Μαρσέλ Ντυσάν. Marcel Duchamp

Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα, Nude Descending a Staircase (No.2)/Nu descendant un Escalier. No.2, 1912, Oil on canvas, 147.5 x 89 cm, The Philadelphia Museum of Art, Philadelphia, PA, USA.

Ο πίνακας προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, όταν εκτέθηκε στη Νέα Υόρκη το 1913. Απόπειρα αιχμαλωσίας της κίνησης και του χρόνου. Το σινεμά, ο φουτουρισμός, η φωτογραφία μίλησαν αρχέτυπα μέσα στον Duchamp. Πρωτοτυπεί δίνοντας επάλληλες εικόνες μιας γυμνής κοπέλας ως φιγούρα να κατεβαίνει σκάλα. Μοιάζει κυβισμός αλλά δεν είναι, έχει ρυθμό, θυμίζει χρονοφωτογραφίες εποχής, η διαγώνιος δίνει έντονο το αίσθημα της κίνησης. Όλα όμως εξαρτώνται από το θεατή: αν δεν μπει στη νοητική επεξεργασία, θα μείνει νηστικός στη μουντζούρα. Το έργο είναι, έτσι ή αλλιώς, ένας σταθμός της παγκόσμιας Τέχνης.

1916 par Man Ray

Για τους ειδήμονες, είναι θέσφατο: Όποιος δεν διάβασε τα κείμενα του Μαρσέλ Ντυσάν, δεν έχει καμία τύχη να καταλάβει το έργο του. Προφανώς θα έχουν δίκιο, διότι μιλάμε για έναν από του ευφυέστερους ανθρώπους του 20ου αιώνα  σύμφωνα με τον Αντρέ Μπρετόν. Πώς να αρκεστείς να τον κατατάξεις στους Ντανταϊστές, πως να αποτολμήσεις να περιγράψεις έναν διανοητή με τέτοια ακατανόητη συνέπεια, που για τον μέσο θεατή αγγίζει το όρια της πλάκας. Προφανώς θα υπάρξει κάποτε το ακαδημαϊκό αποδεικτικό του μέλλοντος, όλο και κάποιοι πανεπιστημιακοί ερευνητές θα καταλήξουν στις πολυάριθμες σπουδές που γίνονται σήμερα στα εργαστήρια όλου του κόσμου, για να προκύψει αν όντως μας ενέπαιζε διαστροφικά ή αν μπροστά του ήμασταν όλοι μικρά άγουρα παιδιά.

Autoportrait de profil, 1958

Ο Marcel Duchamp γεννιέται στις 28 Ιουλίου 1887 στη Blainville της Γαλλίας. Το 1912, επηρεασμένος από την τεχνική της χρονοφωτογραφίας, ζωγραφίζει τον πίνακα «Γυμνό που κατεβαίνει τις σκάλες», ο οποίος προκαλεί αντιδράσεις στην Γαλλία. Το 1913, ενώ δουλεύει σαν βιβλιοθηκάριος στο Παρίσι, αρχίζει τα σχέδια για την σύνθεση «Μεγάλο Γυαλί». 

Roue de Bicyclette, 1913 

Τοποθετεί ανάποδα έναν τροχό ποδηλάτου πάνω σε ένα σκαμπό της κουζίνας. Δημιουργεί το έργο «3 κανονικές παύσεις» που τον βοηθάει να ξεφύγει από τις τρέχουσες αντιλήψεις για την τέχνη. Στην Νέα Υόρκη, το «Γυμνό» προκαλεί σκάνδαλο και γίνεται διάσημος.

 Chess Game, 1910

Εγκαταλείπει τους καμβάδες οριστικά για να περιπλανηθεί στη σκακιέρα. Ο Μπρετόν οργίζεται, αλλά το τρομερό παιδί ανακηρύσσεται μέλος της Εθνικής Γαλλίας σκακιού, παίζει στους Ολυμπιακούς, εμπνέει τον παγκόσμιο πρωταθλητή Φίσερ. Θέτει σε προβληματισμό τη δική του ατομική φιλοσοφία περί ηθικής, συμπυκνώνει συνήθως τις φράσεις του σε ατάκες του τύπου «Δεν υπάρχουν λύσεις, γιατί δεν υπάρχουν προβλήματα».

 Fontaine, 1917

Το 1914 αγοράζει μια θήκη για μποτίλιες και την υπογράφει ως έργο του. Ήταν ο πρόδρομος των έργων που δυο χρόνια αργότερα θα ονομάσει readymade. Αυτά τα «έτοιμα» έργα έσπασαν τα όρια της μέχρι τότε τέχνης και έδωσαν άλλη κατεύθυνση στην τέχνη του εικοστού αιώνα. Το 1915 πηγαίνει στην Νέα Υόρκη, γίνεται ιδρυτικό μέλος της Ένωσης Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών, αλλά το 1917 παραιτείται γιατί του απορρίπτουν το readymade «Κρήνη» που υποβάλλει με ψευδώνυμο. Ήταν ένας ουρητήρας γυρισμένος ανάποδα που είχε σκοπό να προκαλέσει την Ένωση Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών, η οποία δήλωνε πως θα δεχόταν στην Έκθεση που διοργάνωνε οποιοδήποτε έργο τέχνης συνοδευόταν από συμμετοχή 6 δολαρίων.

   L.H.O.O.Q, 1919

Το 1919 επιστρέφει στην Ευρώπη, έρχεται σε επαφή με το Ντανταϊστικό κίνημα και υπογράφει ένα άλλο readymade: την Μόνα Λίζα του Ντα Βίντσι με μουστάκι και υπογένειο!

 Air de Paris, 1920

Το 1920 βρίσκεται πάλι στην Νέα Υόρκη φέρνοντας μαζί του το νέο readymade «50cc Παρισινού Αέρα» (ένα γυάλινο μπουκάλι γεμάτο Παρισινό αέρα!), δημιουργεί την μηχανοκίνητη κατασκευή «Περιστροφικές Γυάλινες Πλάκες (Οπτικά ακριβείας)» και επινοεί ένα θηλυκό alter ego που ονομάζει Rrose Selavy. 

Duchamp en Rrose Selavy par Man Ray, 1920

Στη συνέχεια ταξιδεύει, εκδίδει λογοπαίγνια και σημειώσεις, παίζει μανιωδώς σκάκι, οργανώνει εκθέσεις, κάνει ταινίες, υπογράφει readymades, ασχολείται με τα οπτικά φαινόμενα. Το 1941 φτιάχνει το «Κουτί σε Βαλίτσα», ένα πτυσσόμενο κουτί που περιέχει μια συλλογή των έργων του σε αντίτυπα-μινιατούρες και το 1942 επιστρέφει στην Νέα Υόρκη όπου και θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του. 

Etant dionne 1°la chute d'eau, 2°le gaz d'eclairage (vue frontale de l'installation)

Etant dionne 1°la chute d'eau, 2°le gaz d'eclairage (vue a travers la porte de l'installation), 1946-1966

Το 1946 ξεκινάει με απόλυτη μυστικότητα το τελευταίο του μεγάλο έργο «Δεδομένο 1. Ο Καταρράκτης 2. Το Φωτιστικό Αέριο» το οποίο και ολοκληρώνει σε 20 χρόνια. Είναι μια ξύλινη πόρτα με δυο τρύπες στο ύψος των ματιών μέσα από τις οποίες μπορεί να δει κανείς ένα ξαπλωμένο, γυμνό κορίτσι που κρατάει ένα λαμπτήρα αερίου.

Επιμένει πως κάθε έργο πρέπει να απευθύνεται στοχευμένα όχι μόνο στην όραση αλλά και στη νόηση. Μπαίνει σε περιπέτειες ακόμη και με τον κόσμο της μουσικής (μαθηματικά γαρ κι εκεί): γράφει σε κλήρους τις είκοσι πέντε νότες που περιλαμβάνονται σε δύο οκτάβες, και τις ρίχνει σε ένα καπέλο. Η εκτέλεση μένει αίνιγμα, η σύμπτωση και το μουσικό τυχαίο γίνονται φράσεις.

1965

Με τέτοια δυσνόητα γριφόλεξα γίνεται ένα μηχανικός του χαμένου χρόνου, περιγράφει τον έρωτα ως απουσία, κάνει την απώλεια εύρημα, η έλλειψη του αγαπημένου προσώπου αποκτά θετικό πρόσημο. Στις 2 Οκτωβρίου 1968, εν μέσω μιας καθιερωμένης επισκέψεώς του στην Γαλλία, ο Marcel Duchamp πεθαίνει και θάβεται στην Rouen. Η διδασκαλία του θα φτάσει μέχρι το διάσημο πια επίγραμμα στον τάφο του το 1968: «Εξάλλου, εκείνοι που πεθαίνουν είναι πάντα οι άλλοι». 

