today's art: Gustave Courbet, La Femme au Perroquet, The Woman with the Parrot, 1866, Huile sur toile, 129 x 195 cm, New York, The Metropolitan Museum of Art

Ο Γουστάβος Κουρμπέ (Gustave Courbet 1819 – 1877) ηγήθηκε ως Γάλλος ζωγράφος του κινήματος του Ρεαλισμού κατά τον 19ο αιώνα. Οι Ρεαλιστές γεφύρωσαν το χάσμα ανάμεσα στους Ρομαντικούς (Ζερικώ, Ντελακρουά κ.α.) με την ευαίσθητη Σχολή της Μπαρμπιζόν και τους Ιμπρεσιονιστές. Γεννήθηκε στο μικρό αγροτικό χωριό Ορνάν από ικανούς κτηματίες ενώ το 1837 ξεκινά νομικές σπουδές που σε δύο χρόνια εγκαταλείπει πηγαίνοντας στο Παρίσι για σπουδές ζωγραφικής. Εκεί αντιγράφει πίνακες μεγάλων καλλιτεχνών, γίνεται φίλος με τον Μιλέ, αλλά σύντομα βρίσκει το δικό του εκφραστικό δρόμο των ασυμβίβαστων. Κατέχει σημαντική θέση πρωτοπορίας, ενώ είναι εντυπωσιακό πόσο μεγάλες και διαρκείς αντιμαχόμενες συζητήσεις προκάλεσε με το έργο του.

«Είμαι πενήντα χρονών και έζησα πάντα λεύτερος. Αφήστε με λεύτερος να τελειώσω τη ζωή μου. Σαν πεθάνω, τότε θα ήθελα να ειπωθεί για μένα : Δεν ανήκε σε καμία Σχολή, σε καμία Εκκλησία, σε κανένα Ίδρυμα, σε καμία Ακαδημία. Τέλος, σε κανένα καθεστώς, εκτός από το καθεστώς της Ελευθερίας».

Esquisse pour les Casseurs de pierres, Outline for the Stone breakers, 1849

Ασχολήθηκε με τοπία, θάλασσες, νεκρές φύσεις, εικόνες που θεωρούνταν τραχείς, αγρότες στη δουλειά, εργάτες. Κοντραρίστηκε με τις Ακαδημαϊκές συντηρητικές απόψεις, πρότεινε την ευθεία παρατήρηση στη φύση. Ανεξάρτητο πνεύμα, από τα πρώτα του αριστουργήματα θεωρούνται οι “Εργάτες που σπάζουν πέτρες”, για το οποίο και εκθειάστηκε ο τρόπος που προσέγγισε αυθεντικά και ανυπόκριτα τη φτώχεια. Ζωγραφίζοντας την ταφή ενός απλού ανθρώπου χαρακτηρίστηκε ως Φριχτός Σοσιαλιστής, και ως Άγριος, αλλά αυτό δεν μείωσε σε τίποτε την δημοσιότητα που απέκτησε παρότι δεν την επεδίωκε.

Le Sommeil, The Sleep, 1866

Αμετανόητα προκλητικός αποφάσισε με μια σειρά αισθησιακών σκηνών να περάσει στην αντεπίθεση των καθωσπρέπει αστών της παρισινής μπουρζουαζίας. Οι τρεις σταθμοί αυτής της τάσης του ήταν όταν ζωγράφισε τον πίνακα Sleep, εννοώντας την ξεκούραση που μπορούν να απολαύσουν δύο γυναίκες ομοφυλόφιλες  θέμα που προκάλεσε εκρήξεις αντιδράσεων. Παρόμοιες συγκρούσεις προκάλεσε η αποτύπωση δύο γυναικών που με πολλά υπονοούμενα ξαπλώνουν στη χλόη, προφανώς ελαφρότατων ηθών, με ημισηκωμένα φουστάνια, ίσως σχετιζόμενες, κοιτώντας λάγνα, και με ένα ανδρικό καπέλο πρόδηλο στην παραπλέουσα βάρκα, έργο για το οποίο τον συνέλαβαν για πρώτη φορά. Κλείνει τη σειρά με την «Προέλευση του Κόσμου», με το οποίο πλέον γενικεύεται η αντίδραση,  αρκεί δε να σημειωθεί πως το έργο δεν είχε εκτεθεί δημόσια μέχρι το 1988 !

