Πινακοθήκη-Ουάσιγκτων), (Μουσείο Καλών Τεχνών-Βοστώνη), 1970, Εκδόσεις Φυτράκη - Αθήναι

- Ιστοσελίδα της Wikipedia