Tι είναι η κοσμική ακτινοβολία υποβάθρου; What is cosmic background radiation?

Cosmic background radiation spectrum as determined with the COBE satellite: uncorrected (top), corrected for the dipole term due to our peculiar velocity (middle), and corrected for contributions from the dipole term and from our galaxy (bottom).

Edwin Hubble

(…) Στο τέλος της δεκαετίας του 1920, ο μεγάλος αμερικανός αστρονόμος Hubble διαπίστωσε ότι όλοι οι μακρινοί γαλαξίες απομακρύνονται από τη Γη με ταχύτητα που είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη είναι η απόστασή τους από τη Γη. Μ’ άλλα λόγια, ο Hubble διαπίστωσε ότι το σύμπαν διαστέλλεται.

Ο ίδιος ο χώρος διαστέλλεται παρασύροντας μαζί τους και τη μάζα του Σύμπαντος. Είναι σαν όλο το Σύμπαν να βρίσκεται πάνω στην επιφάνεια ενός μπαλονιού που φουσκώνει συνεχώς καθώς ο χρόνος κυλάει.

Η ειρωνεία του θέματος ήταν ότι η αρχική μορφή των εξισώσεων του Einstein – χωρίς την κοσμολογική σταθερά – προέβλεπε μια τέτοια διαστολή του Σύμπαντος, όπως απέδειξαν πρώτοι οι Friedmann και Lemaitre. Έσπευσε, λοιπόν, ο Einstein να αποκαθάρει τις εξισώσεις του από το «μίασμα» της κοσμολογικής σταθεράς, αποκαλώντας την προσθήκη της «τη μεγαλύτερη επιστημονική γκάφα της ζωής μου».

Αυτή η αξιοσημείωτη σύμπτωση των συμπερασμάτων της ΓΘΣ και των αστρονομικών παρατηρήσεων του Hubble δημιούργησε σε κάποιους φυσικούς – πολύ λίγους είναι αλήθεια – την ελπίδα ότι η ιστορία του Σύμπαντος είναι προσιτή στην Επιστήμη.

Έτσι προχώρησαν σιγά – σιγά στην ιδέα ότι ένα διαστελλόμενο Σύμπαν θα γίνεται αραιότερο και ψυχρότερο στο μέλλον στο μέλλον και θα ήταν όλο πυκνότερο, συμπαγέστερο και θερμότερο στο παρελθόν, μέχρι κάποια στιγμή στο απώτατο παρελθόν, όπου όλος ο χώρος και μαζί του όλη η μάζα του θα ήταν συγκεντρωμένη στο ίδιο «σημείο» (όλο το «μπαλόνι» θα είχε συρρικνωθεί σε ένα «σημείο»), η πυκνότητά του και η θερμοκρασία του θα ήταν άπειρα υψηλές και οι διαστάσεις του απίστευτα μικρές.

Αυτό το χρονικό σημείο θα ήταν κατά κάποιο τρόπο η απαρχή του Σύμπαντος και από κει και πέρα ότι ακολουθεί είναι μια απίστευτα γρήγορη διαστολή, κάτι σαν έκρηξη, το μεγάλο Bang (Big Bang) που φυσικά συνεχίζεται, ως διαστολή, και στις μέρες μας.

Αυτό ακριβώς το μοντέλο προέκυπτε αβίαστα από τις εξισώσεις του Einstein, όπως έδειξαν οι Friedmann και Lemaitre, και εύρισκε στήριξη από τις παρατηρήσεις του Hubble.

Έχοντας, λοιπόν, σε γενικές γραμμές αυτό το μοντέλο για τη θερμοκρασία, την πυκνότητα και το μέγεθος του Σύμπαντος (όπως προκύπτει από τη Γενική Θεωρία της

Σχετικότητας) μπορεί κανείς να κατασκευάσει – πράγμα που έγινε – ένα κατά το δυνατόν λεπτομερές σενάριο για την εξέλιξή του, χρησιμοποιώντας τους γνωστούς νόμους της Φυσικής.

Το σενάριο προβλέπει πότε και σε ποια αναλογία δημιουργήθηκαν τα νετρόνια και τα πρωτόνια από τα κουάρκ, πότε τα νετρόνια και τα πρωτόνια συνενώθηκαν για να φτιάξουν κάποιους μικρούς πυρήνες (π.χ. πυρήνες του στοιχείου ηλίου με δυο πρωτόνια και δυο νετρόνια), πως οι υπόλοιποι πυρήνες φτιάχτηκαν μέσα στα άστρα ή κατά τον εκρηκτικό τους θάνατο, πως οι διάφοροι πυρήνες παγίδευσαν ηλεκτρόνια για να φτιάξουν άτομα, πότε δημιουργήθηκαν τα άστρα και οι γαλαξίες, κλπ.

Δεν απομένει παρά να μελετήσει κανείς τι προβλέπει αυτό το κάπως λεπτομερές σενάριο για σήμερα ώστε να δούμε αν οι αστρονομικές παρατηρήσεις το επιβεβαιώνουν, το απορρίπτουν ή οδηγούν στην ενδεχόμενη αποδοχή τους με κάποιες ίσως σημαντικές τροποποιήσεις.

Το σενάριο προβλέπει, π.χ., ότι η κατά βάρος αναλογία υδρογόνου προς ήλιο στο Σύμπαν είναι περίπου 3 προς 1 με τα άλλα στοιχεία να αποτελούν ένα πολύ – πολύ μικρό ποσοστό.

Αυτή η πρόβλεψη είναι σε συμφωνία με τις παρατηρήσεις. Παρόλη αυτή και κάποιες άλλες επιτυχίες, η επιστημονική κοινότητα παρέμεινε ιδιαίτερα επιφυλακτική στο να αποδεχθεί το Big Bang ως φυσική πραγματικότητα. Έμοιαζε περισσότερο με μεταφυσική υπόθεση παρά με ελέγξιμη φυσική θεωρία. Αυτό μέχρι το 1965 και την τυχαία ανακάλυψη της κοσμικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων (ΚΑΜ). Τι είναι όμως η ΚΑΜ;

A 1949 composite picture with Robert Herman on the left, Ralph Alpher on the right, and George Gamow in the center, as the genie coming out of the bottle of "Ylem," the initial cosmic mixture of protons, neutrons, and electrons from which the elements supposedly were formed.

Το σενάριο του Big Bang, όπως είχαν επισημάνει ήδη από το 1948 οι Gamow, Alpher και Hermann προέβλεπε ότι στο πρώιμο Σύμπαν, λόγω της πολύ υψηλής θερμοκρασίας, υπήρχε ακτινοβολία που όμως ήταν παγιδευμένη στην ύλη του Σύμπαντος, η οποία ήταν ιονισμένη λόγω της πολύ υψηλής θερμοκρασίας. Σε κάποιο χρονικό σημείο, που σήμερα το υπολογίζουμε στα 380 χιλιάδες χρόνια μετά το οριακό σημείο μηδέν της Μεγάλης Έκρηξης, καθώς το Σύμπαν ψυχόταν αυτή η κοσμική ακτινοβολία απελευθερώθηκε από την ύλη (λόγω του ότι η τελευταία έπαψε να είναι ιονισμένη) και ακολούθησε (η κοσμική ακτινοβολία) το δικό της δρόμο, τη δική της εξέλιξη, τις λεπτομέρειες της οποίας προβλέπει το σενάριο.