L'Origine du monde, The Origin of the world, 1866

Συνέβαλε καταλυτικά στην εξάπλωση του Ιμπρεσιονισμού, καθώς υποστήριξε αδάμαστα την αδιαπραγμάτευτη ελευθερία του καλλιτέχνη, τάχθηκε υπέρ της πλήρους αυτονομίας του ακόμη και μπρος στις κυβερνήσεις, ενώ προώθησε στις ιδιωτικές εκθέσεις όλα τα αμφιλεγόμενα στις κριτικές έργα του. Στους πίνακές του φιλοτέχνησε μια σειρά από εντυπωσιακά έργα, με εικόνες και από την καθημερινή ζωή του μόχθου, γεγονός που τον χαρακτήρισε κι ως επαναστατική μορφή, ειδικά όταν πήρε μέρος στη Γαλλική Κομμούνα του 1871. Με το τέλος της Κομμούνας συνελήφθη ξανά, του επιβλήθηκε φυλάκιση και πρόστιμο για την πτώση της Στήλης του Άουστερλιτς στην Πλας Βαντόμ, δημεύτηκαν οι πίνακές του, κι ακολούθησε ο πικρός θάνατος του εξόριστου στην Ελβετία.

Η επιφάνεια του μακρινού Τιτάνα «έχει την υφή υγρής άμμου», Titan’s Surface the “Consistency of Soft, Damp Sand”

Καλλιτεχνική άποψη της προσγείωσης του Huygens στην επιφάνεια του Τιτάνα. Artist concept of the Huygens probe landing on the surface of Titan. Credit: ESA

The touchdown of ESA's Huygens probe on Titan in January 2005 is relived in this animation. The sequence is shown in two speeds. The initial impact of the probe with the surface creates a small, 12 cm deep hole and throws up dust into the atmosphere. The probe then bounces out and slides 30-40cm before wobbling to a rest. Vibrations in the probe's instruments were recorded for nearly 10 seconds after impact. The motion was reconstructed by combining accelerometer data from the Huygens Atmospheric Structure Instrument and the Surface Science Package with photometry data from the Descent Imager/Spectral Radiometer. Credits: ESA--C. Carreau

Αν μπορούσε κανείς να περπατήσει στο κατεψυγμένο έδαφος του Τιτάνα, του μεγαλύτερου και πιο ενδιαφέροντα δορυφόρου του Κρόνου, θα είχε την αίσθηση ότι πατά σε «μαλακή, υγρή άμμο», εκτιμούν ερευνητές που επανεξέτασαν τα δεδομένα της αποστολής Huygens.

H ευρωπαϊκή εξερευνητική συσκευή Huygens (βαφτίστηκε προς τιμήν του Δανού αστρονόμου Κρίστιαν Χόιγκενς) απελευθερώθηκε το 2004 από το διαστημικό σκάφος Cassini της NASA, λίγο πριν από την άφιξη του Cassini στο σύστημα του Κρόνου.

Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 2005, έγινε το πρώτο ανθρώπινο αντικείμενο που ακουμπά την επιφάνεια του εξωτικού Τιτάνα, ο οποίος κρύβεται κάτω από μια πορτοκαλί, παχιά και αδιαφανή ατμόσφαιρα.

This image is an artist's impression of the descent and landing sequence followed by ESA's Huygens probe that landed on Titan. The Jan. 14, 2005 landing was the culmination of a 22-year process of planning, organizing and cooperation between ESA and NASA. Credit: NASA/JPL/ESA

Τα δεδομένα της αποστολής Cassini-Huygens αποκάλυψαν την ύπαρξη αχανών εκτάσεων με σχηματισμούς που θυμίζουν αμμόλοφους. Πιο εντυπωσιακή ήταν όμως η ανακάλυψη ότι στον Τιτάνα υπάρχουν σχετικά μεγάλες λίμνες, οι πρώτες που εντοπίζονται εκτός της Γης.

Αντί για νερό, όμως, οι εξωγήινες λίμνες αποτελούνται από υγρό μεθάνιο και άλλους υδρογονάνθρακες, οι οποίοι περιοδικά πέφτουν στην επιφάνεια ως βροχή.

Το Huygens, μια αποστολή της ευρωπαϊκής διαστημικής υπηρεσίας ESA, συνέλεξε πολύτιμα δεδομένα για την ατμόσφαιρα καθώς έπεφτε με αλεξίπτωτο. Όταν τελικά έφτασε στο έδαφος, κατάφερε να παραμείνει σε λειτουργία για αρκετό χρόνο ώστε να μεταδώσει μια μοναδική εικόνα του εξωγήινου τοπίου.

Επτά χρόνια μετά, τα δεδομένα που συνέλεξαν τα όργανα της συσκευής, και κυρίως οι μετρήσεις από τα επιταχυνσιόμετρα, επανεξετάστηκαν από ερευνητές του Ινστιτούτου Έρευνας Ηλιακού Συστήματος Max Planck στη Γερμανία.

Η ανάλυση, αναφέρει η ερευνητική ομάδα στην επιθεώρηση Planetary and Space Science, αποκαλύπτει ότι, με την πρώτη επαφή του στο έδαφος, το Huygens άνοιξε έναν λάκκο βάθους 12 εκατοστών. Στη συνέχεια αναπήδησε, προσγειώθηκε σε μια επίπεδη επιφάνεια και γλίστρησε για 30 με 40 εκατοστά. Στην τελική του θέση, ταλαντώθηκε πέρα-δώθε πέντε φορές και τελικά ακινητοποιήθηκε.

Οι μετρήσεις δείχνουν ότι «στην πρώτη ταλάντωση, η συσκευή μάλλον χτύπησε ένα βότσαλο που προεξείχε περίπου δύο εκατοστά από την επιφάνεια του Τιτάνα, και πιθανώς έσπρωξε το βότσαλο μέσα στο έδαφος» αναφέρει ο Δρ Στέφαν Σρέντερ, επικεφαλής της μελέτης. «Αυτό υποδεικνύει ότι η επιφάνεια είχε την πυκνότητα μαλακής υγρής άμμου» καταλήγει.

Τα αποτελέσματα διαψεύδουν προηγούμενες εκτιμήσεις άλλων επιστημόνων, οι οποίοι υποψιάζονταν ότι η επιφάνεια του φεγγαριού είναι μόνιμα υγρή και λασπώδης λόγω της βροχής υδρογονανθράκων.

Ο Δρ Σρέντερ σημειώνει ωστόσο ότι στα δεδομένα του Huygens υπάρχουν ενδείξεις για ένα «χνουδωτό» υλικό σαν άμμο, το οποίο εκτινάχθηκε από την επιφάνεια κατά την προσεδάφιση και παρέμεινε αιωρούμενο για περίπου τέσσερα δευτερόλεπτα. Το υλικό αυτό πρέπει να ήταν στερεό, παρατήρηση που υποδεικνύει ότι στην συγκεκριμένη περιοχή του Τιτάνα δεν είχε βρέξει για καιρό.

Περισσότερα στοιχεία για τον μυστηριώδη δορυφόρο θα μπορούσε να προσφέρει στο μέλλον το Cassini, το οποίο συνεχίζει να εξερευνά το σύστημα του Κρόνου από το 2004.

Πέτρωμα-έκπληξη από το Curiosity. Mars Rock Touched by NASA Curiosity has Surprises

Ο ξεχωριστός Τζέικ Ματίεβιτς: οι κόκκινες κουκκίδες δείχνουν τα σημεία όπου στόχευσε το λέιζερ της Κάμερας Χημείας, οι μωβ αντιστοιχούν με τα σημεία «στόχευσης» του φασματογράφου APXS. This image shows where NASA's Curiosity rover aimed two different instruments to study a rock known as "Jake Matijevic."Image credit: NASA/JPL-Caltech/MSSS

Λέγεται Τζέικ Ματίεβιτς και αν και… Αρειανός, μοιάζει πολύ με ορισμένους «κατοίκους» της Γης. Το πρώτο πέτρωμα που συνέλεξε το «Curiosity» πριν από τρεις εβδομάδες έχει ονοματεπώνυμο και είναι διαφορετικό από αυτά που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στον Άρη. Όπως δείχνουν τα αποτελέσματα των αναλύσεων που δόθηκαν μόλις στη δημοσιότητα, είναι στενός συγγενής κάποιων όχι ιδιαίτερα διαδεδομένων αλλά γνωστών πετρωμάτων που συναντάμε σε ηφαιστειογενείς περιοχές του πλανήτη μας.

Ασυνήθιστο από όλες τις απόψεις

Το πέτρωμα, το οποίο ονομάστηκε Τζέικ Ματίεβιτς εις μνήμην ενός μηχανικού της αποστολής που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, αποτέλεσε έκπληξη για τους ειδικούς. Σκουρόχρωμο, με σχήμα πυραμίδας και μέγεθος μπάλας ποδοσφαίρου, όταν συνελέγη από το Curiosity στις 21 Σεπτεμβρίου έμοιαζε να είναι άλλο ένα κομμάτι αρειανού βασάλτη. Τελικά όμως ο Τζέικ αποδείχθηκε ξεχωριστός.

«Ταιριάζει πολύ ως προς τη χημική του σύσταση με ένα όχι ιδιαίτερα συνηθισμένο αλλά γνωστό είδος πυριγενούς πετρώματος που βρίσκουμε σε πολλές ηφαιστειογενείς περιοχές της Γης» ανέφερε ο Εντουαρντ Στόλπερ του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας (Caltech), εκ των επιστημονικών υπευθύνων της αποστολής Curiosity.

«Ο Τζέικ είναι παράξενο αρειανό πέτρωμα» συμπλήρωσε από την πλευρά του ο Ραλφ Γκέλερτ του Πανεπιστημίου Γκελφ στο Οντάριο του Καναδά, επιστημονικός υπεύθυνος του φασματογράφου APXS που πραγματοποίησε μέρος των αναλύσεων. «Έχει υψηλή περιεκτικότητα σε στοιχεία που ταιριάζουν με το ορυκτό άστριος και χαμηλή σε μαγνήσιο και σίδηρο».

Υδάτινο παρελθόν;

Wide-angle perspective view of Curiosity's tracks and Jake Matijevic rock (right) on sol 43, anaglyph version. Credit NASA / JPL / Michael Howard

Τα γήινα πετρώματα που έχουν παρόμοια χημική σύσταση με αυτή του Τζέικ προέρχονται από τα έγκατα της Γης, και συγκεκριμένα από τον μανδύα, κάτω από τον φλοιό. Έχουν σχηματιστεί από την κρυσταλλοποίηση σχετικά πλούσιου σε νερό μάγματος σε υψηλές πιέσεις.

Όπως εξήγησε ο κ. Στόλπερ, δεν είναι πολύ συνηθισμένα σε όλο τον πλανήτη, είναι όμως διαδεδομένα σε ωκεάνια νησιά όπως η Χαβάη, η Αγία Ελένη ή οι Αζόρες καθώς και σε περιοχές τεκτονικών βυθισμάτων όπως ο ποταμός Ρίο Γκράντε.

Υποδηλώνει η παρουσία του Τζέικ την παρουσία νερού στο παρελθόν του Άρη καθώς και ότι στο εσωτερικό του συντελούνταν κάποτε διαδικασίες παρόμοιες με αυτές που συντελέστηκαν στη Γη; «Με μόνο μια αρειανή πέτρα αυτού του είδους είναι δύσκολο να γνωρίζουμε αν έχουν συντελεστεί οι ίδιες διαδικασίες. Είναι όμως λογικό να ξεκινήσουμε να εξετάζουμε την προέλευσή του από αυτή τη βάση» απάντησε ο ερευνητής.

today's art: Georges Seurat, Poseuse vue de dos, Étude pour les Poseuses, Poseuse seen of back, Study for Poseuses, 1887

Ο Georges Seurat (1859 – 1891) συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους (μετα)-Ιμπρεσιονιστές ζωγράφους όλων των εποχών. Μέσα σε μόλις 10 χρόνια καριέρας έδωσε μεγάλα δείγματα της τέχνης του, μέσα από έναν ανηλεή κόπο, αφοσίωση, επιστημοσύνη και ανεξάντλητους πειραματισμούς. Πολυπρόσωπες σκηνές, παραθαλάσσια τοπία, ρομαντισμός και πορτρέτα, τσίρκο και ειδύλλια απαρτίζουν το μοναδικής έκφρασης χρωστήρα. Αναγνωρίσιμο το στυλ του το δίχως άλλο με την πρώτη κιόλας ματιά.

Georges Seurat, Coin d'un Bassin à Honfleur, 1886

Μεγάλωσε σε οικογένεια εύπορη, με πατέρα υψηλόβαθμο νομικό αυστηρών αρχών. Ήδη από τα σχολικά χρόνια ο οικογενειακός περίγυρος τον έφερε κοντά στην τέχνη, γνωρίστηκε με γλύπτες και ζωγράφους, και το 1878 εισάγεται στη Σχολή Καλών Τεχνών. Αφού εγκαταλείπει σ’ έναν χρόνο τη σχολή, το 1884 παραδίδει το πρώτο σημαντικό έργο του Λουόμενοι στον Ασνιέρ, το οποίο απορρίφθηκε από την επίσημη Έκθεση (Salon). Η φιλία του όμως με τον Segnac, έναν ακόμη μετρ της νέας τέχνης, του δίνει θάρρος να συνεχίζει και να παραμένει αδιαπραγμάτευτα στην ζωγραφική ερμηνεία της επιστημονικής ανάλυσης του φωτός.

Promenade avec singe, étude pour la Grande Jatte, Walk with monkey, study for the Large Bowl, 1884-1885

Το επόμενο (τεράστιο) βήμα του ήταν ο μεγάλος πίνακας "Μια Κυριακή στο νησί Grande Jatte". Εκεί (δυο χρόνια του πήρε ο πίνακας….!) τελειοποιεί κατά το δυνατόν τις τεχνικές του πάνω σε μια νέα εκφραστική δυνατότητα ολόδικής του έμπνευσης  τον Πουαντιγισμό, ή Νεοϊμπρεσιονισμό, ή καλύτερα Ντιβιζιονισμό που ο ίδιος προτιμούσε. Πριν δώσει τον πίνακα προηγήθηκαν αμέτρητα σχέδια, και ασίγαστες προσπάθειες να καταλήξει στη σύνθεση που ονειρευόταν. Αντί να αναμιγνύει τα χρώματα στην παλέτα του, ακούραστα κεντούσε μικροσκοπικές τελείες μοναδικού χρώματος, ώστε τελικά μόνο του το μάτι του θεατή να προχωρήσει στην αυτόματη σύνθεση των χρωμάτων και να απολαύσει ένα ευγενικό αποτέλεσμα.

