Απόκρυφες στιγμές της Ιστορίας της Άλωσης. Hidden Moments in the History of Fall of Constantinople

The last siege of Constantinople, contemporary 15th century French miniature. The Turkish army of Mehmet II attacks Constantinople in 1453. Some soldiers are pointing canons to the city and others are pulling boats to the Golden Horn. The city looks like quite gothic.

Η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ θυμάται παλαιότερα τους- ξένους φοιτητές της στη Σορβόννη να της στέλνουν... συλλυπητήριο τηλεγράφημα κάθε 29η Μαΐου, την ίδια ώρα που τα περισσότερα Ελληνόπουλα αν τα ρωτούσες τι έγινε τη μέρα εκείνη δεν ήξεραν ακριβώς. Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση αντιστράφηκε. Στην Ελλάδα έγινε, λίγο έως πολύ, μόδα να θυμόμαστε κάθε χρόνο τέτοια μέρα την Άλωση της Πόλης- μερικοί από κεκτημένη ταχύτητα ή άγνοια μιλούν για «εορτασμό», αντί για επέτειο, και να μην αρκούμαστε στον εορτασμό της έναρξης της Επανάστασης, κάθε 25 του Μαρτίου. Μεγάλη η σημασία της Πόλης, θα πει κανείς, για τους Έλληνες. Σωστό. Οπότε και η συμβολική σημασία της Άλωσης είναι εξίσου μεγάλη. Έστω και αν η πολιορκία της από τους Οθωμανούς ήταν απλώς μία από τις πολλές, έστω και αν το κλίμα της εποχής ήταν τέτοιο, η κατάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν τέτοια, που έκπληξη θα ήταν το να μην αλωθεί η Πόλη.

Τμήμα των Θεοδοσιανών τειχών, με διπλή στοίχιση και πυργίσκους, όπως διασώζονται σήμερα. Restored section of the Walls of Constantinople.

«Βρισκόμαστε στα μέσα του 15ου αιώνα, γύρω στο 1450. Η Πόλη είναι μια μικρή πόλη πια- έχει δεν έχει 70.000 κατοίκους, όταν άλλοτε είχε περάσει το μισό εκατομμύριο» αφηγείται η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ, επιχειρώντας να βάλει τα πράγματα στη θέση τους, να καταγράψει αλήθειες και μύθους της Άλωσης έτσι όπως μόνο μία βυζαντινολόγος με τη δική της διαδρομή μπορεί να κάνει. «Η Πόλη έχει αποδεκατιστεί από την πανώλη και τις αλλεπάλληλες πολιορκίες των Τούρκων. Αλλά και από τις διαμάχες των Δυτικών, αφού οι προστριβές Γενοβέζων και Βενετσιάνων γίνονταν στο λιμάνι της μέσα. Υπήρχε και μια τάση ανεξαρτητοποίησης των λίγων χωρών που παρέμεναν ελεύθερες- όχι μόνο του Μυστρά που παρεμπιπτόντως έπεσε το 1460, επίσης στις 29 Μαΐου! Η κατάσταση ήταν μιας ανασφάλειας γενικής».

Ο διχασμός

Eugène Delacroix. L'Entrée des croisés à Constantinople, 1841. Huile sur Toile, 410x498 cm.

Και σαν να μην έφθαναν αυτά, «υπήρχε μια μεγάλη ενωτική και ανθενωτική διαμάχη, υπέρ και εναντίον της Ένωσης των Εκκλησιών. Οι αντίθετοι στην Ένωση συμμαχούσαν και με τους Τούρκους ήταν οι λεγόμενες παρά φύσιν συμμαχίες. Οι υπέρμαχοι της Ένωσης διακήρυσσαν: "Όταν οι δύο Ρώμες ήταν ενωμένες διαφεντεύαμε τον κόσμο. Όταν διχάστηκαν, χάσαμε τα πρωτεία". Με αυτή την έννοια η πραγματική πτώση της Πόλης χρονολογείται από το 1204 και μετά. Η ανθενωτική διαμάχη πήρε μάλιστα τεράστιες διαστάσεις μετά το 1438 και τη Σύνοδο της Φερράρας. Εκεί ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ ξεσήκωσε την Εκκλησία σε μια τελευταία προσπάθεια Ένωσης, αλλά ενώ η διανόηση ήθελε να είναι αναγεννησιακή, η Εκκλησία παρέμενε προσηλωμένη στα πάτρια κατά τρόπο φανατικό, αν όχι τίποτα παραπάνω», λέει χωρίς να μασάει τα λόγια της η ελληνίδα βυζαντινολόγος, η πρώτη γυναίκα πρύτανης της Σορβόννης στα 700 χρόνια ιστορίας του μεγάλου γαλλικού πανεπιστημίου.

The Dardanelles Gun, cast in 1464 and based on the Orban bombard that was used for the Ottoman besiegers of Constantinople in 1453 (British Royal Armouries collection).

Και συνεχίζει: «Υπήρχε όμως ακόμη ένας παράγοντας παρακμής. Ήταν η γενική δεισιδαιμονία που τρεφόταν από τις προφητείες. Ήδη από τον 6ο αιώνα υπήρχαν προφητείες, τότε ήταν όμως αισιόδοξες. Τώρα προφήτευαν το τέλος της Πόλης και μαζί το τέλος του κόσμου και της Ιστορίας. Αυτό ήταν, λοιπόν, το κλίμα στην Κωνσταντινούπολη της εποχής. Δεισιδαιμονία, διχόνοια, φτώχεια, κακομοιριά. Οι Βυζαντινοί ζούσαν σε μια πόλη ερημωμένη. Και στα ανάκτορα του Πορφυρογέννητου πολύ λίγα δωμάτια χρησιμοποιούνταν. Όπως λέει και ο Παλαμάς στον "Δωδεκάλογο του Γύφτου": "Και ήταν οι καιροί που η Πόλη/ πόρνη σε μετάνοιες ξενυχτούσε/ και τα χέρια της δεμένα τα κρατούσε/ και καρτέραγ΄ ένα μακελάρη (...) Και καρτέραγε τον Τούρκο να την πάρει"».

Ο ρόλος της Εκκλησίας

«Άθλιοι ρωμαίοι, εις τι επλανήθητε και απεμακρύνατε εκ τής ελπίδος τού Θεού και ηλπίσατε εις την δύναμιν των φράγκων και συν τη Πόλει εν ή μέλλει φθαρήναι, εχάσατε και την ευσέβειάν σας. Ίλεός μοι, Κύριε, μαρτύρομαι ενώπιόν σου, ότι αθώος ειμί τού τοιούτου πταίσματος. Γινώσκετε άθλιοι πολίται τί ποιείτε; Και συν τω αιχμαλωτισμώ, ος μέλλει γενέσθαι εις υμάς, εχάσατε και το πατροπαράδοτον και ομολογήσατε την ασέβειαν· ουαί υμίν εν τω κρίνεσθαι». (Δούκα, σελ. 254). Ο Σχολάριος ανταμείφθηκε από τους οθωμανούς για τη φιλότουρκη στάση του· ανακηρύχθηκε πατριάρχης αμέσως μετά την άλωση με τα γνωστά προνόμια. Παρατηρείστε, πως ακόμη και τις τελευταίες ώρες τού Βυζαντίου ο Σχολάριος αποκαλεί τους βυζαντινούς ρωμαίους κι όχι βέβαια έλληνες. Το όνομα έλλην ήταν επί αιώνες υπό διωγμόν. Gennadios II Sholarios - Fresco from the monastery "St. John the Baptist" near Serres, Greece.

Ο Γεννάδιος Σχολάριος από τη μονή Παντοκράτορα, που ήταν το αρχηγείο και το θρησκευτικό κέντρο των ανθενωτικών, έβγαλε την παρακάτω προκήρυξη, που έλεγε πως η Πόλη θα πέσει στα χέρια των τούρκων και εξ αιτίας των ενωτικών θα καταστραφεί και θα πάθουν πολλά οι βυζαντινοί: Sultan Mehmed II's entry into Constantinople, painting by Fausto Zonaro (1854–1929).

O oρθόδοξος κλήρος της εποχής της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, ως γνωστόν, εκήρυττε, ότι ήταν «θέλημα θεού η Πόλη να τουρκέψει», «θεϊκή βούληση και τιμωρία», «θεία πρόνοια» και άλλα. Μέσα στα πλαίσια της θέσης αυτής της Εκκλησίας ήταν η εχθρότητά της κατά των καθολικών της Ευρώπης, για την οποία καυχάται έως σήμερα. Αποτέλεσμα της εχθρότητας αυτής ήταν η αποτυχία της ένωσής της με την Καθολική Εκκλησία και η πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Τούρκους, που κι αυτή συντελέστηκε με εσωτερική προδοσία. Κεντρικό πρόσωπο της τραγωδίας αυτής αποτέλεσε ο ανακηρυχθείς άγιος και στυλοβάτης της Ορθοδοξίας, μητροπολίτης Εφέσου, Μάρκος ο Ευγενικός.

The religious distribution in 1054.

Σχετικά με τον προδοτικό ρόλο της Εκκλησίας στην άλωση της Κωνσταντινούπολης, παραθέτουμε παρακάτω μερικές άγνωστες σε πολλούς σελίδες της Ιστορίας, όπως τις περιγράφουν ντόπιοι και ξένοι ιστορικοί της εποχής και μεταγενέστεροι.

- Οι ανθενωτικοί, όσο περνούσε ο καιρός, τόσο γίνονταν φανατικότεροι και καταντούσαν φιλότουρκοι με το μίσος, που εκδήλωναν ενάντια στους ενωτικούς. Ο φιλοτουρκισμός ήταν ισχυρός και στις επαρχίες, γι΄αυτό οι τούρκοι στη Μακεδονία, στη Θεσσαλία, στη Στερεά Ελλάδα και στην Ήπειρο δεν βρίσκανε αντίσταση, όταν προχωρούσαν στα μέρη αυτά. (Γ. Κορδάτου, «Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου»).

- Στα 1396, όταν ο Βαγιαζήτ περνούσε από τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, οι πιο πολλές πόλεις (Τρίκαλα, Λάρισα, Σάλωνα, Δομοκός) παραδόθηκαν θεληματικά. («Προέλαυνε δε εις τα πρόσω (ο Βαγιαζήτ), το δε Ζητούνιν, το εν Θερμοπύλαις και Πάτραις τας εν τω πεδίω προς τη υπωρεία των Λοκρών όρους κατεστρέψατο, και αυτώ προσεχώρησε και άλλα δε των ταύτη πολισμάτων ουκ ολίγα προσεχώρησαν αυτώ καθομολογίη», Χαλκοκονδύλη, τ. Β΄, σελ. 67).

- Ο μητροπολίτης, μάλιστα, στα Σάλωνα προσκάλεσε τον τούρκο σουλτάνο να κυνηγήσουν μαζί. («Του δε Φωκαίων αρχιερέως επαγομένου σφίσιν επί χώραν κυνηγήσαι τε κρατίστην και λιμώνας γεράνους παρεχομένους πλήθος άπλετον και πεδία ενιππεύσαι τα καλλιστα», Xαλκοκονδύλη, τ. Β΄, σελ. 67).

 Χιλιάδες χριστιανοί στο στρατό του Μωάμεθ

Πορτραίτο του Μωάμεθ Β, από τον Τζεντίλε Μπελλίνι (Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη). Σύμφωνα με μια παράδοση ο Μωάμεθ διαφώνησε με τον Μπελλίνι για το πώς έπρεπε να απεικονίζεται ο ανθρώπινος λαιμός. Για να λύσει το πρόβλημα, ο σουλτάνος διέταξε να φέρουν μπροστά τους έναν δούλο, τον οποίο έβαλε να αποκεφαλίσουν επιτόπου. The Portrait of Ottoman Sultan Mehmed the Conqueror by İtalian painter Gentile Bellini, 1480.

- Όταν ο Μωάμεθ πολιορκούσε την Κωνσταντινούπολη, στο στρατό του υπηρετούσαν και πολλοί χριστιανοί. Ήταν διάφοροι τυχοδιώχτες, που κατατάχτηκαν στο στρατό τού σουλτάνου, για να αρπάξουν και να κλέψουν. Ήξεραν, πως μέσα στην Πόλη, στις εκκλησίες, στο παλάτι και στα πλουσιόσπιτα υπήρχε πολύ χρυσάφι και ασήμι, καθώς και αλλά πολύτιμα πράγματα. Ανάμεσα τους ήταν και ρωμιοί.

- Ο Barbaro, τους χριστιανούς στο στρατό του Μωάμεθ τους ανεβάζει σε 50 χιλιάδες. Ο ανώνυμος λαϊκός ποιητής τού θρήνου της Πόλης λέει, πώς υπηρετούσαν στο στρατό του Μωάμεθ «φραζήδες χριστιανούς κακούς τριάντα χιλιάδες» (βλ. Εllissen: Αnalekten κ.λπ., Λειψία 1857, μερ. Γ΄, σ. 56, στίχ. 752). Από αυτούς οι πιο πολλοί ήταν σέρβοι, λατίνοι, γερμανοί, ούγγροι και ρωμιοί. Την ίδια στιγμή, ο στρατός του Παλαιολόγου ήταν δεν ήταν 6 - 7 χιλιάδες πολεμιστές.

- Οι χριστιανοί, που ήταν στο στρατό του σουλτάνου, στα βέλη που έριχναν με τις σαΐτες τους πάνω στο κάστρο έδεναν ή κολλούσαν χαρτιά (προκηρύξεις) καλώντας τους αμυνόμενους να παραδοθούν ειρηνικά και δεν είχαν να πάθουν τίποτα. (Εβλιά Τσελεμπή, τούρκος χρονογράφος, αρχές ιζ΄ αιώνα).

Η Πόλη θα μπορούσε να είχε πέσει πολύ νωρίτερα

Device of the Emperor John VIII Palaiologos, featuring the Byzantine double-headed eagle and the sympilema (the family cypher) of the Palaiologos dynasty. Byzantine miniature.

Η Πόλη θα μπορούσε να είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων πολύ νωρίτερα. «Ο λόγος που δεν έγινε αυτό και ανάσανε για πενήντα χρόνια ήταν ότι ο Βαγιαζίτ έπεσε στα χέρια των Μογγόλων» λέει η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ. «Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν μπορούσε να σταθεί μόνη της όρθια. Ο Μανουήλ έτρεχε να δει τους Καρόλους, ο Ιωάννης πήγε στη Φερράρα. Είναι η εποχή των επαιτών αυτοκρατόρων. Πήγαιναν επαίτες στη Δύση, έστω και αν τους δέχονταν εκεί με τιμές και δόξες. Κάτι που συνήθως οι Έλληνες δεν δέχονται είναι ότι ο Πάπας προσπάθησε να βοηθήσει. Διέθεσε τις ιντουλγκέντσιες- τα επί πληρωμή συγχωροχάρτια- του 1450, που ως ιντουλγκέντσιες Ιωβηλαίου ήταν πιο προσοδοφόρες, στον πόλεμο κατά των Τούρκων. Άλλο αν αυτό δεν ήταν αποτελεσματικό, αφού έδωσε τα χρήματα στους Αραγωνέζους που τα χρησιμοποίησαν για δικούς τους σκοπούς».

Ιωάννης Πίος Β΄, Πάπας (Επίσκοπος Ρώμης). Pope Pius II.

«Πολλοί λένε ότι η Δύση δεν βοήθησε. Όταν όμως μιλάμε για Δύση τι εννοούμε; Οι Βυζαντινοί ήταν όλη η Ανατολή. Η Δύση ήταν πολυδιασπασμένη και ο Πάπας είχε ένα σχίσμα στην πλάτη του και την Ανατολική Εκκλησία εναντίον του. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Παλαιολόγος πολεμάει τους Τούρκους μαζί με τον απεσταλμένο του Πάπα, Ισίδωρο του Κιέβου, και τους Γενοβέζους, ο Γεννάδιος- ο Γεώργιος Σχολάριος, πρώτος Πατριάρχης μετά την Άλωση τοιχοκολλούσε ανάθεμα εναντίον του Παλαιολόγου. Και επίσης: μετά την πτώση της Πόλης, οι Δυτικοί έτρεμαν. Όταν ανέλαβε Πάπας ο Ενιο Σίβλιο Πικολομίνι, δηλαδή ο Πίος Β΄, έγραψε μια πραγματεία για την Άλωση στην οποία μιλούσε για καταστροφή της Χριστιανοσύνης. Αντίθετα οι Ρώσοι, που είναι μάλιστα φανατικοί ανθενωτικοί, δεν γράφουν σχεδόν τίποτα για την πτώση της Πόλης. Πέρασαν χρόνια για να αρχίσουν οι σλαβικοί θρήνοι. Εκείνοι που θρήνησαν από την αρχή για την Πόλη είναι στην Τραπεζούντα. "Πάρθεν η Πόλη, πάρθεν η Ρωμανία", έλεγαν».

Η συμφωνία του σουλτάνου με τον Πατριάρχη

Γενική άποψη του Ρούμελι Χισάρ. Διακρίνονται οι τρεις μεγάλοι πύργοι.

Το Ρούμελι Χισάρ, το κάστρο που έχτισε ο Μωάμεθ το 1452 για να ελέγχει το πέρασμα ανάμεσα στη Μαύρη Θάλασσα και τη Θάλασσα του Μαρμαρά, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην έκβαση της πολιορκίας, λέει η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ. «Διούλκησε και τον στόλο περνώντας τα πλοία του στον Κεράτιο. Από την άλλη πλευρά, μόνο 3-4 πλοία γενοβέζικα πέρασαν και αυτά για να φέρουν τροφή στους πολιορκημένους». Βέβαια, δεν ήταν μόνο αυτή η αιτία της ήττας των Βυζαντινών. «Ο Μωάμεθ είχε μαζέψει Σέρβους, Αλβανούς, Τούρκους. Απέναντι στους τουλάχιστον 100.000 άντρες του- μερικοί μιλούν για 120.000, άλλοι τους ανεβάζουν σε 200.000- αντιπαρατάσσονταν περίπου 4.500 άνθρωποι το πολύ, μαζί με τους ξένους. Και πολλοί ήταν παιδιά και γυναίκες που πολεμούσαν με αγκωνάρια. Μεγάλη ήταν η βοήθεια των Γενοβέζων, αλλά όταν σκοτώθηκε ο Τζουστινιάνι έχασαν το ηθικό τους και υποχώρησαν. Όσοι πολέμησαν, πάντως, πολέμησαν ηρωικά. Όταν ο Μωάμεθ έστειλε αποκρισάριο στον Παλαιολόγο ζητώντας του να παραδώσει την Πόλη, πήρε την απάντηση ότι η Πόλη δεν είναι δικό του πράγμα και πως "με τη δική μας θέληση αποφασίσαμε να πεθάνουμε". Ακόμη και ο περίφημος Νοταράς που είχε τρεις υπηκοότητες και όλη του την περιουσία στο εξωτερικό, και που είπε ότι είναι καλύτερο το τουρκικό καφτάνι από τη λατινική τιάρα, πολέμησε και εν τέλει εκτελέστηκε από τους Τούρκους. Χαρακτηριστικό του ηρωισμού είναι ότι όταν στην Πύλη του Ρωμανού οι Τούρκοι άρχισαν να ανεβαίνουν πάνω και πέρασαν μέσα, έψαχναν τους αντίπαλους πολεμιστές και δεν πίστευαν ότι ήταν τόσοι λίγοι. Και πρέπει να πούμε και για τον Μωάμεθ, που συνηθίζουμε να τον ταυτίζουμε με τη βαρβαρότητα, ότι δεν ήταν βάρβαρος ή δεν ήταν μόνο βάρβαρος. Ήταν από τους μεγαλύτερους μεταρρυθμιστές της Τουρκίας. Ήξερε τι ήθελε και πώς να το κάνει».

Η Πύλη του Χαρίσιου από την οποία μπήκε στην Κωνσταντινούπολη ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής όπως είναι σήμερα. Υπάρχει στα δεξιά μαρμάρινη επιγραφή που υπενθυμίζει το γεγονός. Η Ελένη Αρβελέρ διαλύει τους μύθους για την Άλωση: «Κερκόπορτα; Αστεία πράγματα»…

Όσο για την Κερκόπορτα... «Ανοιγμένη ή ξεχασμένη. Αστεία πράγματα. Ήταν χιλιάδες έξω, τα καράβια τους στον Κεράτιο, οι Γενοβέζοι έφευγαν. Τι να πεις για την Κερκόπορτα; Σε συμβολικό επίπεδο μόνο μπορείς κάτι να πεις. Αλλά είναι σαν να λέμε ότι αντί να σκοτώνονταν τρεις Τούρκοι κατά την είσοδό τους στην Πόλη, θα σκοτώνονταν δέκα αν η πόρτα ήταν κλειστή. Και λοιπόν; Αφού είχαν ανεβάσει σκάλες και έμπαιναν από όπου ήθελαν».

O Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής παραχωρεί τα προνόμια του Πατριαρχείου στον Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο. Ψηφιδωτό από τον Πατριαρχικό Οίκο στην Κωνσταντινούπολη. Patriarch Gennadios with Mehmet II depicted on a 20th-century mosaic.

«Ο Μωάμεθ έδωσε το πατριαρχικό αξίωμα στον Γεννάδιο Σχολάριο, ορίζοντάς τον αμέσως αρχηγό του Μιλιέτ, δηλαδή όλων των ορθοδόξων. Κάπως έτσι ξέρουμε γιατί η Εκκλησία κράτησε όλα τα κτήματά της και η αυτοκρατορία τα έχασε», λέει δηκτικά η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ. «Κάπως έτσι φτάσαμε και στα σημερινά βατοπεδινά βακούφια. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε, σε αντίθεση με άλλες συμπεριφορές της πολιτείας, ότι όταν ο Μανουήλ Παλαιολόγος είναι στη Θεσσαλονίκη και υπάρχει κίνδυνος καταστροφής, δημεύει όλα τα κτήματα του Άθω. Και ότι ο Κομνηνός δημεύει όλη την εκκλησιαστική περιουσία για να αντιμετωπίσει τους Σελτζούκους». Την εποχή της Άλωσης, εξάλλου, υπήρχε έξαρση του μοναχισμού. «Σε όλη τη διαμάχη των ανθενωτικών οι καλόγεροι στα μοναστήρια της Πόλης και του Άθω ήταν πρώτοι. Είναι πολλοί και δεν πολεμούν. Αντίθετα με τους δυτικούς μοναχούς που μπορούν να φέρουν όπλα, οι ορθόδοξοι δεν μπορούν», σημειώνει η ελληνίδα βυζαντινολόγος.

Πηγές:

http://www.tanea.gr/

www.freeinquiry.gr