Προβλέπει, δηλαδή, το σενάριο ποια είναι η ένταση της κοσμικής ακτινοβολίας και ποια είναι η κατανομή της στις διάφορες φασματικές περιοχές.

Υπήρχε όμως τόση δυσπιστία και για το μοντέλο της Μεγάλης Έκρηξης και για το λεπτομερές σενάριο που βασίζεται σ’ αυτό, ώστε η πρόβλεψη του Gamow, Alpher και Hermann να αγνοηθεί σχεδόν πλήρως και έτσι να μην επιχειρηθεί καν ο έλεγχος αυτής της τόσο σημαντικής ιδέας (παρά μόνο όταν ήταν ήδη αργά), μέχρις ότου σε δυο φυσικούς του εργαστηρίου Bell των ΗΠΑ, τους Penzias και Wilson, ειδικούς στη ραδιοαστρονομία, δόθηκε η ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν μια μεγάλη χωνοειδή αντένα του εργαστηρίου για να μελετήσουν γαλαξίες που εκπέμπουν ραδιοκύματα.

Οι Arno A. Penzias και Robert Wilson μπροστά από την κεραία με την οποία ανακάλυψαν την Κοσμική Ακτινοβολία Μικροκυμάτων

Υπήρχε όμως τόση δυσπιστία και για το μοντέλο της Μεγάλης Έκρηξης και για το λεπτομερές σενάριο που βασίζεται σ’ αυτό, ώστε η πρόβλεψη του Gamow, Alpher και Hermann να αγνοηθεί σχεδόν πλήρως και έτσι να μην επιχειρηθεί καν ο έλεγχος αυτής της τόσο σημαντικής ιδέας (παρά μόνο όταν ήταν ήδη αργά), μέχρις ότου σε δυο φυσικούς του εργαστηρίου Bell των ΗΠΑ, τους Penzias και Wilson, ειδικούς στη ραδιοαστρονομία, δόθηκε η ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν μια μεγάλη χωνοειδή αντένα του εργαστηρίου για να μελετήσουν γαλαξίες που εκπέμπουν ραδιοκύματα.

Η αντένα αυτή είχε κατασκευαστεί για άλλο πρακτικό τηλεπικοινωνιακό σκοπό, ο οποίος στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Οι δυο φυσικοί στην προετοιμασία για τις μετρήσεις τους αντιμετώπισαν ένα τεχνικό, όπως νόμισαν, πρόβλημα.

Η αντένα τους εμφάνιζε παράσιτα από τα οποία, παρόλες τις προσπάθειές τους, δεν μπόρεσαν να απαλλαγούν.

Εξέτασαν μήπως η Νέα Υόρκη με τις ποικίλες δραστηριότητές της ήταν η αιτία των παρασίτων. Απηλλάγησαν και από τη «λευκή διηλεκτρική ουσία», δηλαδή τις κουτσουλιές δυο περιστεριών που είχαν κτίσει τη φωλιά τους μέσα στην αντένα. Αλλά τίποτε. Τα παράσιτα παρέμεναν.

Τελικά απεδείχθη ότι αυτά τα «παράσιτα» δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η αρχέγονη κοσμική ακτινοβολία, το αρχαιότερο απομεινάρι από τη Δημιουργία του Κόσμου.

Φασματική κατανομή της κοσμικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων. Το διάγραμμα παριστάνει τη λαμπρότητα ως συνάρτηση του μήκους κύματος της κοσμικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων. Τα πειραματικά σημεία προέρχονται από τις μετρήσεις του ειδικού φασματομέτρου του δορυφόρου COBE (Cosmic Background Explorer) , που εκτοξεύτηκε το Νοέμβριο του 1989. Η συνεχής καμπύλη (κατανομή ακτινοβολίας μέλανος σώματος) αποτελεί τη θεωρητική πρόβλεψη, με βάση τη κβαντική θεωρία, που αποδίδει στο φως και σωματιδιακές ιδιότητες. Η μοναδική ελεύθερη παράμετρος στη θεωρία, που καθορίζει και το σχήμα και το μέγεθος της καμπύλης, είναι η θερμοκρασία Τ. Στην προκειμένη περίπτωση Τ = 2,725 Κ, σε συμφωνία με το ισχύον κοσμολογικό μοντέλο. Η εντυπωσιακή αυτή σύμπτωση των παρατηρησιακών δεδομένων (που αφορούν το Σύμπαν και την Ιστορία του με τα πιο θεμελιακά αποτελέσματα δημιουργεί συγκλονιστικά αισθήματα δέους και θαυμασμού για την εμβέλεια της επιστημονικής μεθοδολογίας και τη δύναμη της ανθρώπινης διάνοιας.

Μ’ άλλα λόγια, τα «παράσιτα», από τα οποία προσπαθούσαν να απαλλαγούν, απεδείχθη ότι αποτελούσαν την σημαντικότερη ίσως παρατηρησιακή ανακάλυψη στην Ιστορία της Επιστήμης. Όταν αυτή η κοσμική ακτινοβολία μετρήθηκε πολύ πιο προσεκτικά από ειδικό δορυφόρο, (τα αποτελέσματα ανακοινώθηκαν το 1992), η σύμπτωση του θεωρητικού σεναρίου της μεγάλης έκρηξης και των δεδομένων της παρατήρησης ήταν τόσο εντυπωσιακή ώστε το Big Bang αντιμετωπίστηκε πια, όχι ως μια μεταφυσική υπόθεση, αλλά ως μια σοβαρή επιστημονική θεωρία..

Η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης έπρεπε να περάσει μια ακόμη σημαντική δοκιμασία. Η ύπαρξη των γαλαξιών και των άστρων συνεπάγεται ότι στο πρώιμο Σύμπαν η πυκνότητα της ύλης δεν μπορεί να ήταν απολύτως ομοιόμορφη παντού. 

Κάποιες, έστω και μικρές αυξημένες συγκεντρώσεις της ύλης δεν μπορεί να ήταν απολύτως ομοιόμορφη παντού. Κάποιες, έστω και μικρές αυξημένες συγκεντρώσεις ύλης έπρεπε να υπάρχουν για να αποτελέσουν το σπέρμα της δημιουργίας των γαλαξιών. Όμως αυτές οι αυξομειώσεις όφειλαν να αποτυπωθούν στην Κοσμική Ακτινοβολία Μικροκυμάτων, ως μικρές διαφορές ανάλογα με την κατεύθυνση απ’ όπου έρχεται αυτή η κοσμική ακτινοβολία.

Οι δορυφορικές παρατηρήσεις που ανακοινώθηκαν το 1992 επιβεβαίωσαν για πρώτη φορά την ύπαρξη αυτών των μικροδιαφορών στην Κοσμική Ακτινοβολία Μικροκυμάτων.

Ανάλυση των διακυμάνσεων της θερμοκρασίας της Κοσμικής Ακτινοβολίας Μικροκυμάτων (στο πέμπτο δεκαδικό ψηφίο) ανάλογα με τη κατεύθυνση παρατήρησης. Οι διακυμάνσεις αυτές έχουν αναλυθεί ως άθροισμα (σταθμισμένο) σφαιρικών αρμονικών Yℓm(θ,φ) και εδώ δίνεται η εξάρτηση των συντελεστών από το ℓ. H θεωρία προβλέπει – και η παρατήρηση επιβεβαιώνει – ότι το μέγιστο θα εμφανιστεί για ℓ = 200, εάν η γεωμετρία του Σύμπαντος είναι Ευκλείδεια. Οι διακυμάνσεις για ℓ>300 οφείλονται στις αρμονικές. Η σύμπτωση θεωρίας και παρατηρήσεων επιτρέπει να προσδιορίσουμε ποσοτικά πολλά βασικά χαρακτηριστικά του Σύμπαντος.

Το 2003 ανακοινώθηκαν τα πρώτα αποτελέσματα των μετρήσεων που  έγιναν, μέσω του δορυφόρου WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe), πολύ πιο λεπτομερείς μετρήσεις, οι οποίες προσδιόρισαν σε ποσοτικό επίπεδο το πως το μέγεθος των μικροδιακυμάνσεων στην Κοσμική Ακτινοβολία Υποβάθρου εξαρτάται από την κατεύθυνση παρατήρησης και από το γωνιακό άνοιγμα του οργάνου παρατήρησης. 

Η συμφωνία των δεδομένων αυτών με τις προβλέψεις με τις προβλέψεις του σεναρίου της Μεγάλης Έκρηξης όχι μόνο επιβεβαίωσε την ύπαρξη μικρομεταβολών στην πυκνότητα του Σύμπαντος κατά την πρώτη, “νηπιακή” φάση της εξέλιξής του, πριν η ακτινοβολία αποσυνδεθεί από την ύλη, αλλά μας επέτρεψε να προσδιορίσουμε  και τη φύση αυτών των μικροδιακυμάνσεων της πυκνότητας.

Διαπιστώθηκε δηλαδή ότι κατά την εξέλιξη του πρώιμου Σύμπαντος, η ύλη/ενέργειά του παλλόταν από ακουστικά κύματα ενός βασικού μήκους κύματος (της βασικής αρμονικής) και των υποπολλαπλασίων του (με άλλα λόγια των ανώτερων αρμονικών), που αφενός μεν αποτέλεσαν τις περιοχές συμπύκωνσης της ύλης ώστε να δώσουν αργότερα τους γαλαξίες και αφετέρου αποτυπώθηκαν στην Κοσμική Ακτινοβολία Υποβάθρου.

Έτσι η Κοσμική Ακτινοβολία Μικροκυμάτων έχει “γραμμένη” μέσα της την αρχέγονη κοσμική “μουσική”, με τη βασική “νότα” της και τις αρμονικές της, που δονούσαν το αδιαμόρφωτο ακόμη Σύμπαν και καθόρισαν τη μετέπειτα δομή του. Και ο ανθρώπινος πολιτισμός μπορεί πια να “αφουγκραστεί” τον απόηχο αυτής της αρχέγονης κοσμικής “μουσικής”.

Φαντάζομαι ότι οι Πυθαγόρειοι θα ήσαν ευτυχείς να δουν ότι η ιδέα τους για την ακουστική αρμονία των πλανητών, επανέρχεται στο προσκήνιο, όχι βέβαια στο επίπεδο των πλανητών, αλλά ως ακουστική αρμονία του νεογέννητου Σύμπαντος από την οποία ξεπήδησαν οι γαλαξίες, τα άστρα, οι πλανήτες, και – σε τελική ανάλυση – και οι ίδιοι οι Πυθαγόρειοι. (…)

Απόσπασμα από το βιβλίο του Ε. Ν. Οικονόμου: «Από τα κουάρκ μέχρι το Σύμπαν»,  Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Η Γη τη νύχτα από δορυφόρο. Earth at Night

Η όψη της Γης τη νύχτα από τον δορυφόρο Suomi NPP (Suomi National Polar-orbiting Partnership). Οι εικόνες είναι μια σύνθεση των δεδομένων που λήφθηκαν μέσα σε επτά ημέρες τον Απρίλιο και δεκατρείς ημέρες τον Οκτώβριο του 2012. Χρειάστηκαν 312 δορυφορικές τροχιές και ποσότητα δεδομένων 2,5 terabytes για να δημιουργηθεί μια σαφής εικόνα για κάθε κομμάτι στην επιφάνεια της Γης.

This view of Earth at night is a cloud-free view from space as acquired by the Suomi National Polar-orbiting Partnership Satellite (Suomi NPP). A joint program by NASA and NOAA, Suomi NPP captured this nighttime image by the satellite's Visible Infrared Imaging Radiometer Suite (VIIRS). The day-night band on VIIRS detects light in a range of wavelengths from green to near infrared and uses filtering techniques to observe signals such as city lights, gas flares, and wildfires. This new image is a composite of data acquired over nine days in April and thirteen days in October 2012. It took 312 satellite orbits and 2.5 terabytes of data to get a clear shot of every parcel of land surface. This video uses the Earth at night view created by NASA's Earth Observatory with data processed by NOAA's National Geophysical Data Center and combined with a version of the Earth Observatory's Blue Marble: Next Generation.

Ενδείξεις νερού και στον αστεροειδή «Εστία», Dawn probe spies possible water-cut gullies on Vesta

Μια από τις νέες εικόνες που έστειλε το Dawn από την Εστία στην οποία αποτυπώνονται διαβρώσεις στα τοιχώματα ενός κρατήρα. This image shows examples of long, narrow, sinuous gullies that scientists on NASA's Dawn mission have found on the giant asteroid Vesta. Image credit: NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA

Μετά την αποστολή MESSENGER που εντόπισε νερό στους πόλους του Ερμή, τώρα το διαστημικό σκάφος Dawn βρήκε στην επιφάνεια της Εστίας γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά που πιθανώς προκλήθηκαν από τη ροή νερού.

Νέες ενδείξεις νερού – οι πιο αναπάντεχες από κάθε άλλη φορά – προέκυψαν σε ακόμα ένα ουράνιο σώμα, τον γιγάντιο αστεροειδή Εστία. Το διαστημικό σκάφος «Dawn» (Αυγή) εντόπισε στην επιφάνεια της Εστίας γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά σαν ξεροπόταμους, που πιθανώς προκλήθηκαν από τη ροή νερού.

Αν αυτό επιβεβαιωθεί, θα πρόκειται για μια εντυπωσιακή ανακάλυψη, καθώς, σε ένα σώμα χωρίς ατμόσφαιρα, όπως ο εν λόγω αστεροειδής, κανονικά το όποιο επιφανειακό νερό θα έπρεπε να εξατμίζεται γρήγορα, συνεπώς δεν θα είχε αρκετό χρόνο να χαράξει κοίτες στο έδαφος.

This image shows a close-up of long, narrow, sinuous gullies that scientists on NASA's Dawn mission have found on the giant asteroid Vesta. Image credit: NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA

Όμως, οι εικόνες που μετέδωσε η «Αυγή», σύμφωνα με το BBC, δείχνουν καθαρά την ύπαρξη πολύπλοκων ξεροπόταμων που κατεβαίνουν σε σχήμα ζικ-ζακ τα τοιχώματα ορισμένων κρατήρων. Συνεπώς, κατά τους επιστήμονες, πρέπει να εξεταστεί σοβαρά η υπόθεση της δημιουργίας τους, λόγω διάβρωσης, από κάποιο υγρό, όπως το νερό.

«Θέλουμε να ακούσουμε γνώμες και από άλλους. Το θέτουμε απλώς ως ερώτημα στην επιστημονική κοινότητα. Δεν βιαζόμαστε να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα» δήλωσε στο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης η ερευνήτρια Τζένιφερ Σκάλι του πανεπιστημίου της Καλιφόρνια-Λος Άντζελες (UCLA).

Η «Αυγή» πέρασε πάνω από έναν χρόνο γύρω από τον Εστία (τον δεύτερο μεγαλύτερο αστεροειδή στη ζώνη των αστεροειδών μεταξύ Άρη και Δία), μελετώντας τον εξονυχιστικά. Το σκάφος απομακρύνθηκε από τον Εστία φέτος τον Σεπτέμβριο, αφού προηγουμένως χαρτογράφησε το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειάς του από ύψος 210 χιλιομέτρων.

This image shows examples of straighter, shorter, wider gullies that scientists on NASA's Dawn mission have found on the giant asteroid Vesta. The crater shown here is called Fonteia. Image credit: NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA

Οι επιστήμονες μελέτησαν όλους τους κρατήρες του Εστίας με διάμετρο άνω των 10 χλμ. και σε 11 από αυτούς βρήκαν τα ίχνη ξεροπόταμων. Αν συγκριθούν με τα νεροφαγώματα στη Γη, η μορφολογία τους παραπέμπει σε τυπική διάβρωση από νερό. Αν αποκλειστεί η δημιουργία τους από τρεχούμενο νερό, τότε ανακύπτει το ερώτημα τι ήταν αυτό που δημιούργησε αυτά τα ίχνη πάνω στους κρατήρες.

Η Εστία θεωρείται γενικά ένα πολύ ξηρό ουράνιο σώμα. Η έλλειψη ατμόσφαιρας και συνεπώς ατμοσφαιρικής πίεσης σημαίνει ότι ο αστεροειδής δεν μπορεί να συγκρατήσει υγρό νερό στην επιφάνειά του για πολύ καιρό. Οποιοδήποτε υγρό θα χανόταν γρήγορα στο διάστημα. Άρα, οποιοδήποτε απόθεμα νερού -που θα μπορούσε να είχε μεταφερθεί από την πρόσκρουση κομητών- μάλλον θα διατηρείται υπόγεια, αρχικά με τη μορφή πάγου, που κάποια στιγμή λιώνει και χύνεται στην επιφάνεια.

Οι παρατηρήσεις ξεροπόταμων στον Εστία θυμίζουν μια ανάλογη ανακάλυψη, το 2000 στον Άρη, όταν δορυφορικές φωτογραφίες για πρώτη φορά αποκάλυψαν, επίσης, πολύπλοκα αποξηραμένα ρυάκια να κατεβαίνουν από τους κρατήρες. Όπως και τώρα, μια παρόμοια διαμάχη είχε ξεσπάσει μεταξύ των επιστημόνων κατά πόσο τα ρυάκια είχαν δημιουργηθεί από νερό.

Η Εστία

Η Εστία (το ρωμαϊκό όνομα της οποίας είναι Vesta) έχει διάμετρο 530 χλμ, μέγεθος που την κατατάσσει στην κατηγορία των «πρωτοπλανητών», οι οποίοι αποτελούν τα απομεινάρια των συγκρούσεων μεταξύ μικρών σε μέγεθος πλανητών. 

Dawn's Farewell Portrait of Giant Asteroid Vesta

Διαχρονικά αποτελεί πόλο έλξης μετεωριτών και μικρών διαστημικών βράχων οι οποίοι πέφτουν επάνω της δημιουργώντας ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και πλούσιο γεωλογικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τους ειδικούς, ο τρόπος δημιουργίας της Εστίας και ο σχηματισμός του φλοιού, του μανδύα και του πυρήνα σιδήρου που διαθέτει είναι παρόμοιοι με της Γης και της Σελήνης. Για τον λόγο αυτό και αποφασίστηκε να γίνει εκεί μια αποστολή εξερεύνησης. 

Το «φαινόμενο Πινόκιο» ισχύει! The 'Pinocchio effect': If you don't tell the truth, your nose really could give you away

Όταν λέμε ψέματα η μύτη μας δεν μεγαλώνει μεν αλλά... ζεσταίνεται, όπως ανακάλυψαν ερευνητές δίνοντας βάση στο «φαινόμενο Πινόκιο». Disney's Pinnochio: The wooden boy's nose grew longer and longer if he ever told a lie. Now a new study has shown that lying really does have an effect on our noses - by making it warm up

Αν νομίζατε ότι η ιστορία με τον Πινόκιο που η μύτη του μεγάλωνε όταν έλεγε ψέματα είναι απλώς… παραμύθι, ήρθε η ώρα να αναθεωρήσετε. Ισπανοί επιστήμονες ανακάλυψαν ότι το «φαινόμενο Πινόκιο» δεν ισχύει μόνο για τις φανταστικές ξύλινες κούκλες αλλά και για εμάς τους ανθρώπους με σάρκα και οστά. Μόνο που, στη δική μας περίπτωση, η μύτη δεν μακραίνει. Απλώς… ζεσταίνεται.

Εισάγοντας για πρώτη φορά την απεικονιστική τεχνική της θερμογραφίας – η οποία βασίζεται στη μέτρηση της θερμοκρασίας του σώματος – στον τομέα της ψυχολογίας οι ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Γρανάδας ανέπτυξαν τον πρώτο «ανιχνευτή» ψεύδους που φαίνεται να λειτουργεί πραγματικά. Πέρα από τα ψέματα, η μέθοδος μπορεί επίσης να «προδώσει» και διάφορα συναισθήματά μας, ενώ παράλληλα αποκαλύπτει άγνωστες ως τώρα αντιδράσεις του σώματός μας στα σεξουαλικά ερεθίσματα ή σε δραστηριότητες όπως η άσκηση και ο χορός.

Η μύτη που ψεύδεται «κοκκινίζει»

Giving the game away: When we misrepresent our true feelings - when we lie, in other words - the temperature around our nose raises and a brain element called 'insula' is activated

Εξετάζοντας εθελοντές με τη θερμογραφική κάμερα οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι όταν αυτοί ψεύδονταν σχετικά με τα συναισθήματά τους η μύτη τους «ανέβαζε» τη θερμοκρασία της – δηλαδή «κοκκίνιζε» όπως φαίνεται στην απεικόνιση αριστερά (Πηγή Παενπιστήμιο της Γρανάδας). Παράλληλα δεν υπήρχε μεταβολή της δραστηριότητας στον νησιωτικό φλοιό, μια περιοχή του συστήματος ανταμοιβής του εγκεφάλου η οποία έχει συνδεθεί με τα αληθινά συναισθήματα.

«Ο νησιωτικός φλοιός σχετίζεται με την ανίχνευση και τη ρύθμιση της θερμοκρασίας» εξηγούν σε δελτίο Τύπου του Πανεπιστημίου ο Εμίλιο Γκόμεθ Μιλάν και η Ελβίρα Σαλάθαρ Λόπεθ, επικεφαλής της μελέτης. «Υπάρχει ένας ισχυρός αρνητικός συσχετισμός ανάμεσα στη δραστηριότητα του νησιωτικού φλοιού και την αύξηση της θερμοκρασίας. Οσο πιο ενεργός είναι ο νησιωτικός φλοιός (και άρα όσο πιο αληθινό το συναίσθημα) τόσο μικρότερη είναι η μεταβολή της θερμοκρασίας και το αντίστροφο».

Γενικώς η έντονη νοητική προσπάθεια και τα διάφορα συναισθήματα φαίνονται να επιφέρουν συγκεκριμένες «θερμομετρικές» αλλαγές στο πρόσωπό μας. Όπως έδειξε για παράδειγμα η θερμογραφία, όταν συγκεντρωνόμαστε σε κάποιο δύσκολο πρόβλημα η θερμοκρασία του προσώπου μας μειώνεται ενώ όταν νιώθουμε άγχος ανεβαίνει.

Σεξ και «θερμό» φλαμένκο 

Εκτός από τα συναισθήματα η θερμογραφία μπορεί επίσης να εντοπίσει τη σεξουαλική διέγερση. Οι εικόνες της αποκάλυψαν μάλιστα ότι, τουλάχιστον σωματικά, εμφανίζεται με τον ίδιο τρόπο στα δυο φύλα, όσο και αν περιγράφεται διαφορετικά. Τα σεξουαλικά ερεθίσματα φάνηκαν να ανεβάζουν τη θερμοκρασία στα ίδια σημεία – στον θώρακα και στα γεννητικά όργανα – τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες που συμμετείχαν στη μελέτη. Αυτό συνέβαινε δε ταυτοχρόνως, παρ’ ότι οι γυναίκες δήλωναν ότι είχαν ερεθιστεί ελάχιστα ή και καθόλου.

Οι ερευνητές εξέτασαν επίσης την αντίδραση του σωματικού «θερμομέτρου» μας σε διάφορες δραστηριότητες όπως η αεροβική άσκηση και αρκετά είδη χορού – από το κλασικό μπαλέτο ως το φλαμένκο. Διαπίστωσαν ότι το καθένα από αυτά «ανάβει» διαφορετικά σημεία του σώματός μας «Όταν κάποιος χορεύει φλαμένκο η θερμοκρασία πέφτει στα οπίσθιά του ενώ ανεβαίνει στους πήχεις των χεριών του» εξηγούν. «Αυτό είναι το θερμικό αποτύπωμα του φλαμένκο και το κάθε είδος χορού έχει ένα δικό του, συγκεκριμένο αποτύπωμα».

Η θερμογραφία είναι μια τεχνική που αναπτύχθηκε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τον αμερικανικό στρατό για τον εντοπισμό του εχθρού. Σήμερα έχει εφαρμογές σε πάρα πολλά πεδία, από τη μέτρηση της απώλειας ενέργειας στα κτίρια ως τη διάγνωση αναπνευστικών ασθενειών ή λύσσας σε ζώα. Μπορεί επίσης, όπως σημειώνουν οι ερευνητές, να χρησιμοποιηθεί για την ανίχνευση των μεταβολών της θερμοκρασίας στα διάφορα σημεία του σώματος και για τον καθορισμό της κατανομής του λίπους συμβάλλοντας στη θεραπεία παθήσεων όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας, η παχυσαρκία ή η νευρογενής ανορεξία.

Άστρο βρέφος «εγκυμονεί» ηλιακό σύστημα. This Baby Star Is Just Building Its Own Solar System

Καλλιτεχνική απεικόνιση του νεαρού άστρου που «ρουφάει» ύλη από το δίσκο ύλης που το περιβάλλει (εικόνα δεξιά). Οι κοσμικές διεργασίες έχουν ως αποτέλεσμα κάποιες ποσότητες ύλης να διασκορπίζονται με δύναμη στο Διάστημα (εικόνα αριστερά). Artist's conception of infant solar system: Young star pulls material from surroundings into rotating disk (right); generates outflowing jets of material (left). (Credit: Bill Saxton, NRAO/AUI/NSF)

Ομάδα αστρονόμων στις ΗΠΑ εντόπισαν ένα άστρο που βρίσκεται σε βρεφική ηλικία και οι πρώτες παρατηρήσεις δείχνουν πώς όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία ανάπτυξής του είναι πιθανό να δημιουργηθεί γύρω του ένα μεγάλο ηλιακό σύστημα. Πρόκειται για το νεαρότερο εν δυνάμει ηλιακό σύστημα που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα και η μελέτη του αναμένεται να προσφέρει νέα στοιχεία για τη δημιουργία των πλανητών και τη σχέση τους με τα μητρικά τους άστρα.

Η ανακάλυψη

Image of the protostar L1157 from the Spitzer Space Telescope

Το άστρο εντόπισε ερευνητική ομάδα με επικεφαλής επιστήμονες του Εθνικού Παρατηρητηρίου Ραδιοαστρονομίας των ΗΠΑ στο Σάρλοτσβιλ, στη Βιρτζίνια. Το άστρο βρίσκεται σε απόσταση 450 ετών φωτός από τη Γη και οι ερευνητές του έδωσαν την κωδική ονομασία L1527. Υπολογίζουν ότι έχει ηλικία μόλις 300 χιλιάδων ετών ενώ συγκριτικά ο Ήλιος έχει ηλικία 4.6 δισ ετών.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα πρωτοαστέρα που εξακολουθεί να «τρέφεται» από τον δίσκο κοσμικής ύλης που το περιβάλλει. Το άστρο βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο ένα πέμπτο του μεγέθους του Ήλιου.

Το σύστημα που γεννιέται

Baby star in the making. The top image shows reflected light associated with the outflow from the protostar and the bottom image is showing reflected light from the upper surface of the disk around the protostar and the contours show the emission from cold, dusty material in the disk.

Η πιο ενδιαφέρουσα εκτίμηση που κάνουν οι ερευνητές είναι ότι ο κοσμικός δίσκος που περιβάλλει το άστρο έχει τόση ύλη ώστε θα του επιτρέψει να φθάσει σε μέγεθος και λαμπρότητα τον Ήλιο ενώ θα περισσέψει τόσο υλικό που φθάνει για να δημιουργηθούν τουλάχιστον επτά γίγαντες αερίου με μέγεθος ανάλογο με αυτό του Δία.

Οι επιστήμονες αναμένεται να στρέψουν το βλέμμα τους στο L1527 αφού (θεωρητικώς τουλάχιστον) θα δουν πώς ήταν το ηλιακό μας σύστημα στα πρώιμα στάδια της δημιουργίας του. Το βέβαιο πάντως είναι ότι θα συγκεντρώσουν στοιχεία για την εξέλιξη των άστρων και των πλανητικών συστημάτων που δημιουργούνται γύρω τους. Η έρευνα δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature».

Δήμητρα Μήττα, «H εικόνα μου – ο έρωτάς μου»

Έγκον Σίλε, Αυτοπροσωπογραφία με ριγέ πουκάμισο. Black chalk and gouache on paper, 44,3 x 30,5 cm, Leopold Museum, Vienna.

Κυρίες και κύριοι,

Λέγομαι Σίλε και είμαι ζωγράφος. Πέθανα στα 28 μου χρόνια. Δεν διαισθάνθηκα τον θάνατό μου, ούτε και κανείς άλλος. Δεν νομίζω ότι με θρήνησαν πολλοί, δεν ήμουν κοινωνικός. Τόσοι θα ήταν οι θρηνούντες, λίγοι δηλαδή, ακόμη κι αν είχα πεθάνει στα 82 μου, ίσως και λιγότεροι  –82 εγώ, πόσο να ήταν οι δικοί μου, οι φίλοι μου; Μπορεί να είχαν χαθεί νωρίτερα. Και από αυτούς που θα ήταν παρόντες στην κηδεία μου κανένας δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι είχε διαισθανθεί τον θάνατό μου –στα 82 ο θάνατος είναι φυσικό φαινόμενο. Θα αναφέρονταν στη μοναξιά μου τα τελευταία χρόνια της ζωής μου, ότι είχα αποσυρθεί, αλλά φυσικό δεν ήταν; Θα έπασχα και από άνοια• ή από τη μοναχική μανία των ζωγράφων με τα στραβά δάχτυλα. Όμως πέθανα στα 28 μου και κανείς δεν διαισθάνθηκε τον θάνατό μου. Εγώ, πάλι, ήμουν απασχολημένος. 

Egon Schiele, Eros, 1911

Αδυνατώ να επικοινωνήσω μαζί σας. Είμαι, βλέπετε, νεκρός. Η οποιαδήποτε επαφή μεταξύ μας είναι ψευδαίσθηση. Κι ωστόσο, θέλω να σας ξεναγήσω στο έργο μου. Όχι, δεν θα σας μιλήσω γενικά για το έργο μου –αυτό το αφήνω στους ιστορικούς• εξάλλου το ξέρουν καλύτερα, εγώ απλώς το έκανα. Ένα έργο μόνο, για ένα έργο, γι’ αυτό θέλω να σας μιλήσω εγώ. «Η αυτοϊκανοποίηση» -είδατε τι κομψά που το θέτω για να μην σας χάσω, αγαπητό αστικό μου κοινό; Θέλω να σας πω πώς έκανα τον πίνακα αυτόν. 

Πέρασα μια μεγάλη περίοδο της ζωής μου (των 28 μου χρόνων) κοιτώντας γυμνό το σώμα μου στον καθρέφτη, κυρίως τα γεννητικά μου όργανα –παραμένω ευπρεπής. Τα τελευταία χρόνια προσπαθούσα να θυμηθώ την άλλη τους λειτουργία πλην αυτής που με οδηγούσε στην αποχώρηση του αποχωρητηρίου. Προσπαθούσα να διεγείρω τον αδρανή σωλήνα που κρεμόταν μπροστά ανασύροντας κάποια φαντασίωση. Μόνο που κι αυτές είχαν χλωμιάσει. Οι φαντασιώσεις, αγαπητοί μου φίλοι, πρέπει να βασίζονται σε υπαρκτές καταστάσεις. Τουλάχιστον έτσι λειτουργούν σε μένα, δεν έχω ιδέα πώς λειτουργούν σε σας και δεν επιθυμώ τις γενικεύσεις. Επανέρχομαι στον δικό μου σωλήνα και τις δικές μου φαντασιώσεις.

Λυπούμαι αλλά δεν έχω φαντασιώσεις, διότι σε μένα το υπαρκτό του έρωτα είναι απώτατο παρελθόν. Ωστόσο, προσπαθώ. Περνώ το χέρι πάνω από το κορμί μου, κι αυτό ανατριχιάζει, όχι ερεθισμένο ηδονικά αλλά από την παγωμένη εκροή των ακροδαχτύλων μου –με πέθανε ο χειμώνας φέτος• ή μήπως δεν φταίει ο χειμώνας; Αποτυγχάνω. Ο σωλήνας παραμένει εκκρεμής. 

Έγκον Σίλε, Γυναικείο γυμνό, 1910

Με συγχωρείτε, αλλά δεν είμαι ανίκανος. Απλώς, μπερδεύω τις διεγέρσεις, την ερωτική και της τέχνης μου. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω ποια είναι πιο έντονη –προσθέστε και τη μουσική την ώρα που δουλεύω και θα καταλάβετε πόσα εγκεφαλικά κύτταρα διεγείρονται. Δικαιολογήστε με, σας παρακαλώ, και κατανοήστε την αποτρόπαιη πράξη μου, το γεγονός ότι εγκατέλειψα το καημένο το κορίτσι πάνω στη διέγερσή του. Και τη δική μου. Σας παρακαλώ, μπείτε στη θέση μου και δικαιολογήστε με. Η εικόνα του πίνακα αναδύθηκε μέσα μου ολοκληρωμένη. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν να τον κάνω εκείνη την ίδια στιγμή, γιατί μετά μπορεί να τον έχανα. Το εγκατέλειψα το κορίτσι με τα ανοιχτά σκέλια. Όμως ξέρετε πόσες φορές το ζωγράφισα μετά; Δεν με διέγειρε τόσο η ανάμνηση της έκφρασης στο πρόσωπό της, μπορεί απορίας, εγκατάλειψης, απόρριψης• μπορεί και περιφρόνησης για τον γυμνό άνδρα, για μένα, που με το όργανο σε στύση ακόμη, κάθιδρος και παγωμένος, άνοιγε ντουλάπες και κατέβαζε μουσαμάδες, άρπαζε χρώματα κι ένα ρούχο να ρίξει επάνω του. Αυτές οι εκφράσεις δεν με ενδιέφεραν καθόλου –εξάλλου, ούτε που της έρριξα μια ματιά της κοπέλας• πού να ξέρω τι έκφραση θα είχε; Με διέγειρε όμως η έκφραση που φανταζόμουν ότι θα έπαιρνε το πρόσωπο από τη μοναχική ερωτική σύσπαση. 

