Ιλία Πριγκοζίν: Είναι το μέλλον δεδομένο; Ilya Prigogine: Is Future Given?

After discussing the fundamental problems of current science and other philosophic concepts, beginning with controversies between Heraclitus and Parmenides, Ilya Prigogine launches into a message of great hope: the future has not been determined. Contrary to globalization and the apparent contemporary mass culture society, individual behaviour is beginning to increasingly become the key factor which governs the evolution of both the world and society as a whole. It is a message that challenges existing widespread views, implicitly or explicitly, through mass communication; moreover the importance of the individual's actions implies a reflection of each person on the responsibilities that each one assumes when taking or acting upon a decision. This responsibility is associated with the freedom of thought as well as a critical analysis of fashions, customs, preconceived ideas, and ideologies, externally imposed: exactly contrary to the ideas of those who wish us to be "perfect consumers" in a world dominated only by monetary wealth. Challenging this drive towards the elimination of freedom of thought in the individual is now imperative if we are to save man and his planet from catastrophe, which seems to be ever imminent and (unfortunately) irreversible.

Ο Ilya Prigogine (1917 – 2003) ήταν Βέλγος φυσικός που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ Χημείας το 1977 για την συμβολή του στη θερμοδυναμική και στις δομές μακράν της ισορροπίας και ειδικότερα για την ανάπτυξη της θεωρίας για τις δομές έκλυσης.

Η έρευνα του Πριγκοζίν έδειξε ότι η ύλη μακράν της ισορροπίας αποκτά νέες ιδιότητες, που αποτελούν τη βάση για μια νέα συνοχή της ύλης. Η συνοχή αυτή καθιστά δυνατή τη δημιουργία νέων πολύπλοκων δομών και ειδικότερα βιολογικών δομών.

Τα αποτελέσματα αυτά οδήγησαν στην ιδέα της αυτοοργάνωσης, η οποία εφαρμόστηκε σε ένα ευρύ φάσμα πεδίων συμπεριλαμβανομένων και των οικονομικών και κοινωνικών επιστημών.

Παράλληλα με την επιστημονική του δράση ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την Αρχαιοελληνική φιλοσοφία και τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Θεωρεί ότι το έργο του προσπαθεί να δώσει απάντηση στο διάλογο μεταξύ Παρμενίδη και Ηράκλειτου, σχετικά με το χρόνο και την αλλαγή στη Φύση, (ο μεν Παρμενίδης επέμενε ότι δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο και όλα απλώς υπάρχουν και θα υπάρχουν για πάντα ενώ ο Ηράκλειτος επέμενε ότι τα πάντα μεταβάλλονται συνεχώς), διάλογος που συνεχίσθηκε ανά τους αιώνες, από διάφορους φιλοσόφους.

 Parmenides. Detail from The School of Athens by Raphael.

Με τη θεωρία του έδειξε ότι κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις ο Παρμενίδης είχε δίκιο αλλά γενικότερα αποδεικνύεται ότι ο χρόνος είναι ένα δημιουργικό στοιχείο και αυτό συνηγορεί υπέρ του Ηράκλειτου. 

Σύμφωνα με τις επικρατούσες μέχρι σήμερα θεωρήσεις, η φύση είναι ένα είδος μηχανικού αυτόματου όπου όλα διέπονται από την αρχή του αιτίου – αποτελέσματος. Όμως σήμερα στα διάφορα συστήματα παρατηρούνται αστάθειες, διακλαδώσεις και εξέλιξη. Για την άρση της αντίφασης αυτής απαιτείται η διαφορετική διατύπωση των νόμων της Φυσικής όπου θα πρέπει να εισαχθεί το πιθανολογικό στοιχείο. Ο Ιλία Πριγκοζίν έδειξε λοιπόν ότι σε καταστάσεις μακρυάν της ισορροπίας σε διάφορα συστήματα, είναι δυνατόν να ακολουθηθεί μία πορεία η οποία δεν θα είναι και η περισσότερο πιθανή όσον αφορά την εξέλιξη του συστήματος.