Πηγή: https://xartografos.wordpress.com/2012/03/16/

O Μέγας Ιεροεξεταστής. The Grand Inquisitor

Ilya Glazunov, The Legend of the Grand Inquisitor, 1985

Για δύο χρόνια, από το 1878 ως το ‘80 ο Ντοστογιέφσκι έγραφε το τελευταίο και σημαντικότερο έργο του, τους “Αδελφούς Καραμαζόφ”. Εκατό περίπου μέρες μετά την τελεία, αυτός ο μαχητής της ελευθερίας, ο συντηρητικός επαναστάτης, πεθαίνει κληροδοτώντας μας ίσως το ύπατο βιβλίο όλων των εποχών.

Η οικογένεια Καραμαζόφ ψυχογραφείται ατελείωτα και μαζί της άνθρωποι όλων των εθνών και θρησκειών και των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Ο διεφθαρμένος πατέρας-αφέντης δολοφονείται και το έργο αποκτά αστυνομική χροιά. Οι τρεις γιοι αναλύονται συνεχώς, ο συναισθηματικός Μίτια, ο άθεος Ιβάν, ο ενοχικός Αλιόσα, και γύρω τους πλέκεται μια διαρκής ροή προσώπων.

Κορύφωση του παγκόσμιου αριστουργήματος φαντάζει το κεφάλαιο του Μέγα Ιεροεξεταστή. Σε μια σουρεαλιστική έμπνευση του Ντοστογιέφσκι, ο Χριστός επισκέπτεται τη Σεβίλλη συλλαμβάνεται από ένα ραμολιμέντο κατήγορο της Ιεράς Εξέτασης και καταγράφεται ένας μνημειώδης μονόλογος, αφού αιωνίως ο Ιησούς παραμένει σιωπηλός στους διώκτες του.

” Εμφανίζεται αθόρυβα, χωρίς να τον προσέξει κανένας και – πράγμα παράξενο – όλοι τον αναγνωρίζουν… Ο λαός σα να τον τραβούσε μια ακατανίκητη δύναμη, όλοι μαζεύονται στο πέρασμά του και τον ακολουθούν. Σιωπηλός, περνά καταμεσίς του πλήθους, μ’ ένα χαμόγελο απέραντης συμπάθειας. Η καρδιά του πλημμυρίζει από αγάπη, τα μάτια του αντανακλούν τη Γνώση, το Φως, τη Δύναμη… …Σταματά στην πλατεία της Μητρόπολης της Σεβίλλης τη στιγμή που φέρνουν ένα μικρό άσπρο φέρετρο, όπου αναπαύεται η εφτάχρονη μοναχοκόρη κάποιου προύχοντα. Η νεκρή είναι σκεπασμένη με λουλούδια. “Θ’ αναστήσει το παιδί σου”, φωνάζουν απ’ το πλήθος, κι η μητέρα κλαίει. Ο παπάς που προχωρεί μπρός απ’ το φέρετρο, κοιτάζει μ’ ένα ύφος συγχυσμένο και ζαρώνει τα φρύδια. Ξαφνικά, μια φωνή αντηχεί, η μητέρα ρίχνεται στα πόδια του : “Αν είσαι Εσύ, ανάστησε το παιδί μου !” και του απλώνει τα χέρια της. Η πομπή σταματά, αφήνουν το φέρετρο πάνω στις πέτρες της πλατείας. Το κοιτάζει με οίκτο, το στόμα του προφέρει για μια φορά ακόμη : “Ταλιθά κούμμι, και η κόρη εγείρεται”. Η νεκρή σηκώνεται, κάθεται και κοιτάζει γύρω της με ύφος κατάπληκτο, χαμογελαστή. Κρατεί ακόμη στα χέρια της το μπουκέτο με τ’ άσπρα τριαντάφυλλα, που συνηθίζουν να δίνουν στους νεκρούς. Μέσα στο πλήθος, όλοι έχουν ταραχτεί, φωνάζουν, κλαίνε.

Juan Pardo de Tavera, Grand Inquisitor of Spain, 1539-45

Εκείνη τη στιγμή περνά από την πλατεία ο καρδινάλιος Μέγας Ιεροεξεταστής. Είν’ ένας ψηλός γέρος, σχεδόν αιωνόβιος, με στεγνό πρόσωπο, μάτια χωμένα στις κόγχες, μα που μέσα του λάμπει ακόμη μια σπίθα. Δε φορεί πια εκείνη την περίλαμπρη στολή, που τον έκανε να ξεχωρίζει χτες μέσα στο πλήθος, την ώρα που έκαιγαν τους εχθρούς της Καθολικής Εκκλησίας. έχει ξαναβάλει το παλιό, ασκητικό του ράσο. Οι βοηθοί του κι ο Μέγας Σκευοφύλακας τον ακολουθούν από απόσταση, όλο σεβασμό. Σταματά πλάι στο πλήθος και κοιτάζει από μακριά. Τα είδε όλα, το φέρετρο ακουμπισμένο μπροστά Του, την ανάσταση του κοριτσιού, και το πρόσωπό του σκοτεινιάζει… Ζαρώνει τα πυκνά του φρύδια και στα μάτια του αστράφτει μια τρομερή φλόγα. Τον δείχνει με το δάχτυλο και διατάζει τους φρουρούς του να τον πιάσουν….

“Εσύ; Είσαι Εσύ;” Μην παίρνοντας απάντηση προσθέτει γρήγορα:

“Μη λες τίποτα, πάψε. Άλλωστε τι θα μπορούσες να πεις; Τα ξέρω όλα πολύ καλά. Και δεν έχεις το δικαίωμα να προσθέσεις ούτε μια λέξη στα όσα είπες άλλοτε. Γιατί ήρθες να μας αναστατώσεις;… … αύριο θα σε καταδικάσω και θα καείς στην πυρά, όπως ο χειρότερος των αμαρτωλών, κι αυτός ο ίδιος λαός που σου φιλούσε τα πόδια, θα ξεχυθεί αύριο, μόλις δώσω το σύνθημα, για να βάλει φωτιά στο σωρό με τα ξύλα.

“Θέλω να σας καταστήσω ελεύθερους!” Ε, λοιπόν! Τους είδες τους “ελεύθερους” ανθρώπους – προσθέτει ο γέρος με σαρκαστικό τόνο. Ναί, όλο αυτό μας στοίχισε πολύ ακριβά- εξακολούθησε κοιτάζοντάς τον μ’ αυστηρότητα -μα επιτέλους τελειώσαμε τούτο το έργο στ’ όνομά σου. Μας χρειάσθηκαν δικαπέντε αιώνες σκληρής δουλειάς, για να εγκαθιδρύσουμε την ελευθερία. μα τώρα πια έγινε…

Θυμήσου το πρώτο ερώτημα του σατανά τότε που σε τρεις ερωτήσεις – πειρασμούς δεν απάντησες ! “Βλέπεις αυτές τις πέτρες στην άνυδρη έρημο; Μετάλλαξέ τις σε ψωμιά κι ο κόσμος θα τρέξει να πέσει στα πόδια σου, όμοια σαν ένα κοπάδι πειθαρχημένο κι όλο ευγνωμοσύνη”. Μα δε θέλησες να στερήσεις τον άνθρωπο απ’ την ελευθερία του, κι αρνήθηκες, κρίνοντας πως η ελευθερία ήταν κάτι ασυμβίβαστο με την υποταγή που αγοράζεται με ψωμιά. Αποφάνθηκες πως ο άνθρωπος δεν ζει “μόνο με άρτον”, μα ξέρεις ότι στ’ όνομα του γήινου αυτού άρτου, το πνεύμα της Γης θα εξεγερθεί εναντίον σου, θ’ αγωνιστεί και θα σε νικήσει …

Δεν υπάρχει στο ξαναλέω, πιο αγωνιακή ανάγκη για τον άνθρωπο απ’ το να βρει, όσο γίνεται πιο γρήγορα, ένα πλάσμα που να του παραδώσει αυτή την ελευθερία, που ο δυστυχισμένος κουβαλά στη ράχη του απ’ τη στιγμή της γέννησής του. … Ξέχασες λοιπόν ότι ο άνθρωπος προτιμά την ησυχία του κι ακόμη το θάνατο, απ’ την ελευθερία να ξεχωρίζει το Καλό απ’ το Κακό; Δεν υπάρχει τίποτα πιο γοητευτικό για τον άνθρωπο απ’ το να τον αφήνεις ασύδοτο, μα κι ακόμη τίποτα πιο επίπονο. Μεγάλωσες την ανθρώπινη ελευθερία αντί να την περιορίσεις, κι επέβαλες για πάντα στο ηθικό άτομο τα βασανιστήρια αυτής της ελευθερίας. Θέλησες να σ’ αγαπούν ελεύθερα, να σ’ ακολουθήσουν εθελοντικά οι άνθρωποι γοητευμένοι από σένα.