Egon Schiele, Wally Neuzil in Black Stockings, 1912

Προσέξτε τα έργα μου με αυτήν την κοπέλα. Το βλέπετε ότι η αναγκαστική ηδονή της δεν συνοδεύεται από ευχαρίστηση στο πρόσωπο; Προσέξτε που κάποιες φορές την έχω στο πλάι, εσείς βλέπετε την πλάτη και τα δάχτυλα των χεριών να εξέχουν ανάμεσα στα σκέλια της, το κεφάλι να κλείνει τον κύκλο του σώματος στα γόνατα. Δείτε την, είναι σαν μπάλα. Τον βλέπετε τον λυγμό στην πλάτη; Εκείνο το εξόγκωμα που μοιάζει με κόκαλο• ή με ατεχνία. Άλλοτε πάλι την έχω σε ύπτια θέση με τα σκέλη ανοιχτά, με ένα καλτσάκι πεσμένο χαμηλά στον αστράγαλο. Μη μου πείτε ότι σας διεγείρει ερωτικά; Τι κρίμα… Όμως δεν σας παρεξηγώ –εσείς δεν ξέρετε καλά καλά το σώμα σας… Εξάλλου, έχω δει αντίγραφα αυτών των έργων να κοσμούν τοίχους ξενοδοχείων ακριβώς απέναντι ή δίπλα στο κρεβάτι, ένα είδος «διεγερτηρίου» για τα ζευγάρια, μια δωρεάν επιπλέον παροχή από τη διεύθυνση του ξενοδοχείου, ευγενική προσφορά αδαούς διακοσμητή προς εκλεπτυσμένο ξενοδόχο. Ο προσεκτικός θεατής των έργων μου –υποψήφιος συνουσιαστής ή μοναχικός ηδονολήπτης– περιμένω να κατεβάσει τον πίνακα από τον τοίχο, θεωρώντας τον άκρως αντιδιεγερτικό. Πολύ θα τον εκτιμούσα αυτόν τον ευαίσθητο θεατή –καθόλου δεν μ’ ενδιαφέρει αν είναι ευαίσθητος εραστής του γυναικείου φύλου. Αυτός ο θεατής θα είχε προσέξει το πόσο σφιχτή είναι η κοιλιά της κοπέλας του πίνακα από τον σπασμό του θρήνου που κινείται συνέχεια πάνω κάτω ανάμεσα σε λαιμό και κοιλιά και δεν βρίσκει διέξοδο στον πεπλατυσμένο φάρυγγα, ακόμη κι αν τον στόμα είναι ανοιχτό –κυρίως τότε, γιατί καταφέρνω και προκαλώ την ψευδαίσθηση ενός βαθύτατου ερωτικού αναστεναγμού που συνοδεύεται από την εκφορά ενός ονόματος –Πέτερ, Χάινριχ, Έγκον, Πάουλ, Κόστια, και ’γω δεν ξέρω τι άλλο• και δεν μ’ ενδιαφέρει. Δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι οι μοναχικές γυναίκες των δωματίων του τρίτου ορόφου των ξενοδοχείων με τα έργα μου θα θελήσουν να αναγνωρίσουν την εικόνα τους. Τις προκαλώ πάντως να ξαπλώσουν στο κρεβάτι και να κάνουν ό,τι κάνει το κορίτσι του πίνακα που θα τους τύχει στο δωμάτιό τους. Είμαι σίγουρος ότι όσες το κάνουν θα καταλάβουν πολύ καλά τις γραμμές της έντασης και θα βεβαιώσουν τις ζωγραφικές μου ικανότητες στην απόδοση του συναισθήματος απώλειας.

Egon Schiele, Girl in red standing, 1913

Να ’ναι ευλογημένο εκείνο το κορίτσι που διέγειρε τόσο τη φαντασία μου. Της είμαι ευγνώμων και ευχαρίστως θα της αφιέρωνα εκείνη τη σειρά των έργων, τα γυμνά που σας έλεγα, όμως δεν θυμάμαι το όνομά της. Θα της αφιέρωνα και τα άλλα που έκανα, όταν την άφησα με τα σκέλια ανοιχτά και το στήθος στο στόμα μου. Δεν ξέρω αν ήταν κάτι στο σώμα της που μου έδωσε έτοιμη την εικόνα του πίνακα που θα έφτιαχνα, δεν ξέρω αν ξεκίνησε από την αίσθηση ότι ανάμεσα στα σκέλια της έτρεχε το αίμα που είχε συσσωρευτεί στη στύση του πέους, ότι εκείνο που εκτινάχθηκε από μέσα μου δεν ήταν αίμα μεταμορφωμένο σε σπέρμα αλλά καθαρό αίμα. Μπορεί πάλι να ’ταν δικό της το αίμα που έτρεχε, νεκρά ωάρια που ξεχύνονταν και κυρίευαν το σεντόνι του κρεβατιού μου. Μπορεί. Δεν ξέρω. Φεύγω. Έπρεπε να φύγω. Να προλάβω το τρόλεϊ που πήγαινε γραμμή στα σφαγεία. Έφτασα. Άπλωσα τον μουσαμά μου και, καθώς γονάτισα στο γεμάτο αίματα πάτωμα, είδα τη μορφή μου σαν σε καθρέφτη. Αυτή ζωγράφισα, το είδωλο της μορφής μου που αντικατοπτριζόταν στο πιο ζωντανό κόκκινο που είχα αντικρίσει ποτέ μου –τι άλλο ζητά ένας ζωγράφος στη ζωή του από ένα καινούριο χρώμα; Αυτό ζωγράφισα βουτώντας τα χέρια μου στο αίμα σπλήνας σκοτωμένου ζώου. Το είδωλο ενός γονατισμένου στα τέσσερα άνδρα. Και ύστερα, έναν άλλο πίνακα με τα αναποδογυρισμένα πόδια των σφαγέων και τα κεφάλια των ζώων που κρέμονταν ξεκομμένα από το σώμα τους, με μια λεπτή μόνο γραμμή δέρματος να τα κρατάει ενωμένα σε μια σωματική ενότητα χωρίς νόημα.

Αλλά το αριστούργημά μου, το αριστούργημά μου, αυτό για το οποίο θα περίμενα  ως και μέχρι τα 82 μου χρόνια, ήρθε αμέσως μετά -«Ο θάνατος του έρωτα». Ένας γυμνός άνδρας με μάσκα και γάντια έχωνε το μπαστούνι του στο στόμα της νεκρής γυναίκας πατώντας στο στήθος της. Αυτό το έργο το έκανα γονατισμένος, όπως και τα προηγούμενα, μόνο που μετέφερα τον μουσαμά σε καθαρό μέρος, να μην υπάρχει ίχνος αίματος επάνω του. Το ζωγράφισα με τα δικά μου χρώματα, με τα χρώματα που είχα αρπάξει μισόγυμνος από την ντουλάπα του δωματίου μου. Μόνο το αίμα που έτρεχε από το στόμα της νεκρής γυναίκας, μόνο αυτό το έκανα πραγματικό, φυσικό, από τις σπλήνες των ζώων στα σφαγεία που σας έλεγα. Ο έρωτας. Έπρεπε να δώσω στον θάνατό του μια φυσικότητα.

Σκέφτομαι να χαρίσω τον πίνακά μου σε κάποιον από εσάς. Μην ανησυχείτε. Μετά από τόσα χρόνια η μυρωδιά θα έχει φύγει.

***

Από το θεατρικό δρώμενο ‘’Ο έρωτάς μου, η εικόνα μου’’, που απέδωσαν μέλη της Θεατρικής Σκηνής ΤΕΧΝΗΣ Κιλκίς, σε σκηνοθεσία  Παύλου Δανελάτου.

Τον ερωτεύτηκα. Δεν ξέρω πώς έγινε, δεν ξέρω πότε έγινε, δεν ξέρω ποια αφορμή το προκάλεσε. Τον έβλεπα κάθε μέρα. Εργαζόμασταν στο ίδιο κατάστημα εδώ και μερικούς μήνες, εκείνος ζωγράφος κι εγώ ειδική πάνω στα χρώματα. Οι νεαροί ζωγράφοι τον προτιμούσαν, γιατί του έφερναν έργα τους και συζητούσαν μαζί του –ζητούσαν τη γνώμη του κι εκείνος τους βοηθούσε στην επιλογή των χρωμάτων, ένα είδος μαθητείας στον έμπειρο δάσκαλο. Εμένα με προτιμούσαν όσοι καλλιτέχνες ήξεραν καλά τι ήθελαν και δεν το έθεταν σε συζήτηση με έναν ομότεχνό τους –τουλάχιστον όχι εκείνη την ώρα. Εγώ άκουγα τις σκέψεις τους και τον ενθουσιασμό του πάθους τους χωρίς να μπορώ να παρέμβω, μια κατάσταση διαρκούς δικής μου μαθητείας με δασκάλους σπουδαίους ζωγράφους –τι να πω εγώ; Σιγά σιγά άρχισα να τον παρατηρώ. Η σχέση του με το τσιγάρο ήταν αντιστρόφως ανάλογη με το πόσο μιλούσε –κάπνιζε πολύ. Την ώρα που ρουφούσε τον καπνό, σήκωνε ψηλά το κεφάλι κι εκεί ψηλά τον άφηνε. Όταν ξεπερνούσε το χρονικό όριο της αντοχής του χωρίς τσιγάρο, έμοιαζε σαν το σώμα του να ενοχλούνταν από άπειρες μικρές βελονιές που έκαμναν επίθεση. Ξεκούμπωνε το κουμπί στο μανίκι του πουκαμίσου του, δίπλωνε το μανίκι ψηλά και αμέσως μετά το κατέβαζε και το ξανακούμπωνε. Ωστόσο, δεν είμαι σίγουρη για την αιτία αυτής της κίνησης ούτε για τις άλλες του κεφαλιού. Τις ξεκινούσε από τον αυχένα κατεβάζοντας το κεφάλι, με μια ελαφριά ημικυκλική περιστροφή γύρω από τον άξονά του, σαν εκκρεμές, και μετά σηκώνοντάς το απότομα επάνω, σαν να τίναζε κάτι από πάνω του, μια σκόνη ενοχλητική ή επώδυνη. Από ένα σημείο και μετά μου θύμιζε λύκο.