Έτσι λοιπόν σε συνθήκες μακρυάν της ισορροπίας γεγονότα που έχουν μικρή πιθανότητα να συμβούν, μπορούν να συμβούν.

Στα πλαίσια λοιπόν αυτά θεώρησης της φύσης, το μέλλον δεν είναι προσδιορισμένο και προδιαγεγραμμένο και μπορούν να συμβούν γεγονότα και καινοτομίες που δεν έχουν και πολλές πιθανότητες να συμβούν. Η θεώρηση αυτή της φύσης είναι ιδιαίτερα αισιόδοξη καθώς θεωρεί ότι ο άνθρωπος με τη μικρή δράση του στα πλαίσια της κοινωνίας μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές και να οδηγήσει τη πορεία των γεγονότων προς κατευθύνσεις λιγότερο πιθανές. Όπως προαναφέρθηκε ο Ιλία Πριγκοζίν είχε βαθιά γνώση της Αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, αλλά και αγάπη για την Ελλάδα και το πολιτισμό της. Στο Πανεπιστήμιο της Θράκης είχε δημιουργήσει τμήμα των διεθνών Ινστιτούτων Solvay Φυσικής και Χημείας, για τη πραγματοποίηση ερευνών με τους Έλληνες συνεργάτες του, ενώ πριν πεθάνει οργάνωσε στους Δελφούς έναν επιστημονικό συνέδριο με παγκόσμια απήχηση.

Όταν έκανε τα πρώτα ερευνητικά του βήματα προβληματιζόταν για το “ποιος είναι ο ρόλος του χρόνου, ως φορέα της αντιστρεψιμότητας στη φυσική” και αυτό συνέβαλλε στο να ασχοληθεί με την θερμοδυναμική, και μάλιστα με την θερμοδυναμική μακράν της ισορροπίας που βρίσκονταν ακόμα στα σπάργανα.

Εκείνη την εποχή η πλειονότητα των επιστημόνων πίστευε ότι η θερμοδυναμική όφειλε να περιοριστεί στην ισορροπία. Όταν ο νεαρός Πριγκοζίν, προς το τέλος της δεκαετίας του 1940, παρουσίασε μια από τις πρώτες εργασίες του με θέμα την μη αναστρέψιμη θερμοδυναμική δέχθηκε το εξής ειρωνικό σχόλιο από μια επιστημονική αυθεντία της εποχής:

“Εκπλήσσομαι που αυτός ο νεαρός ενδιαφέρεται τόσο πολύ για τη φυσική της μη ισορροπίας. Οι μη αναστρέψιμες διαδικασίες είναι παροδικές. Γιατί λοιπόν να μην περιμένεις – το σύστημα να μεταβεί στην ισορροπία – και να μελετήσεις την ισορροπία όπως όλος ο κόσμος;“

Ο ίδιος, νέος και άπειρος τότε, αιφνιδιάστηκε τόσο που δεν είχε την ετοιμότητα να του απαντήσει:

“Μα εμείς είμαστε παροδικά όντα. Δεν είναι φυσιολογικό, λοιπόν να ενδιαφερόμαστε για την κοινή ανθρώπινη κατάσταση;” (το γεγονός αναφέρει ο Prigogine στο βιβλίο του «Το Τέλος της Βεβαιότητας», εκδόσεις κάτοπτρο, 1997).

Tο 2000 τo Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο τίμησε τον Ilya Prigogine με τους τίτλους του επίτιμου διδάκτορα των τμημάτων Χημικών Μηχανικών, Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών, και Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών.

Στα πλαίσια της βράβευσής του ο  Prigogine έδωσε μια διάλεξη με τίτλο “Είναι το μέλλον δεδομένο;“. Μια εμπλουτισμένη εκδοχή αυτής της διάλεξης μπορείτε να διαβάσετε στο ένθετο που ακολουθεί: