Ο αδαής δάσκαλος. The Ignorant Schoolmaster

Renè Magritte, The Schoolmaster, 1954. «Δάσκαλος είναι αυτός που κρατάει τον ερευνητή στο δρόμο του, σε ένα δρόμο που τον ερευνά συνεχώς μόνος του». - Ζακ Ρανσιέρ

Επί δεκαετίες, τα εκπαιδευτικά ζητήματα και ο προβληματισμός για το νόημα και το περιεχόμενο της παιδείας παράγουν μερικά από τα πιο προκλητικά κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Τα ερωτήματα που αφορούν την παιδεία και την εκπαίδευση εξακολουθούν να παραμένουν ανοιχτά, προς συζήτηση και επίλυση· δυστυχώς, καμία απάντηση δεν έχει αποδειχθεί αρκετά ικανοποιητική. Ο σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ρανσιέρ υποστηρίζει στο βιβλίο του «Ο αδαής δάσκαλος» ότι καμία μεταρρύθμιση, «κανένα κόμμα, καμία κυβέρνηση, κανένας στρατός, κανένα σχολείο και κανένας θεσμός» δεν πρόκειται να λύσει το εκπαιδευτικό πρόβλημα: Είναι αδύνατο, εξηγεί, να σταματήσει αυτός ο φαύλος κύκλος μεταξύ άγνοιας και επιστήμης, παιδαγωγικής πρακτικής και διδακτικής μεθόδου, αν όλες οι λύσεις προέρχονται μέσα από αυτόν τον ίδιο κύκλο.

Jean Joseph Jacotot

Το βιβλίο ξεκινά με την παρουσίαση και την ανάλυση του έργου του Ζοζέφ Ζακοτό, ενός Γάλλου διανοούμενου που λόγω των πολιτικών του επιλογών και των γεγονότων της εποχής βρέθηκε, το 1818, εξόριστος στη Λουβέν. Σ’ αυτή την ολλανδική πόλη του προσέφεραν τη θέση του καθηγητή γαλλικών και έτσι, ο Ζακοτό έπρεπε να διδάξει ανθρώπους που δεν ήξεραν καθόλου τη δική του γλώσσα και των οποίων τη γλώσσα αγνοούσε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες αποφάσισε να κάνει ένα πείραμα και ζήτησε από τους μαθητές του, με τη βοήθεια ενός διερμηνέα, να προσπαθήσουν να διαβάσουν μια δίγλωσση έκδοση του Τηλέμαχου. Μετά από λίγο καιρό, οι μαθητές ήταν σε θέση, μέσω της παρατήρησης, της σύγκρισης, του συνδυασμού, της σκέψης, της πράξης, της μίμησης, της επανάληψης, της προσωπικής προσπάθειας, του σχολιασμού και του ελέγχου, όχι μόνο να μιλούν γαλλικά αλλά και να εκφράζουν γραπτώς τις απόψεις τους πάνω σε δύσκολα θεωρητικά θέματα. 

Engraving of Joseph Jacotot (1770-1840), French educator.

Έτσι, ο Ζακοτό, ο πρώτος αδαής δάσκαλος, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο μαθητής δεν χρειάζεται απαραίτητα έναν δάσκαλο–κάτοχο της γνώσης να τον καθοδηγεί και να του εξηγεί βήμα βήμα, μεθοδικά, αυτά που γνωρίζει. Ο Ζοζέφ Ζακοτό απέδειξε πως ακόμα κι ένας αγράμματος μπορεί, αν θέλει, να διδάξει γράμματα χρησιμοποιώντας τη μέθοδό του, η οποία ονομάστηκε καθολική μέθοδος.

Προϋπόθεση η ισότητα

Norman Rockwell, "Schoolmaster" or "First in his Class", 1926

Το ζητούμενο της καθολικής μεθόδου και η προϋπόθεσή της είναι η ισότητα, ενώ το αποτέλεσμά της είναι η πνευματική χειραφέτηση. Οι αρχές στις οποίες στηρίζεται είναι τρεις: Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, κάθε άνθρωπος μπορεί να διδάξει τον εαυτό του και τα πάντα υπάρχουν στα πάντα. Ο συνδυασμός της επιθυμίας για γνώση και της προσοχής είναι αυτό που ονομάζουμε νοημοσύνη και κατά συνέπεια δεν υπάρχει περισσότερη ή λιγότερη ευφυΐα, αλλά διαφορά στην ένταση της επιθυμίας για μάθηση: «Ο άνθρωπος είναι μια επιθυμία που υπηρετείται από μία νοημοσύνη», γράφει ο Ρανσιέρ.

Ο Ζακοτό απέδειξε πως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και πως έχουν τις ίδιες ικανότητες, αλλά δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ή να αποδείξει με την ίδια ευκολία, ότι υπάρχει κάποια μορφή κοινωνικής οργάνωσης που θεμελιώθηκε στην ισότητα. Η ανισότητα, όπως ισχυρίζεται ο συγγραφέας, είναι ένα «αρχέγονο πάθος (…) είναι ο φόβος της ισότητας, η τεμπελιά μπροστά σε ένα αέναο έργο που εκείνη (η ισότητα) απαιτεί, ο φόβος μπροστά σε αυτό που το έλλογο ον οφείλει στον εαυτό του». Έτσι, στη βάση αυτού του κοινωνικού παραλογισμού της ανισότητας, που τόσο εύκολα έχουμε αποδεχτεί, ακμάζουν οι ιεραρχίες, οι κυρίαρχοι και οι υποτελείς, ευημερούν πολίτες άνισοι που ανταγωνίζονται, ανθούν πολιτικοί μύθοι βασισμένοι στην ανισότητα, όπως αυτός του κυρίαρχου λαού ή αυτός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων…

Λογικός παραλογισμός

Jan Steen, A school class with a sleeping schoolmaster, 1672

Μόνο με τη βοήθεια της πνευματικής χειραφέτησης μπορούν οι άνθρωποι να μάθουν «να παραλογίζονται όσο το δυνατόν πιο λογικά». Άρα, η καθολική μέθοδος που οδηγεί στη χειραφέτηση αναφέρεται στο κάθε άτομο χωριστά, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί μαζικά ούτε μπορεί να εφαρμοστεί στην κοινωνία. «Η εκπαίδευση», γράφει ο Ρανσιέρ, «μοιάζει με την ελευθερία: Δεν χαρίζεται, κατακτάται». Ο καθένας μπορεί να είναι δάσκαλος ή μαθητής και με την εφαρμογή της καθολικής μεθόδου, ο δάσκαλος μπορεί να διδάξει ακόμα κι αυτά που αγνοεί. Μ’ αυτό τον τρόπο κατάφερε ο Ζοζέφ Ζακοτό να διδάξει ζωγραφική και μουσική ενώ κάθε εισήγησή του ξεκίναγε με τη φράση «δεν έχω τίποτα να σας διδάξω, γιατί δεν ξέρω τίποτα γι’ αυτό το θέμα».

Αυτό είναι το περίγραμμα αυτού του βιβλίου, ενώ μια προσεκτική ανάγνωση αναδεικνύει τον διπλό του χαρακτήρα. Απ’ τη μια, μπορεί να διαβαστεί ως η πρωτοποριακή και ανατρεπτική περιπέτεια του Ζακοτό που συντάραξε και τρόμαξε τους λόγιους συγχρόνους του, απ’ την άλλη, μπορεί να ιδωθεί ως μια σύγχρονη παρέμβαση και κριτική πρόταση στα προβλήματα της φιλοσοφίας και της πρακτικής της εκπαίδευσης. «Ο αδαής δάσκαλος» είναι ένα βιβλίο που συνομιλεί με κλασικές και σύγχρονες θεωρίες τόσο για την εκπαίδευση όσο και για την πολιτική πράξη, είναι ένα ξεκάθαρα ριζοσπαστικό κείμενο με το οποίο θα συμπλεύσουν οι ονειροπόλοι, οι ρομαντικοί και οι οραματιστές. Τελικά, αυτό που χρειάζεται η παιδεία μπορεί να μην είναι μια νέα μεταρρύθμιση, αλλά άνθρωποι που θα παίζουν τον ρόλο του δασκάλου βοηθώντας τους μαθητές να καλλιεργούν και να αναπτύσσουν την επιθυμία για γνώση και την προσοχή τους, με σκοπό να μάθουν ό,τι τους ενδιαφέρει, δηλαδή, τα πάντα.

Jacques Rancière at a conference held in the Universidad Internacional de Andalucía, in Seville (Spain) in 2006. Rancière published Le maître ignorant or The Ignorant Schoolmaster in 1991. It is an interpretation of the story of Joseph Jacotot - the original ignorant schoolmaster - who went to Holland as an educator in the 18th century but didn't teach a thing to his students. He didn't teach a thing, not in the sense we disenchanted youth would use that phrase, but in a different sense. He gave his students an edition of Télemacque written in French, of which they did not know a single word, with an edition of the same text in Dutch. The students read the book with the help of the translation and at the end of this experiment were asked to write an essay, in French, a language that they apparently did not know, or rather had never been taught. They each wrote an essay, and succeeded, on the text they had read, in a language they did not speak.

Τότε, όμως, ο δάσκαλος είναι αχρείαστος; Όχι. «Δάσκαλος είναι εκείνος που κλείνει τη νοημοσύνη μέσα σε έναν αυθαίρετο κύκλο απ’ όπου θα βγει μόνο εάν η ίδια κρίνει ότι είναι αναγκαίο». Με άλλα λόγια, ο δάσκαλος πρέπει να μεσολαβεί ώστε να προκαλέσει την πνευματική χειραφέτηση του μαθητή. Δεν πρέπει να του μεταβιβάζει τις δικές του γνώσεις, να του επισημαίνει πότε σφάλει ή να επικυρώνει ότι κατανόησε ορθά το αντικείμενο. Διότι τότε, ο μαθητής θα είναι συνεχώς εξαρτημένος από τις εξηγήσεις του δασκάλου και η σχέση τους θα δομείται σε μια καταστατική ανισότητα. Θα είναι σχέση χειραγώγησης. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι είναι αδύνατο να ενσωματωθεί η «μέθοδος» Ζακοτό στους ιεραρχικούς εκπαιδευτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, εξ ου και το πείραμα δεν επιβίωσε. Πάντως, δεν πρέπει να θεωρηθεί ένα ασήμαντο επεισόδιο στην ιστορία της παιδαγωγικής. Ίσως να είναι άστοχο να πάρουμε τοις μετρητοίς την ανάλυση του Ρανσιέρ. Δεν παύει ωστόσο να είναι ένα ερέθισμα για προβληματισμό. Μήπως στα σχολεία μας χρειαζόμαστε μαθητές λιγότερο «καταπιεσμένους» και δασκάλους περισσότερο «αδαείς»;