Πολλοί φυσικά απέρριψαν αμέσως την καλλιτεχνική του πρόταση, που με ιδιαίτερα αρνητικές κριτικές τον έθεσαν στο περιθώριο. Ο κριτικός τέχνης Felix Feneon είχε όμως την προφητική διαύγεια να προασπίσει το νέο “κύμα Seurat”: “Αν κοιτάξει κανείς οποιοδήποτε ομοιόμορφα σκιασμένη περιοχή στο Grande Jatte, μπορεί να βρει σε κάθε εκατοστό του ένα στροβιλιζόμενο σμήνος από μικρές τελείες το οποίο περιέχει όλα τα στοιχεία που αποτελούν το επιθυμητό χρώμα. Πάρτε για παράδειγμα ένα κομμάτι του χορτοτάπητα και της σκιάς του. Τα περισσότερα από τα σημεία αντανακλούν τον τοπικό χρωματισμό του χόρτου, μπλέκονται τα πορτοκαλί εκφράζοντας τη σχεδόν ανεπαίσθητη επίδραση του ήλιου. Περιστασιακές μωβ κηλίδες συμπληρώνουν το πράσινο ενώ ένα κυανό μπλε γίνεται η αφορμή να λειτουργήσει ο αμφιβληστροειδής μέσα στον πλούτο των φωτεινών ακτίνων.”

Μια Κυριακή στο νησί La Grande Jatte, Un dimanche après-midi à l'île de la Grande-Jatte, 1886

Ερωτεύτηκε μια αγροτοκοπέλλα τη Μαντλέν Νόμπλοχ κρατώντας μυστική τη σχέση του, απέκτησαν ένα γιο το 1891 αλλά δυστυχώς η μοίρα του παίζει άσχημο παιγνίδι, καθώς στα 42 του πεθαίνει ξαφνικά μάλλον από διφθερίτιδα ή μηνιγγίτιδα, αρρώστια από την οποία δυο βδομάδες μετά χάνεται κι ο γιος τους, ενώ σοκαρισμένη η χήρα εξαφανίστηκε από προσώπου γης.

Georges Seurat, Les Poseuses, Petite version, Poseuses, Small version, 1888.

Από κάθε άποψη ήταν ένας πρωτοπόρος, φέρνοντας έναν ολόφρεσκο αέρα στη γερασμένη αντίληψη της ζωγραφικής. Βέβαια αν κάποιος πλησίαζε πολύ κοντά, σχεδόν βέβηλα στους πίνακές του, θα χανόταν στο έγχρωμο μηδέν, σε ένα ακατανόητο πουά. Έτσι άλλωστε τηρούσε και τη γενικότερη αρχή των Ιμπρεσιονιστών, να θεώνται τα έργα από μακρύτερα του συνηθισμένου μέχρι τότε. Μόχθησε πάνω στο χρώμα όσο λίγοι. Ο συνδυασμός των υλικών χρωμάτων από Κόκκινο + Κίτρινο + Μπλε μας δίνει το Μαύρο. Ο συνδυασμός του φωτός από Κόκκινο + Πράσινο + Μπλε μας δίνει το Άσπρο.

Τέτοιες επιστημονικές θεωρίες ο Σερά αποφάσισε να τις κάνει τέχνη και προσέγγιση στο συναίσθημα και την αρμονία. Όσο κι αν αντιδρούσαν ακόμη και αναγνωρισμένοι ζωγράφοι όπως ο Ρενουάρ κι ο Μονέ. Έδωσε τη ζωή του κι έμεινε στην αιωνιότητα του από αυτή του την επιμονή.

Τόμας Στερνς Έλιοτ, ΟΙ ΚΟΥΦΙΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ. T. S. ELIOT, THE HOLLOW MEN

Painting by Edvard Munch. All other materials from the web.

Κύριο Κουρτς – πέθανε

Μια δεκάρα για τον Γέρο-Γκάι

I

Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι

Είμαστε οι παραφουσκωμένοι άνθρωποι

Γέρνοντας μαζί

Με την περικεφαλαία γεμάτη με άχυρο. Αλίμονο!

Οι εξαντλημένες μας φωνές όταν

Μαζί ψιθυρίζουμε

Είναι βουβές και άσκοπες

Όπως ο αέρας στο ξερό χορτάρι

Ή τα πόδια των ποντικών πάνω σε σπασμένα γυαλιά

στο ξηρό μας κελάρι

Μορφή δίχως φόρμα, σκιά δίχως χρώμα,

Δύναμη παραλυμένη, χειρονομία δίχως κίνηση˙

Εκείνοι που διέσχισαν

Με το βλέμμα ευθύ, στου θανάτου την άλλη Βασιλεία

Μας θυμούνται —όπως ήμασταν— όχι σαν χαμένες

λυσσαλέες ψυχές, αλλά μοναχά

Σαν τους κούφιους ανθρώπους

Του παραφουσκωμένους ανθρώπους.

ΙΙ

Edvard Munch, The Murderess , 1906

Βλέμματα που δεν τολμώ στο όνειρο να αντικρίσω

Στου θανάτου το ονειρικό βασίλειο

Αυτά δεν εμφανίζονται:

Εκεί, τα βλέμματα είναι

Ηλιόφως σε έναν σπασμένο κίονα

Εκεί, είναι ένα δέντρο που ταλαντεύεται

Και υπάρχουν φωνές

Στου ανέμου το τραγούδι

Πιότερο μακρινές και ακόμα πιο ιερές

Απ’ ότι ένα αστέρι που σβήνει.

Ας μη βρεθώ πιο κοντά

Στου θανάτου το ονειρικό βασίλειο

Κι ακόμα ας ντυθώ

Με μια τέτοια προμελετημένη μεταμφίεση

Τη δορά του ποντικού, το πετσί του κορακιού,  σανίδια σταυρωτά  Σε ένα λιβάδι

Και όπως φυσάει ο άνεμος τα πάει

Όχι πιο κοντά—

Όχι αυτή η τελική συνάντηση

Στο βασίλειο του λυκόφωτος.

ΙΙΙ

James Abbott McNeil, Nocturne, 1870-1877

Αυτή είναι η νεκρή χώρα

Αυτή είναι  του κάκτου η χώρα

Εδώ τα λίθινα ειδώλια

Υψώνονται, εδώ δέχονται

Την ικεσία από το χέρι ενός νεκρού ανθρώπου

Κάτω από την μαρμαρυγή ενός αστεριού που σβήνει.

Κάπως έτσι είναι

Στου θανάτου την άλλη βασιλεία

Ξυπνάς μοναχός

Εκείνη την ώρα που εμείς

τρέμουμε με τρυφερότητα

Χείλη που θα φιλούσαν

Πλάθουν προσευχές για τη σπασμένη πέτρα.

IV

Edvard Munch, The Lonely Ones, 1935

Τα βλέμματα δεν είναι εδώ

Εδώ δεν υπάρχουν βλέμματα

Σ’ αυτή την κοιλάδα των άστρων που πεθαίνουν

Σ’ αυτή την κούφια κοιλάδα

Το σπασμένο αυτό σαγόνι των χαμένων βασιλείων μας

Σε αυτόν τον ύστατο τόπο συνάντησης

Μαζί ψαχουλεύουμε

Και αποφεύγουμε τα λόγια

Συγκεντρωμένοι  στην αμμούδα του ξεχειλισμένου ποταμού

Τυφλοί, εκτός κι αν

Τα μάτια επανέλθουν

Όπως το αιώνιο άστρο

Ρόδο εκατόφυλλο

Της λυκόφωτης του θανάτου βασιλείας

Η ελπίδα μόνο

Των κενών ανθρώπων.

V

Edvard Munch, By the Roulette, 1892

Γύρω-γύρω όλοι

Φραγκόσυκο στη μέση

Γύρω-γύρω όλοι

Στις πέντε ξημερώνει

Μεταξύ της ιδέας

Και της πραγματικότητας

Μεταξύ της κίνησης

Και της πράξης

Ενσκήπτει η Σκιά

Ότι Σου εστίν η Βασιλεία

Μεταξύ της επινόησης

Και της δημιουργίας

Μεταξύ του αισθήματος

Και της ανταπόκρισης

Ενσκήπτει η Σκιά

Η ζωή είναι μακριά πολύ

Μεταξύ της επιθυμίας

Και του σπασμού

Μεταξύ της ισχύος

Και της ύπαρξης

Μεταξύ της ουσίας

Και της πτώσης

Ενσκήπτει η Σκιά

Ότι Σου εστίν η Βασιλεία

Ότι Σου εστίν

Είναι η ζωή

Ότι Σου εστίν

Έτσι τελειώνει ο κόσμος

Έτσι τελειώνει ο κόσμος

Έτσι τελειώνει ο κόσμος

Όχι με έναν κρότο αλλά με ένα κλαψούρισμα

T. S. ELIOT, NOVEMBER 1925

Μετάφραση: Γιάννης Αντιόχου

Οι δυο επιγραφές που χρησιμοποιεί ως motto ο Έλιοτ προέρχονται η μεν που μεταφράζεται: «Κύριο Κουρτς-πέθανε» από το κλασικό μυθιστόρημα του Τζόζεφ Κόνραντ  «Η καρδιά του σκότους», όπου ο Κουρτς είναι μυθιστορηματικός ήρωας, η δε  που μεταφράζεται ως: «μια δεκάρα για τον Γέρο-Γκάι» είναι λαϊκή αγγλική έκφραση, την οποία λένε τα παιδιά στην Αγγλία την 5η Νοεμβρίου.

Ο Γέρο-Γκάι είναι ο Γκάι Φοκς (Guy Fawkes) που μαζί με άλλους συνωμότησε στο να ανατιναχθεί η Βουλή των Λόρδων ως διαμαρτυρία απέναντι στους αντικαθολικούς νόμους. O Γκάι Φοκς συνελήφθηκε στις 5 Νοεμβρίου του 1605 σε ένα υπόγειο της βουλής και μετά από βασανιστήρια ομολόγησε και κατέδωσε και τους συνεργάτες του. Η 5η Νοεμβρίου γιορτάζεται στην Αγγλία με πυροτεχνήματα και φωτιές αχυρένιων ομοιωμάτων. Η συσχέτιση «οι κούφιοι άνθρωποι», «οι παραγεμισμένοι άνθρωποι» είναι φανερή με τα ομοιώματα από άχυρο που καίγονται.

Το ποίημα έχει ακόμα αναφορές από τον «Ιούλιο Καίσαρα» του Σαίξπηρ και την «Κόλαση» του Δάντη, ιδιαίτερα στη στροφή όπου είναι συγκεντρωμένοι όλοι μαζί στην αμμούδα του ξεχειλισμένου ποταμού.

Στο ποίημα παρακολουθούμε τη διαδρομή της ψυχής μέσα: (1) Στου θανάτου το ονειρικό βασίλειο, (2) Στο βασίλειο του λυκόφωτος και (3) Στου θανάτου την άλλη βασιλεία

Ο Έλιοτ περιγράφει πως εμείς οι ζωντανοί γινόμαστε αντιληπτοί από εκείνους που «διέσχισαν με το βλέμμα ευθύ, στου θανάτου την άλλη Βασιλεία» και γράφτηκε στις 25 Νοεμβρίου του 1925. Η έκδοση του έγινε για πρώτη φορά στο βιβλίο του Έλιοτ “Collected Poems 1920-1925”. 

today's art: Modigliani, Nu couché (sur le côté gauche), 1917, Huile sur Toile, 89 x 146 cm, Paris, Collection Particulière

Ο Αμεντέο Μοντιλιάνι, (Amedeo Clemente Modigliani 1884-1920) ήταν Ιταλός, ήταν Εβραίος, ήταν ζωγράφος, ήταν γλύπτης και ήταν πάντα νέος. Γεννημένος στο Λιβόρνο παιδί της αριστοκρατικής Ευγενίας (κριτικός λογοτεχνίας, μεταφράστρια) και του Φλαμίνιο, ενώ όλα έδειχναν αρχικά ρόδινα, αποδείχθηκαν κόντρα: Η καλή οικονομική κατάσταση του σπιτιού σύντομα εξανεμίστηκε λόγω των πολεμικών συνθηκών, η υγεία του από παιδί κλονίστηκε μετά τη φυματίωση, οι φίλοι τον φώναζαν «Μοντί», ομόηχο του γαλλικού maudit = καταραμένος! Κι αν στα 14 άρχισε τα μαθήματα ζωγραφικής στη Σχολή Γυμνού της Φλωρεντίας ήδη στα 19 συναντά το χασίς και παρέα θα συνεχίσουν ως το τέλος, στο πνεύμα του Νίτσε που ήθελε την αληθινή δημιουργικότητα μέσω της ανυπακοής και της αντιδραστικής αταξίας.

Modigliani, Portrait de l'artiste par lui-même, 1919, Huile sur Toile, 100 x 65 cm, Sao Paulo, collection Matarazzo

Τον έλκει το Παρίσι της belle époque, όπου βρίσκει μια γωνιά να σπιτωθεί, στο επίκεντρο της αβάν γκαρντ, στο Λε Μπατό Λαβουά (Le Bateau-Lavoir), ένα κοινόβιο για τους αδέκαρους καλλιτέχνες που πολλοί από δαύτους στην πορεία του αιώνα θα αναδεικνύονταν σε μορφές της παγκόσμιας Τέχνης. Νέος φίλος του εκεί θα είναι το αλκοόλ, και φυσικά οι δημιουργίες του Τουλούζ Λωτρέκ, όσο και του Σεζάν που θα τον επηρεάσουν βαθιά. Ο αγοραίος έρωτας έδωσε έξαψη σ’ όλες τις ηδονιστικές του τάσεις, εντούτοις οι ελαφρών ηθών κοπέλλες της Μονμάρτρης γίνονται και οι μούσες του αφού ούτε φίλους ούτε αληθινές ερωμένες ζωγράφισε ποτέ σε γυμνό.

  Modigliani, Le Grand Nu, 1917, 73x116 cm, new York, moma

Μια τέτοια συναισθηματική τρέλα ήταν και η παντρεμένη ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα, η οποία όμως μετά από έναν περίπου χρόνο, δαρμένη και κακοποιημένη, εγκαταλείπει τον θυελλώδη τους έρωτα για να γυρίσει στον άνδρα της. Μέσα στον κυκεώνα των καταχρήσεων γνωρίζεται με το Ρουμάνο γλύπτη Κονσταντίν Μπρανκούζι που τον μυεί στα μυστήρια της γλυπτικής, κι αφιερώνεται για μια εξαετία περίπου ως το 1915 αποκλειστικά στην πλαστική με πηγές έμπνευσης κυρίως αφρικανικά και καμποτζιανά αρχέτυπα. Τα προς το ζην τα αντλούσε μέσα στα καφέ κρατώντας χαρτί και μολύβι, όπου ζωγράφιζε χωρίς δεύτερη σκέψη τα σχέδια του και τα αντάλλασσε με μερικά ποτήρια κρασί.

Modigliani, Portrait de Lunia Czechowska, 1919, 100 x 65 cm, Paris, musée Municipal d'Art Moderne

Σχετίζεται με την δημοσιογράφο Μπεατρίς Χάστινγκς που υποφέρει τα πάνδεινα από τις βίαιες εξάρσεις του, σερνάμενη απ΄ τα μαλλιά, κι η οποία ζει ένα κολασμένο πάθος να του αντεπιτίθεται με σπασμένες καρέκλες! Ο έμπορος τέχνης Ζμπορόφσκι του δίνει κάποιες λύσεις στην απόγνωση, και από το 1915 έως το 1920, ο Μοντιλιάνι ζωγράφισε πάνω από τριακόσιους πίνακες -κατά βάση σκανδαλώδη γυμνά, για τα οποία πολλές φορές η αστυνομία τον καταζητεί… Γνωρίζεται με τη 19χρονη Ζαν Εμπιτέρν, αποκτούν ένα παιδί και χάνονται στην Κυανή Aκτή ζώντας ένα παράφορο πάθος αλληλοεξάρτησης. Δεκάδες πορτρέτα της πανέμορφης θεάς του φιλοτεχνούνται εκεί, αρκεί να τονιστεί για την αξία τούτων των έργων πως, το 2005, ένας πίνακας της μορφής της, πωλήθηκε για περισσότερο από 4 εκ. ευρώ !

Modigliani, Portrait de Jeanne Hebuterne assis, 1918, 92 x 60 cm, Paris, Collection Particulière

Ήταν άραγε ακριβής η προσωπογραφία της;  Μάλλον όχι. Οι γυναικείες φιγούρες του Μοντιλιάνι έχουν σχεδόν πανομοιότυπα χαρακτηριστικά: Πρόσωπα οβάλ που γέρνουν, αμυγδαλωτά μάτια συνήθως μεγάλα, μικρό στόμα, μύτη μακρουλή σαν σπάτουλα που χωρίζει το πρόσωπο στα δύο, λαιμός ευαίσθητα σωληνοειδής σαν μίσχος, αισθησιασμός άκρατα προκλητικός. Την 24 Ιανουαρίου 1920, πεθαίνει από φυματιώδη μηνιγγίτιδα και την άλλη κιόλας μέρα η συντετριμμένη Ζαν, εγκυμονούσα στον ένατο μήνα, πέφτει από το μπαλκόνι του πέμπτου ορόφου στο παγωμένο χειμωνιάτικο πεζοδρόμιο.

Έμειναν βέβαια και μερικά ερωτήματα αναπάντητα: Πώς μπορούσε ένας τόσο εθισμένος στις ηδονές καταχρήσεις και βία χαρακτήρας να εκφράζει τόση αισθαντικότητα; Πώς θα εξελισσόταν αν δεν είχε αυτοκαταστροφικά πεθάνει τόσο νέος; Πού θα τον κατατάσσαμε σήμερα άραγε, στους ιμπρεσσιονιστές, στους ρεαλιστές ή στους εξπρεσσιονιστές; Η απάντηση υπάρχει σαφής μόνο στο τελευταίο αίνιγμα: Πουθενά!. Ο Μοντιλιάνι τόσο με τη ζωή του όσο κυρίως με έργο του αποτελεί μια Εξαίρεση, μια εξαίρεση εκτός και μακριά κάθε κατάταξης.