Υπάρχουν τρεις δυνάμεις, οι μόνες που μπορούν να υποδουλώσουν για πάντα τη συνείδηση αυτών των αδυνάμων επαναστατημένων, είναι: το Θαύμα, το Μυστήριο, η Κυριαρχία ! Τ’ απώθησες και τα τρία αυτά, δίνοντας έτσι ένα παράδειγμα. Το τρομερό και βαθύ Πνεύμα, σε είχε συμπαρασύρει μέσα στο Ναό και σου είχε πει: “Θες να ξέρεις αν είσαι γιος του Θεού; Πέσε κάτω από δω ψηλά, γιατί είναι γραμμένο πως οι άγγελοι θα σε συγκρατήσουν και θα σε στηρίξουν, δε θα τραυματιστείς καθόλου, και τότε θα ξέρεις αν είσαι γιος του Θεού, και θ’ αποδείξεις έτσι την πίστη στον Πατέρα σου”. Μα απόδιωξες και τούτη την πρόταση, δεν όρμησες να πέσεις κάτω. Δεν κατέβηκες από το σταυρό όταν σε κορόιδευαν, κι όταν σου φώναζαν μ’ απόγνωση: “Κατέβα από το σταυρό και θα σε πιστέψουμε”. Δεν το έκανες, γιατί δε θέλησες πάλι να υποδουλώσεις τον άνθρωπο μ’ ένα θαύμα, επιθυμούσες μια πίστη που θάταν ελεύθερη και δε θα εμπνεόταν από θαύματα. Σου χρειαζόταν μια ελεύθερη αγάπη, κι όχι η δουλική συμπεριφορά του τρομοκρατημένου σκλάβου.

“Ωστόσο, θα μπορούσες τότε νάχες πάρει το σπαθί του Καίσαρα. Γιατί τ’ απόδιωξες αυτό το τελευταίο δώρο; Ακολουθώντας εκείνη την τελευταία συμβουλή του παντοδύναμου Πνεύματος, θα μπορούσες να πραγματοποιήσεις το κάθε τι που ζητούν οι άνθρωποι στη ζωή, και πάνω σ’ αυτή τη γη: να γίνεις ένας αφέντης που μπρός του να προσκυνούν, ένας φύλακας της συνείδησής τους, και το μέσο που θα τους ανάγκαζε να ενωθούν τελικά μονοιασμένοι σε μια κοινότητα μυρμηγκιών, γιατί η ανάγκη για παγκόσμια ένωση είναι το τρίτο και το τελευταίο βασανιστήριο της ανθρώπινης φυλής.

… ο ιεροεξεταστής σωπαίνει, περιμένει μια στιγμή την απάντηση του Κρατούμενου. Η σιωπή του, τον βαραίνει. Ο Κρατούμενος τον άκουγε όλη την ώρα έχοντας καρφωμένη πάνω του τη διαπεραστική κι ήρεμη ματιά του, φανερά αποφασισμένος να μην του απαντήσει. Ο γέρος θάθελε να του πει κάτι, έστω κι αν ήταν λόγια πικρά και σκληρά. Ξαφνικά ο Κρατούμενος πλησιάζει ήρεμα και σιωπηλός το γέρο και του φιλά τ’ άχρωμα χείλια του. Αυτή ήταν όλη κι όλη η απάντησή του. Ο γέρος τινάζεται, τα χείλια του τρέμουν. πάει στην πόρτα, την ανοίγει και του λέει : “Φύγε και να μην ξαναγυρίσεις πια… ποτέ πια!” Και τον αφήνει να φύγει μέσα στα σκοτάδια της πόλης.”

Φίοντορ Ντοστογιέφσκι - «Οι αδελφοί Καραμαζόφ»

Στα ίχνη του τάφου της Ρωξάνης του Μεγάλου Αλέξανδρου, Looking for the tomb of Roxane

Μπροστά σε μια μεγάλη αρχαιολογική ανακάλυψη πιθανόν να βρίσκονται τα συνεργεία της ΚΗ' Εφορείας Κλασσικών Αρχαιοτήτων Σερρών. Μετά από έρευνες ετών και αξιοποιώντας την ιστοριογραφία και τις προφορικές παραδόσεις της περιοχής, οι αρχαιολόγοι κατέληξαν σε μία «τούμπα» σε αγροτική περιοχή του Δήμου Αμφίπολης. Το μεγάλο μυστικό που κρύβεται στο εσωτερικό της αφορά στον εντοπισμό των τάφων της συζύγου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ρωξάνης, και του υιού τους, Αλέξανδρου Δ'.

Οι προσπάθειες για ανασκαφές στην «τούμπα» ξεκίνησαν πριν από τρία χρόνια τον Ιούλιο του 2009, ωστόσο σταμάτησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το φετινό καλοκαίρι, οι προσπάθειες εντάθηκαν κι εδώ και δύο μήνες οι ενδείξεις είναι σοβαρές για την ανακάλυψη των βασιλικών τάφων της συζύγου και του γιου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Η προϊσταμένη της ΚΗ' Εφορείας Κλασικών Αρχαιοτήτων Σερρών, Κατερίνα Περιστέρη σε δηλώσεις της στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων εμφανίστηκε ιδιαίτερα συγκρατημένη πλην όμως αισιόδοξη για την πορεία των ανασκαφικών ερευνών. «Δεν μπορούμε να πούμε τίποτε συγκεκριμένο αφού δεν έχουμε στα χέρια μας κάτι περισσότερο, παρά μόνο ενδείξεις, ιστορικές πηγές και όσα μεταφέρουν από γενιά σε γενιά οι κάτοικοι της περιοχής» είπε χαρακτηριστικά. Σε αυτήν την ανασκαφική προσπάθεια πολύτιμη είναι η βοήθεια που προσφέρει στην αρχαιολογική υπηρεσία ο Δήμος Αμφίπολης. Οδηγός της Κατερίνας Περιστέρη σε αυτό το εγχείρημα ήταν ο πρώτος ερευνητής του χώρου, ο αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης, ο οποίος είχε επιχειρήσει ανασκαφές από το 1965 μέχρι τον θάνατο του το 1985.

Η Ρωξάνη ήταν η πρώτη σύζυγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που γεννήθηκε περί το 341 π.Χ. στην Βάκτρια (τότε Ανατολική Περσία, τώρα βόρειο Αφγανιστάν). Ύστερα από την κατάκτηση του φρουρίου του πατέρα της από τον Μέγα Αλέξανδρο και σε ηλικία 14 ετών, παντρεύτηκε τον μεγάλο στρατηλάτη το 327 π.Χ. Ο γάμος τους είχε πολιτική σκοπιμότητα για τον εξευμενισμό των Βακτρικών Σατραπιών, όμως σύμφωνα με μαρτυρίες ο Αλέξανδρος είχε δηλώσει ερωτευμένος. Η Ρωξάνη τον συνόδευσε στην εκστρατεία του στην Ινδία και γέννησε τον γιο τους Αλέξανδρο Δ' μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ.. Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου άφησε εκτεθειμένους τη Ρωξάνη και το γιο της, οι οποίοι έπεσαν θύματα άγριας δολοφονίας το 311 π.Χ. μετά από εντολή του βασιλιά Κασσάνδρου. Τα αίτια των δολοφονιών ήταν για να σφετεριστεί τον θρόνο του βασιλείου, μια και ο 12χρονος Αλέξανδρος Δ' ήταν ο μόνος νόμιμος διάδοχος της τεράστιας αυτοκρατορίας.

Pietro Rotari -  Μέγας Αλέξανδρος και Ρωξάνη , Alexander The Great and Roxane,  1756, Hermitage, St.-Peterburg, Russia

Θα φτιάξουν μαύρες τρύπες σε εργαστήριο, Synthetic Black Hole Event Horizon Created in UK Laboratory

Μια πολύ ενδιαφέρουσα ερευνητική προσπάθεια ξεκινά στα περίχωρα του Εδιμβούργου. Ερευνητική ομάδα θα προσπαθήσει να αναδημιουργήσει μέσα στο εργαστήριο τις συνθήκες που επικρατούν γύρω μια μαύρη τρύπα. Ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Heriot-Watt έλαβε χρηματοδότηση τριών εκατομμυρίων ευρώ από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας για να πραγματοποιήσει έρευνες στον τομέα της κβαντικής φυσικής. Οι ερευνητές θα επιχειρήσουν να φτιάξουν «εργαστηριακές μαύρες τρύπες». Το σχέδιο των ερευνητών είναι να παραγάγουν παλμούς λέιζερ η ενέργεια των οποίων θα μετριέται σε τρισεκατομμύρια watt. Προσπάθειά τους θα είναι να αναδημιουργήσουν τις συνθήκες που επικρατούν γύρω από μια μαύρη τρύπα. Οι βαρυτικές δυνάμεις που επικρατούν γύρω από τις μαύρες τρύπες είναι τόσο ισχυρές ώστε τίποτε δεν μπορεί να ξεφύγει, ούτε καν το φως, ενώ επίσης καταρρέουν οι νόμοι της φυσικής. «Αυτό που θα προσπαθήσουμε να φτιάξουμε είναι η ίδια χωροχρονική δομή που χαρακτηρίζει μια μαύρη τρύπα. Θα το επιχειρήσουμε όμως με ένα παλμό φωτός και έτσι δεν θα χρειαστεί να αναδημιουργηθεί η μάζα που σχετίζεται με τις μαύρες τρύπες. Οι μαύρες τρύπες είναι προϊόν της κατάρρευσης ενός άστρου. Εδώ δεν θα υπάρχει κάποιο άστρο που να καταρρέει και έτσι δεν υφίσταται κίνδυνος να μας καταπιούν οι μαύρες τρύπες που θα δημιουργήσουμε» αναφέρει ο Ντανιέλε Φάτσιο, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας.

Image credit: Artist's Impression from MIT

Αρτεμισία Τζεντιλέσκι. Artemisia Gentileschi

Ένας θαυμαστής της χαρακτήρισε το 1625 την Αρτεμισία Τζεντιλέσκι «εκπληκτική ζωγράφο, που είναι ευκολότερο να τη ζηλέψεις παρά να τη μιμηθείς». Τότε εκείνη ήταν ήδη διάσημη, αλλά για να φτάσει έως εκεί χρειάστηκε να ξεπεράσει όχι μόνο τις προκλήσεις μιας δημόσιας σταδιοδρομίας σ’ έναν ανδροκρατούμενο κόσμο, αλλά επίσης προσωπικές δυσκολίες και σκάνδαλα. Artemisia Gentileschi, Η Σωσάννα και οι πρεσβύτεροι, Susanna and the Elders, 1610. Oil on canvas, 1.70m by 1.21m, Graf von Schonborn Kunstsammlungen, Schloss Weissenstein, Pommersfelden, Germany.

Η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι (1593-1653), η ρωμαλέα ζωγράφος του πρώιμου ρωμαϊκού μπαρόκ, έχει γίνει τα τελευταία χρόνια σύμβολο και λάβαρο ενός κραταιού φεμινισμού. Ενός φεμινισμού που δεν στηρίζεται πλέον σε διακηρύξεις, διαδηλώσεις και συνθήματα αλλά σε αποδείξεις της ικανότητας των γυναικών όχι μόνο να δημιουργήσουν αλλά και να κυβερνήσουν. Γυναίκες ζωγράφοι ανασύρθηκαν από το καθαρτήριο της λήθης για να ανασκευάσουν με το έργο τους την κυρίαρχη προκατάληψη ότι η δημιουργία υπήρξε αποκλειστικό προνόμιο του άλλοτε θεωρούμενου ισχυρού φύλου.

Αρτεμισία το όνομά της έχει γίνει, τα τελευταία χρόνια, λάβαρο του διεθνούς φεμινισμού. Όχι, δεν πρόκειται για τις ομώνυμες βασίλισσες της Αλικαρνασσού˙ ούτε για τη δεινή «ταξίαρχον» του Ξέρξη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, εκείνη που έκανε τον Μέγα Βασιλέα να αναφωνήσει «οι μεν άνδρες γεγόνασί μοι γυναίκες, αι δε γυναίκες άνδρες»˙ ούτε για τα νεώτερή της, την αγέρωχη χήρα του Μαυσώλου, που δίκαια ανησυχούσε τον Δημοσθένη με τις επεκτατικές μηχανορραφίες της, σχεδόν ενάμισι αιώνα αργότερα.

Άραγε, αυτές τις αρρενωπές Βασίλισσες είχε στο νου του ο αρχαιόπληκτος νονός της Αρτεμισίας όταν βάφτιζε την κόρη του ζωγράφου Οράτιου Τζεντιλέσκι το 1593 στη Ρώμη; Ολότελα συμπτωματικά, η Αρτεμισία έμελλε να τιμήσει την ανδροπρεπή παράδοση του ονόματός της με δύο τρόπους: α) ασκώντας με επιτυχία ένα επάγγελμα ανδρικό, τη ζωγραφική, και β) δημιουργώντας ένα ύφος που η ευρωστία του επιβάλλει την αναθεώρηση μιας  μακραίωνης προκατάληψης για τη γυναικεία έκφραση . Δεν υπάρχει αμφιβολία˙ η Αρτεμισία διαθέτει ένα ρωμαλέο χρωστήρα. Είναι, όμως, πράγματι ανδρικός; Ίσως η τέχνη της ρωμαίας «μαθήτριας» του Καραβάτζιο επιτρέπει έναν άλλον ορισμό της γυναικείας δημιουργίας, πέρα από τα δεσμευτικά στερεότυπα.

Μια γυναίκα-ζωγράφος στον ελεύθερο επαγγελματικό στίβο και όχι στην προστατευτική αφάνεια του πατρικού εργαστηρίου, όπως συνηθιζόταν, δεν ήταν εύκολη υπόθεση στα ταραγμένα χρόνια του πρώιμου Μπαρόκ, στην Ιταλία. Ο ανταγωνισμός ήταν άγριος, τα ήθη χαλαρά και οι καλλιτέχνες – νομάδες και απάτριδες – δεν δίσταζαν να ανταλλάξουν το χρωστήρα με το σπαθί, που είχε την ίδια αιμοδιψή κλίση στο κόκκινο με τη ζωγραφική του συρμού. Ο καινοτόμος αρχηγός της Σχολής, ο Καραβάτζιο (1573-1610) είχε δώσει τον τόνο: καβγατζής, μαχαιροβγάλτης, άσωτος. Ο Οράτιος Τζεντιλέσκι (1565-1638) παρακολουθεί τον φίλο και ομότεχνο από κοντά.

Sleeping Venus, 1625-1630

Η νεαρή Αρτεμισία, ορφανή από μητέρα, μαθητεύει στο πατρικό εργαστήρι και θητεύει στο ανδρικό σχολείο της βίας που την περιβάλλει. Δεκαοκτώ χρονών η επίδοξη ζωγράφος βιάζεται από τον τριαντάχρονο Αγκοστίνο Τάσσι, συνεργάτη του πατέρα της και δάσκαλό της στην προοπτική. Η καταγγελία του Οράτιου Τζεντιλέσκι, η μακρά και ταπεινωτική δίκη που ακολούθησε άφησαν ανεπούλωτα τραύματα στην ψυχή της Αρτεμισίας, παρά την καταδίκη του Τάσσι. Τα πρακτικά, που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα, ρίχνουν ωμό φως στα ήθη της εποχή. Η Αρτεμισία δεν έχει επιλογή: ο καθαρτήριος γάμος της μ’ έναν θαμπό φλωρεντινό ζωγράφο και έμπορο, η βιαστική της αναχώρηση για τη θρυλική πόλη των Μεδίκων, κλείνουν την πρώτη πράξη του δράματος.

Cleopatra, 1621-1622.

«Η κόρη μου σπούδασε κοντά μου το επάγγελμα του ζωγράφου. Μέσα σε τρία χρόνια δούλεψε τόσο πολύ που μπορώ να ισχυριστώ πως κανείς σήμερα δεν μπορεί να παραβγεί μαζί της στα έργα που έχει ήδη φιλοτεχνήσει. Οι πιο μεγάλοι δάσκαλοι της ζωγραφικής δεν φτάνουν τη δική της σοφία». Η συστατική επιστολή που απευθύνει ο Οράτιος Τζεντιλέσκι, τον Ιούλιο του 1612, στη μεγάλη δούκισσα της Φλωρεντίας Χριστίνα της Λορραίνης φαίνεται να έχει μια δόση πατρικού κομπασμού. Κι όμως, τα λιγοστά σωζόμενα έργα από την πρώτη ρωμαϊκή περίοδο της Αρτεμισίας τον δικαιώνουν.

Η Σωσάννα και οι πρεσβύτεροι (Πόμμερσφέλντεν) είναι το πρωιμότερο υπογραμμένο και χρονολογημένο έργο της ζωγράφου:  «Arte(misia) Gentileschi f(ecit) 1610» . Το λογοπαίγνιο παραπέμπει στην Τέχνη (arte) της ζωγραφικής, που η καλλιτέχνις αισθάνεται ότι ενσαρκώνει ταυτολογικά. Αργότερα θα δώσει αισθητή μορφή σ αυτή την ταυτότητα ζωγραφίζοντας την Αυτοπροσωπογραφία της σαν μια αλληγορία της Ζωγραφικής (Βασιλικές Συλλογές του Χάμπτον, Αγγλία). Η ιστορία της αγνής Σωσάννας είναι ιδιαίτερα προσφιλής στην Αντιμεταρρύθμιση και τα εικονογραφικά πρότυπα αφθονούν: οι ζωγράφοι παραμένουν συνήθως πιστοί στη βιβλική περιγραφή και παριστάνουν την ωραία ηρωίδα γυμνή «εν τω παραδείσω» (στον κήπο της), «ότι καύμα ήν» «και επεθύμησε λούσασθαι». Οι δύο ακόλαστοι γέροι, «κεκρυμμένοι», την παρατηρούν και συνομωτούν. Διπλή ευκαιρία για τον ζωγράφο να εκθέσει ένα αμέριμνο γυναικείο γυμνό στην ηδονοβλεψία, όχι μόνο των «πρεσβύτερων» της γραφής, αλλά και των ομοφύλων τους θεατών του πίνακα.

Η Αρτεμισία ανανεώνει  την εικονογραφία επιλέγοντας την κορυφαία στιγμή του δράματος: «…και ανέστησαν οι δύο πρεσβύται και επέδραμαν αυτή…». Γυμνή και λυσίκομη, η Σωσάννα έχει κιόλας γλιστρήσει το ένα πόδι στο νερό της μαρμάρινης δεξαμενής, όταν αντιλαμβάνεται πίσω της, σε απόσταση αναπνοής, την απειλή. Η αντίδραση είναι ακαριαία: το κορμί συσπειρώνεται και συστρέφεται χιαστί, τα χέρια σχεδιάζουν μια ενστικτώδη άμυνα, το πρόσωπο αποστρέφεται, αλλοιώνεται από τον αιφνίδιο τρόμο, τη ντροπή, τη βδελυγμία.

Το ριγηλό, κρουστό κορμί της Σωσάννας, μελετημένο ίσως στον καθρέφτη, αποκαλύπτει μιαν οικεία γνώση της γυναικείας ανατομίας, απρόσιτη στους άνδρες ζωγράφους, που συχνά δουλεύουν με στερεότυπα. Το μαρμάρινο παραπέτο του λουτρού κλείνει τον αβαθή χώρο της σύνθεσης «σπρώχνοντας» το γυμνό σώμα στο πρώτο επίπεδο, σχεδόν σε άμεση επαφή με το βλέμμα του θεατή. Η Σωσάννα μοιάζει έτσι παγιδευμένη ανάμεσα σ έναν διπλό αντικατοπτρισμό ηδονοβλεψίας: από τη μια, τα μάτια των γερόντων, από την άλλη, τα εναλλασσόμενα βλέμματα των αρσενικών θεατών. Είναι, όμως, απόλαυση να βλέπεις ένα σώμα, ακόμα και το πιο ορεκτικό, να υποφέρει; Η εκδίκηση της Αρτεμισίας έγκειται σ αυτή την ανατροπή.

Ο πίνακας ζωγραφίστηκε πριν από τον βιασμό αλλά αποδείχτηκε προφητικός. Η δεκαεφτάχρονη ζωγράφος δεν έχει ακόμη ενδώσει στη σαγήνη του ώριμου Καραβάτζιο, δεν έχει διεισδύσει στο Βασίλειο του ίσκιου. Το έργο συνδυάζει μια κλασική σύνθεση μ’ έναν ανένδοτο ρεαλισμό. Η γλώσσα του είναι απλή , άμεση, δραστική. Ήδη η Αρτεμισία θα μπορούσε να καυχηθεί, όπως έμελλε να το κάμει αργότερα στα γράμματά της προς τους υψηλούς πελάτες της: «να, τι μπορεί να κατορθώσει μια γυναίκα», που «κρύβει στο στήθος της την ψυχή του Καίσαρα».

Danae

Νεωτερική, «πρωτευουσιάνικη», η τέχνη της Αρτεμισίας δεν άργησε να ανοίξει τον δικό της «ορίζοντα υποδοχής» στην αριστοκρατική, αλλά καλλιτεχνικά επαρχιακή πλέον Φλωρεντία. Οι παραγγελίες αφθονούν, οι αμοιβές επιστέφουν τη φήμη. Τρεις φορές ακριβότερα απ’ ό,τι οι άνδρες ομότεχνοί της – που διακοσμούν τον ίδιο καιρό την «Κάζα Μπουοναρρότι» – θα πληρωθεί η Αρτεμισία από τον Μιχαηλάγγελο τον νεότερο – μικρανιψιό του μεγάλου ζωγράφου και σημαντικό παράγοντα της πνευματικής ζωής της Φλωρεντίας. Η ολόδροση αλληγορική μορφή, που μας ατενίζει ακόμη από τη γωνία μιας οροφής του σεβάσμιου αρχοντικού, υπερασπίζεται αγέρωχα τη διακριτική μεταχείριση της ζωγράφου. Το 1616 η Φλωρεντινή Ακαδημία θα συμπεριλάβει ανάμεσα στα μέλη της την Αρτεμισία, πρώτη και μόνη γυναίκα ζωγράφο, σε ηλικία 23 ετών.

Judith Beheading Holofernes, Oil on canvas, 199 × 162 cm

Για τον μεγάλο δούκα της Φλωρεντίας Κόζιμο Β΄, στοργικό προστάτη και θαυμαστή της τέχνης της, η Αρτεμισία έμελλε να φιλοτεχνήσει μία από τις επτά συνθέσεις της – την κορυφαία – με το ίδιο θέμα, την Ιουδήθ και τον Ολοφέρνη. Η Αντιμεταρρύθμιση ευνοεί, οι δάσκαλοι έχουν τιμήσει το θέμα. Η Αρτεμισία έχει εύδηλους λόγους να σκηνοθετεί πάλι και πάλι, με σαδιστική εμμονή, την ίδια εκδικητική τελετουργία του αίματος. Άλλωστε, δεν θα είναι η μόνη. Οι ηρωίδες των γραφών, της ιστορίας και του θρύλου, που ταπεινώθηκαν, απατήθηκαν, βιάστηκαν, αποπλανήθηκαν από το ανδρικό φύλο και κυρίως αυτές που πήραν το αίμα πίσω, με δόλο, με φόνο, με αιμοβόρο «ηρωισμό», έχουν περίοπτη θέση στη θεματογραφία της: Βησθαβέε, Εσθήρ, Δαλιδά, η τρομερή Ιωήλ που «έπηξε τον πάσσαλον εν των κροτάφω» του Σισάρα (Βουδαπέστη), η Σαλώμη, η Λουκρητία, η Κλεοπάτρα.

Η επιβλητική σύνθεση του Ουφφίτσι ζωγραφίζεται στη Ρώμη γύρω στα 1620, όταν η καλλιτέχνις έχει, πλέον, εγκαταλείψει οριστικά σπίτι και σύζυγο στη Φλωρεντία. Ο Δούκας πρέπει να πρόλαβε να δει τον πίνακα τελειωμένο λίγο πριν πεθάνει, το 1621, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από ένα μεταγενέστερο γράμμα της Αρτεμισίας προς τον φίλο της, τον αστρονόμο και μαθηματικό Γαλιλαίο. Η ανανεωμένη επαφή της ζωγράφου με τα καραβατζικά πρότυπα στη Ρώμη οδηγεί τα υφολογικά στοιχεία του δασκάλου σε σύντηξη και κορύφωση. Με έργα σαν την Ιουδήθ, η Τζεντιλέσκι διεκδικεί τον τίτλο του αξιότερου και πιο προσωπικού μαθητή του Καραβάτζιο.

Η Αρτεμισία επιλέγει και πάλι την ακμή του δράματος: τη στιγμή που η αθλητική και θαυμασία «τω κάλλει» χήρα, βοηθούμενη από τη δούλα της, έχει αδράξει τον τρομερό αρχιστράτηγο από τα μαλλιά και του βυθίζει τον «ακινάκη» στο λαιμό με ψυχρή αποφασιστικότητα. Κρουνοί αίματος εξακτινώνονται ολόγυρα, δίνοντας, θαρρείς, το κλειδί σε μια σύνθεση που αναπτύσσεται φυγόκεντρα και – παλίνδρομα – κεντρομόλα, γύρω από το τρομερό κεφάλι του θύματος στο πρώτο πλάνο.

Jael and Sisera, oil on canvas (86 × 125 cm), c. 1620

Ποιος ξέρει αν αυτές οι μορφάζουσες κεφαλές των παλικαράδων, που μεταναστεύουν από πίνακα σε πίνακα της Αρτεμισίας, δεν συνοψίζουν τα χαρακτηριστικά του βιαστή της; Η τεχνική της Αρτεμισίας – όπως εξάλλου και του Καραβάτζιο – μπορεί να χαρακτηριστεί, αναχρονιστικά, κινηματογραφική: γκρο πλαν, νυχτερινός φωτισμός με έντονους προβολείς, σασπένς ατελείωτο. Μόνο που η Αρτεμισία είναι και ζωγράφος. Ξέρει να αιχμαλωτίσει τη δράση μέσα στην κλασική γεωμετρία της σύνθεσης, να οργανώσει φλογόμορφες αρμονίες, να παίξει ζωγραφικά σ’ όλη την κλίμακα της υφής, όσο της επιτρέπει η οικονομία του θέματος.

Η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι κατάφερε, τελικά, να αντιστρέψει τις ατυχίες του φύλου της: ελεύθερη και ανεξάρτητη, η «famosissima pittrice» θα αναδειχθεί ικανότατη στη διαχείριση του ταλέντου της, θα γνωρίσει ημέρες δόξας, θα κατακτήσει την υψηλότερη και πιο απαιτητική πελατεία στις μεγαλύτερες σκηνές της Ιταλίας και της Ευρώπης (Ρώμη, Λονδίνο, Νεάπολη, όπου πεθαίνει το 1653;), θα επηρεάσει και αυτή με τη σειρά της τη νέα ζωγραφική του Μπαρόκ. Ωστόσο, λίγο πριν πεθάνει έγραφε ακόμη με πίκρα σ΄ έναν υψηλό πελάτη της: «το όνομα και μόνο μιας γυναίκας γεννά την αμφιβολία, πριν ακόμη δουν και κρίνουν το έργο της». Πόσο, άραγε, έχουν αλλάξει τα πράγματα από τότε;

Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης.

Νίκος Γκάτσος, «Καίγομαι καίγομαι»

Όταν γεννιέται ο άνθρωπος

ένας καημός γεννιέται

όταν φουντώνει ο πόλεμος

το αίμα δε μετριέται

Καίγομαι καίγομαι

ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά

πνίγομαι πνίγομαι

πέτα με σε θάλασσα βαθιά

Ορκίστηκα στα μάτια σου

που τα ‘χα σαν βαγγέλιο

τη μαχαιριά που μου ‘δωκες

να σου την κάμω γέλιο

Καίγομαι καίγομαι

ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά

πνίγομαι πνίγομαι

πέτα με σε θάλασσα βαθιά

Μα συ βαθιά στην κόλαση

την αλυσίδα σπάσε

κι αν με τραβήξεις δίπλα σου

ευλογημένος να ‘σαι

Καίγομαι καίγομαι

ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά

πνίγομαι πνίγομαι

πέτα με σε θάλασσα βαθιά

Μουσική: Σταύρος  Ξαρχάκος

Στίχοι: Νίκος Γκάτσος

Αυστηρός Αρκάς (1911 Ασέα Τριπόλεως), ταπεινά μεγαλειώδης, αινιγματικός και συμβολιστής, με το ιδιαίτερο χιούμορ πνευματικού ανθρώπου που ποτέ δεν έδωσε συνεντεύξεις, ο ποιητής βρίσκει στον Γκάτσο την ταυτότητα. Προτιμούσε να απολαμβάνει εκείνη την ανθίζουσα παρέα, που σύχναζε στο πατάρι του Λουμίδη, ενώ το έργο καθενός εκείνων των λογίων της συντροφίας χαρακτήρισε ολόκληρη την εποχή της για την Ελλάδα με εμφανείς επιδράσεις ως τις μέρες μας. Ελύτης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Χατζιδάκις μετά το ’42, Σαραντάρης, Κουν, αγκάλιασαν ανεξαίρετα το Γκάτσο σαν έφτασε στην Αθήνα. Ενώπιον τούτων των ηρώων της καλλιέργειας και των τεράτων του πνεύματος, ο ιδιωτικός του λόγος γινόταν δημόσιος. Ούτε που νοιάστηκε να παρατήσει τη Φιλοσοφική για να βυθιστεί στη μετάφραση του Ματωμένου Γάμου του Λόρκα. Ο Νίκος Γκάτσος πέρασε στην ιστορία της ελληνικής υπερρεαλιστικής ποίησης με τη μια και μοναδική του συλλογή: την «Αμοργό», που εξέδωσε το 1943. Μετά δεν ξαναδημοσίευσε ποίηση. Ασχολήθηκε με τη θεατρική μετάφραση και τη στιχουργική.

«Γράφει για την πατρίδα μέσα στην κατοχή, την ώρα που χάνεται, σαν να την βλέπει ήδη από μακριά … Μιλά για τη μνήμη του τόπου σαν να είναι ήδη παρελθόν… Και είναι περίεργο ότι μετά την Αμοργό δεν ξαναγράφει ποίηση αλλά μόνο στίχο, ο οποίος ανάγεται σε ποίηση…» Ο Ελύτης είχε πει για τον Γκάτσο: «καλύτερα τέχνη ταπεινή που λειτουργεί, παρά υψηλή που σκονίζεται στα ράφια».

Οι στίχοι του Γκάτσου ευτύχησαν με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος αναγνώριζε στον ποιητή «τον σημαντικότερο άνθρωπο που είχε γνωρίσει μετά την μητέρα του». Σε ένα από τα πολλά κείμενά του για τον Γκάτσο, ο Χατζιδάκις αναφέρει: «Παρ’ όλο που στιχουργεί για να κάνει ένα τραγούδι, παραμένει πάντα ποιητής. Έγραψε μοναδικά τραγούδια. Όλα τα ακριβά στοιχεία της ποίησής του τα κάνε στίχους που κινητοποίησαν τη ναρκοθετημένη νεοελληνική ευαισθησία, έτσι καθώς κοιμόταν αναίσθητη μέσα στην απέραντη αισθηματολογία των στιχουργών και των επιθεωρησιογράφων». Κι αντίστροφα, απ’ όλους τους συνθέτες που τον μελοποίησαν (Θεοδωράκης, Ξαρχάκος, Μούτσης, Κηλαηδόνης, Χάλαρης) ο Χατζιδάκις ήταν πιο κοντά στην ψυχολογία του Γκάτσου. Το ερωτικό, εφηβικό στοιχείο της μουσικής του Χατζιδάκι έλειπε από τον Γκάτσο και τον συγκινούσε. Με την έννοια ότι ο Γκάτσος έγραφε υπαρξιακά τραγούδια. Πιο πολύ μιλά για το θάνατο κι ένα μυστήριο γύρω από αυτόν. Πάντα υπάρχει στον στίχο του ένα φεγγάρι που σε κυνηγά, δύο αδέλφια που χωρίζουν. Κι αυτό εξηγείται κατά κάποιο τρόπο και στο βιβλίο της συντρόφου του, Αγαθής Δημητρούκα».

Ο Ν. Γκάτσος, ο κατ΄ εξοχήν έλληνας σουρεαλιστής, ο μεταξύ των ποιοτικότερων τραγουδοποιών της χώρας, πέθανε στις 12 Μαϊου 1992 και τάφηκε στην πατρογονική Ασέα.

Βεργίνα, ο Παρθενώνας της Μακεδονίας - Vergina, the Parthenon of Macedonia

Η ψηφιακή αναστήλωση της κεντρικής εισόδου του ανακτόρου των Αιγών - Πρόπυλο.

Ο Χώρος των Αιγών ή της Βεργίνας, επιλέχθηκε από τον βασιλιά Περδίκκα τον Α΄ για την πρωτεύουσά του. Περίπου στα τέλη του 5ου π.Χ αιώνα, η πρωτεύουσα μεταφέρεται από τον βασιλιά Αρχέλαο στην Πέλλα. Παρά το γεγονός αυτό, οι Αιγές δεν απώλεσαν την πρωτινή τους λάμψη και σπουδαιότητα. Το γεγονός τεκμαίρεται από την καταγραφή των αρχαίων πηγών, για τις σημαντικές δραστηριότητες που ελάμβαναν χώρα στις Αιγές και μετά την μεταφορά της πρωτεύουσας στην Πέλλα. Ο χώρος των Αιγών καθιερώνεται και σαν χώρος του βασιλικού κοιμητηρίου. Tον αρχαιολογικό χώρο της Βεργίνας συγκροτούν δύο διακριτές περιοχές, δηλαδή η περιοχή της αρχαίας πόλης προς τις παρυφές των Πιερίων βουνών, και το σπουδαίο κοιμητήριο προς την πεδιάδα και μέχρι τον Αλιάκμονα ποταμό. Στην ανατολική πλευρά των ανακτόρων μετά την είσοδο, υπάρχει ένας κυκλικός χώρος, τον οποίο ο Πλάτων ονομάζει ( στην Απολογία -36D ) Θόλο. Στον χώρο αυτό βρέθηκε επιγραφή με την φράση Ηρακλήι Πατρώιοι, δηλαδή στον Ηρακλή Πατρώο και στην νεοελληνική, στον Πατέρα Ηρακλή. Η κατασκευή παραπέμπει στην Εστία, ή στην Ορία Μήτηρ (όπως την αποκαλεί ο Αριστοφάνης στις Όρνιθες-746 ) ο φρουρός της ευτυχίας των ανθρώπων, η θεά με τα πρυτανεία της, τα κυκλικά δηλαδή ιερά της εντός των οποίων καιγόταν το ακοίμητον πυρ, που συμβολίζει το σχήμα του πλανήτη Γη. Μία Εστία εγχαραγμένη με μαθηματική γνώση και επιστημονική σοφία, μία Εστία που διολισθαίνει στην θεωρία του επίκυκλου του Ηρακλείδη Ποντικού ( 390-330 π.Χ ) και των αστρονομικών μυστικών του τροχού του Ομήρου. Αυτή και μόνο η επιγραφή και ο συμβολισμός της, καταδεικνύουν την ελληνικότητα των Μακεδόνων. Το ανάκτορο είναι τριπλάσιο από τον Παρθενώνα, επιβλητικό, πλούσιο και μεγαλόπρεπο, εφάμιλλο της Κνωσού και λαμπρό σαν τον Ήλιο των Μακεδόνων, ήταν το Ανάκτορο των Αιγών, που έκτισε ο Φίλιππος ο Β΄, ο πατέρας τους Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο χώρο της σημερινής Βεργίνας πριν από 2.350 περίπου χρόνια, σύμφωνα με τα αποκαλυπτικά στοιχεία που παρουσίασε η ευαίσθητη Ελληνίδα Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδου, συνεργάτης στο παρελθόν του αείμνηστου Καθηγητή Ανδρόνικου. Το χτίσιμο του Ανακτόρου, του «Παρθενώνα της Μακεδονίας» όπως το χαρακτήρισε η ίδια και χρονολογείται περί το 350-340 π.Χ υπολογίζεται πως κράτησε 10 με 12 χρόνια και απαίτησε για τη δόμησή του, τη μεταφορά 13 χιλιάδων κυβικών μέτρων πωρόλιθου, που φορτώθηκαν σε βοϊδάμαξες από τα λατομεία του γειτονικού Βερμίου, 12 χιλιόμετρα μακριά από τις Αιγές! Μονάχα αυτοί οι πωρόλιθοι σε σημερινές τιμές, θα κόστιζαν περίπου 26 εκατομμύρια ευρώ! Χώρια τα άλλα δομικά και διακοσμητικά υλικά! Την ημέρα των γάμων της άλλης κόρης του Φιλίππου, της Κλεοπάτρας, με τον βασιλιά των Μολοσσών της Ηπείρου Αλέξανδρο στις Αιγές, τα Ανάκτορα ήταν πανέτοιμα για να δεξιωθούν και να θαμπώσουν του υψηλούς προσκεκλημένους! Δυστυχώς όμως την ίδια εκείνη ημέρα, το 336 π.Χ. έκλεισαν για πάντα τα μάτια του μεγαλόπνοου εμπνευστή τους, του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς δολοφονήθηκε εκεί, στο παρακείμενο θέατρο, από τον Παυσανία. Έτσι κάπως αρχίζουν όλα, εδώ βρίσκεται ίσως η έναρξη του σύγχρονου δυτικού κόσμου. Τα Ανάκτορα, που είχαν μήκος 78 μέτρα και ύψος 13,60 μ. και απλωνόταν σε έκταση συνολικά 12,5 στρεμμάτων, εικάζεται πως είναι έργο του κορυφαίου αρχιτέκτονα Πυθέου, ο οποίος σχεδίασε το περίφημο Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (355 – 350 π.Χ.), ένα από τα 7 θαύματα της αρχαιότητας, καθώς και το ναό της  Αθηνάς  Πολιάδος  στην Πριήνη της Μικράς Ασίας!

Αναπαράσταση Ανακτόρων Δ. Παντερμαλής – Γ. Κιαγιάς. [ Η σχεδιαστική αναπαράσταση βρίσκεται στο βιβλίο: Βεργίνα, Περιδιαβάζοντας τον αρχαιολογικό χώρο, σελίδα21. Στέλλα Δρούγου, Χριστίνα Σαατσόγλου-Παλιαδέλη. Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. 3η έκδοση 2001

«Δεύτερο σημαντικό έργο της Αρχαίας Ελλάδας» χαρακτήρισε το αριστουργηματικό Ανάκτορο του Φιλίππου η Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδου, που αποτέλεσε το αρχιτεκτονικό πρότυπο οικοδόμησης ολόκληρης της Ελληνιστικής Ανατολής, με τα περίφημα περιστύλια να δεσπόζουν σε όλες τις κατοπινές Αλεξάνδρειες. Η πρόσβαση στο Ανάκτορο γινόταν από την ανατολική πλευρά, όπου υψωνόταν ένα πραγματικά μοναδικό μνημειακό πρόπυλο, στο κέντρο μιας εντυπωσιακής δωρικής κιονοστοιχίας. Σώζονται μάλιστα τα μαρμάρινα κατώφλια της τριπλής αυτής βασιλικής εισόδου! Περνώντας το πρόπυλο φτάνει κανείς στην αυλή που παραδοσιακά αποτελούσε το κέντρο, γύρω από το οποίο αρθρώνονταν οι χώροι και οι λειτουργίες κάθε σπιτιού. Όπως η πρόσοψη έτσι και η αυλή που είναι ακριβώς τετράγωνη αποκτά εδώ μια απολύτως κανονική μνημειακή μορφή με ένα τεράστιο περιστύλιο, σε κάθε πλευρά του οποίου υπάρχουν 16 λίθινοι δωρικοί κίονες που επιστέφονται από την χαρακτηριστική δωρική ζωφόρο. Η αυλή που χωράει άνετα περισσότερο από 2.000 καθιστούς ανθρώπους, λειτουργούσε κυρίως σαν χώρος όπου επικεντρωνόταν η πολιτική και κοινωνική ζωή του Μακεδονικού Βασιλείου, ενώ σε μια άλλη, μεγάλη, κυκλική αίθουσα της ανατολικής πλευράς, τον θόλο, είχαν βρεθεί αναθηματικές επιγραφές που αναφέρονταν στην ελληνική φυσικά γλώσσα, στον «πατρώο Ηρακλή», που οι Μακεδόνες βασιλιάδες τιμούσαν σαν πρόγονό τους, όπως και ο Αλέξανδρος! Χώροι συμποσίων, ανδρώνες, με δάπεδα στρωμένα με ψηφιδωτά από βότσαλα, υπήρχαν στην ανατολική και τη βόρεια πλευρά του Παλατιού, όπου δύο διάδρομοι οδηγούσαν από το περιστύλιο στον εξώστη, μια ευρύχωρη βεράντα με πανοραμική θέα στην πόλη και σε ολόκληρη την περιοχή, που αποτελεί άλλη μία θαυμαστή καινοτομία του Ανακτόρου των Αιγών! Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι όμως τα εξαίσια ψηφιδωτά, που καταλαμβάνουν έκταση 2.000. τ.μ.! Δηλαδή δύο ολόκληρων στρεμμάτων συνολικά! Ένα από αυτά σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση και είναι φτιαγμένο από μικροσκοπικά λευκά, μαύρα, γκρίζα, κίτρινα και κόκκινα βότσαλα! Το ψηφιδωτό αυτό θυμίζει χαλί με ένα εντυπωσιακό λουλούδι να ανθίζει στο κέντρο του, πλαισιωμένο από πολύπλοκα ελικωτά βλαστάρια και λουλούδια που εγγράφονται σε έναν κύκλο! Μάλιστα ο πολλαπλός  μαίανδρος και ο σπειρομαίανδρος που στολίζουν την περιφέρεια του κύκλου, μοιάζουν πολύ με αυτούς που βρίσκουμε πάνω στη χρυσελεφάντινη ασπίδα του Φιλίππου Β΄, η οποία και εκτίθεται στο Μουσείο των Βασιλικών Τάφων! Ακόμη, στη μία από δύο μεγάλες επίσημες αίθουσες των Ανακτόρων, που πιθανόν ήταν αίθουσες βασιλικών ακροάσεων και συμποσίων, θέμα του επιδαπέδιου ψηφιδωτού αποτελεί μια θάλασσα από σκούρα μπλε βότσαλα, που στη μέση της καλπάζει ένας ταύρος, ο οποίος έχει στην πλάτη του την Ευρώπη! Είναι η αρπαγή της Ευρώπης, της βασιλοπούλας της Φοινίκης από τον ταύρο-Δία, την οποία φέρνει στην Κρήτη και έτσι στην ήπειρο που παίρνει από αυτήν το όνομά της! Πολύ πριν τον Καρλομάγνο, εδώ χτυπά το πρώτον η καρδιά της Ευρώπης. Η κ. Κοτταρίδου επισημαίνει σαν πολύ σημαντικό το ότι ο Φίλιππος διάλεξε αυτό το θέμα για το πιο επίσημο δωμάτιο του Ανακτόρου του, διότι όπως φαίνεται αντιλαμβανόταν τον εαυτό του σαν Ευρωπαίο Ηγεμόνα, γεγονός που, λαμβανομένων υπόψη των μοναδικών χαρακτηριστικών της δυναμικής, στρατηγικής και πολιτικής του προσωπικότητας, αλλά και του μεγαλεπήβολου και τολμηρότατου οράματός του για συντριβή του πανίσχυρου Περσικού Κράτους, δικαιώνει τα λόγια που έγραψε για εκείνον ο Θεόπομπος, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον σπουδαιότερο άνδρα της Ευρώπης : «… Μηδέποτε ενηνοχέναι Ευρώπη τοιούτον άνδραν παράπαν οίον τον του  Αμύντου Φίλιππον ».

Περισσότερο λιτές, αλλά εξίσου εντυπωσιακές είναι και οι τρεις τεράστιες αίθουσες της δυτικής πλευράς με τα μαρμαροθετήματα, που υπογραμμίζουν και εδώ τη μεγάλη φροντίδα όλων των χώρων του Ανακτόρου, που υπολογίζεται πως συνολικά άφηνε χώρο για 278 κλίνες! Ο Φίλιππος δηλαδή μπορούσε να παραθέσει συμπόσιο σε περισσότερους από 500 καλεσμένους ταυτόχρονα (ξαπλωμένων σε ανάκλιντρα), αριθμός πρωτοφανής για τα ελληνικά δεδομένα! Το Βασιλικό Ανάκτορο του Φιλίππου στις Αιγές, με την ποιότητα, τη διακόσμηση και την αρχιτεκτονική του τελειότητα, με τον πλούτο και τις εντυπωσιακές διαστάσεις του, με τη μεγαλοπρέπεια και τη λάμψη του στο ηλιακό φως, εξοπλισμένο με όλες τις ανέσεις της εποχής, με ένα άψογο σύστημα αποχέτευσης αλλά και ύδρευσης, που έφερνε μέχρι εκεί το δροσερό νερό των πηγών του βουνού, με τις τεράστιες αίθουσες, την πελώρια αυλή, το επιβλητικό πρόπυλο, την πρωτοποριακή  διώροφη στοά του, κατασκευασμένη 200 χρόνια νωρίτερα από τη Στοά του Αττάλου, τους ανδρώνες, τα διαμερίσματα των γυναικών και τους κοιτώνες, θεωρείται πια δίκαια εφάμιλλο των πλουσίων βασιλικών Ανακτόρων της Κνωσού. Δυστυχώς όμως, μετά την κατάλυση του Μακεδονικού Βασιλείου από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ., έπειτα από τη δραματική μάχη της Πύδνας (22 Ιουνίου 168 π.Χ.), ο ηρωικός Μακεδονικός μας Στρατός, που μόνος του αντιστέκονταν ως λέων στην ανεμπόδιστη από τους υπόλοιπους Έλληνες επέλαση των Ρωμαίων, διαλύθηκε και οι κατακτητές εξάντλησαν τη βαρβαρότητά τους, καταστρέφοντας, καίγοντας και γκρεμίζοντας μαζί με την πόλη των Αιγών, τα τείχη και το θέατρο της και το περίφημο λαμπρό και μοναδικό Ανάκτορο, που περιμένει από τότε, εδώ και 2.177 χρόνια τη σωστική αναστήλωσή του!

Οι Αιγές εξαφανίζονται έκτοτε και ξεχνιούνται. Ωστόσο όμως η ανάμνηση του θρυλικού Μακεδονικού βασιλικού οίκου εξακολουθεί «να ζει και να βασιλεύει» στο βυζαντινό όνομα Παλατίτσια, που στέκει αδιάκοπα στους αιώνες έως σήμερα, στο όνομα του γειτονικού με τις Αιγές χωριού (η Βεργίνα είναι άλλο, πολύ νεότερο χωριό, που κατοικήθηκε από πρόσφυγες της Μικρασίας και της Αν. Ρωμυλίας). Στα κατοπινά πικρά χρόνια της Τουρκοκρατίας, στα 1495, μετά την άλωση της Πόλης, εκεί επάνω στα παλάτια του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, θα στήσουν οι Έλληνες το ταπεινό παλάτι του Υψίστου Βασιλέως, την Εκκλησούλα της Αγίας Τριάδας, χτισμένη στη σκιά της αιωνόβιας βελανιδιάς…

Το Ανάκτορο των Αιγών, ανακαλύφθηκε ξανά το 1855 από τον Γάλλο αρχαιολόγο Leon Heuzey, χάρη στις πληροφορίες που του έδωσε ο παρατηρητικός παπάς της περιοχής! Έτσι ο Λέον Εζέ, έξι χρόνια αργότερα θα αρχίσει τις πρώτες ανασκαφικές του έρευνες στην περιοχή, που διήρκεσαν σαράντα ημέρες. Κύλησαν τα χρόνια, ο Μακεδονικός Αγώνας, οι Βαλκανικοί, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική Καταστροφή και ο Ξεριζωμός του ΄22, ώσπου στα 1938 το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αποφάσισε, με πρόταση του τότε Καθηγητή Αρχαιολογίας Κωνσταντίνου Ρωμαίου, να αναλάβει τη συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας στη Βεργίνα, που σταμάτησε όμως εκ νέου στο 1940. Ο Ρωμαίος, στην ανασκαφική ομάδα του οποίου είχε βρεθεί και ο μετέπειτα Καθηγητής Ανδρόνικος, θα επανέλθει στο Ανάκτορο το 1954 και θα συνεχίσει τις ανασκαφικές του έρευνες ως το 1956, σε συνεργασία με τον τότε έφορο Αρχαιοτήτων Χαράλαμπο Μακαρονά, ενώ από το 1959 το έργο του θα το συνεχίσουν οι διάδοχοί του στο Πανεπιστήμιο Γεώργιος Μπακαλάκης και Μανόλης Ανδρόνικος. Το 1961, το εκκλησάκι – φρουρός που προστάτευε τον χώρο, διαλύθηκε για να προχωρήσουν εκεί οι ανασκαφές, ενώ στο μεταξύ η περιοχή είχε γίνει νταμάρι και «έχτισε» με τις πέτρες της τα γύρω χωριά, με τελευταίο από όλα, στη δεκαετία του 1920, την ίδια η Βεργίνα!

«Και τότε είδαμε κάτι που ήταν αδύνατο να φανταστώ, γιατί ποτέ δεν είχε βρεθεί τέτοιο οστεοδόχο σκεύος: μια ολόχρυση λάρνακα με ένα επιβλητικό ανάγλυφο αστέρι στο κάλυμμά της...». Μ΄ αυτά τα λόγια αρχίζει την περιγραφή του ο αρχαιολόγος Μανόλης Ανδρόνικος για το τι είδε όταν άνοιξε για πρώτη φορά την σαρκοφάγο στον τάφο του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β'. Στις 8 Νοεμβρίου 1977 έφερνε στο φως μία από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών: Τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας.

Από το 1972 την ανασκαφική έρευνα αναλαμβάνει πια ο Καθηγητής Μανώλης Ανδρόνικος και συνεχίζει σήμερα η Αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδου με την ομάδα της.