Έπειτα η φωνή του, που την άκουγα κάθε φορά που κάποιος πελάτης τον απασχολούσε –τότε ήταν που με κάποιον τρόπο ανάγκαζα τους δικούς μου ζωγράφους να σιωπούν–, μου έμοιαζε ομοιογενής, λόγος κοφτός, σχεδόν απότομος, όχι εχθρικός, χωρίς χρώματα, καμιά συναισθηματική διακύμανση προς τα πάνω ή προς τα κάτω, ένα καρδιογράφημα πολύ κοντά στην ευθεία γραμμή. Είχα την αίσθηση ότι με τον ίδιο τόνο φωνής θα έλεγε φράσεις εντελώς αντίθετες σε περιεχόμενο και νόημα. Εξακολουθούσε να τραβά τη ματιά μου. Ίσως γιατί τα παλιά σχήματα στις σχέσεις μου με τους ανθρώπους αποδεικνύονταν στην περίπτωσή του ανεπαρκή. Θα γινόμουν, λοιπόν, ευέλικτη, και αφού δεν μπορούσα να διαισθανθώ, θα τον παρατηρούσα, θα καταχώριζα τις κινήσεις του σώματός του, θα προσπαθούσα να δω αν σε συγκεκριμένες καταστάσεις έκαμνε συγκεκριμένες κινήσεις –τι έκαμνε όταν έπινε τον καφέ του;–, θα τον παρατηρούσα τόσο που αν ήμουν ζωγράφος να μπορώ να κάνω το πορτραίτο του από μνήμης. Όμως ακόμη και σε αυτή την άσκηση της προσεκτικής και επίμονης παρατήρησης μου ξέφευγε. Τα μάτια του, τι χρώμα είχαν τα μάτια του; Πολύ συχνά τα κρατούσε χαμηλωμένα σαν σε κατάσταση αποκοπής από τον περιβάλλοντα χώρο –ποτέ πάντως δεν τα τράβηξε η δική μου επίμονη ματιά. Ύστερα, τίναζε το κεφάλι ψηλά στο πλάι στην κίνηση του λύκου νύχτα με πανσέληνο, οπότε πάλι δεν μπορούσα να τα δω. Έπειτα, κι όταν κοιτούσε, ήταν μόνο για λίγο. Τι χρώμα είχαν τα μάτια του; Είχα την αίσθηση ότι ακόμη και αν τον έστηνα απέναντί μου ακίνητο όση ώρα εγώ ήθελα, πάλι δεν θα ήμουν σε θέση να τα περιγράψω. Γιατί μου ξεφεύγει τόσο πολύ αυτός ο άνθρωπος; Με εξοργίζει. Δεν ξέρετε πόσες φορές ένιωσα την ανάγκη να τον καθίσω απέναντί μου με τη βία –«στάσου ακίνητος»- και να τον εξερευνήσω, να τον παρατηρήσω από κοντά, τις λεπτομέρειες του προσώπου, το σχήμα της μύτης, το κοίλο των αυτιών, τα χείλη, να χωρίσω το πρόσωπο σε μικρά απειροελάχιστα μέρη, να περάσω το χέρι μου από πάνω τους, όχι, δεν θα τα ακουμπήσω, λίγο πιο μακριά το χέρι για να νιώσει τον αέρα του μεσοδιαστήματος ανάμεσα στο δικό μου χέρι και το κομμάτι του δικού του προσώπου. Η ανάγκη μου να τον δω, να καταβροχθίσω τη μορφή του, άρχισε να γίνεται βασανιστική. Στο μεταξύ, είχα περάσει από εκείνο το διάστημα της ευφορίας, που κοιμόμουν με τη μορφή του και ξυπνούσα με αυτήν, γλυκός ύπνος, γλυκό ξύπνημα, συντροφιά αναπάντεχη, όμως συντροφιά. Άρχισα να τον έχω δίπλα μου –δεν μπορούσα να είμαι εγώ δίπλα του, γιατί δεν ήξερα τίποτε για τους χώρους του και, βέβαια, δεν μπορούσα να τον εντάξω σε ένα περιβάλλον, να φανταστώ το περιβάλλον του –μάλλον ασκητικό, λιτό, δωρικό.  Δεν ξέρω. Τι να σας πω… Υποθέτω. Τον έβαλα λοιπόν στον δικό μου χώρο που τον ήξερα, περπατούσα και συγχρόνιζα το βήμα μου στη δική του περπατησιά –έτσι όπως την έβλεπα μέσα στο μαγαζί με τα χρώματα–, του έδειχνα την πόλη που έμενε εδώ και μερικά χρόνια αλλά δεν την ήξερε, έγκλειστος στην ποίηση των χρωμάτων του. Τον έμπαζα στους δρόμους μου, στους ναούς μου –το μπλε των ματιών του σκούραινε στο καφέ των δικών μου, ήλπιζα ότι κάποτε τα δικά μου μάτια θα έπαιρναν κάτι από το μπλε το δικό του. Στο μεταξύ, δράστης κλυδωνισμών η μορφή του διαρρήγνυε το δικό μου μυαλό, εωσφόρος εισβολέας του ύπνου και των ονείρων μου.

Egon Schiele, Nude self-portrait squatting, 1916

Το σώμα του, πώς ήταν το σώμα του; Γραμμές οριζόντιες και κάθετες, αυτό ήταν, μου έλειπε η καμπύλη –πεισματικά έλεγα ότι καμπύλη υπήρχε, έπρεπε μόνο να την ανακαλύψω. Πώς; Δεν με βοηθούσε και το μπλε των ματιών του –ομοιόχρωμο και χωρίς διαβαθμίσεις, ψυχρό, λεπίδα, λάμα παπουτσιού του πατινάζ, κρύσταλλο παγετώνα  –πεισματικά έλεγα ότι διαβαθμίσεις υπήρχαν, έπρεπε μόνο να τις ανακαλύψω. Πώς; Εξακολουθούσα να παρατηρώ το πρόσωπο που είχε το χρώμα του σιταριού την ώρα της δύσης. Ούτε μια φορά η ματιά του δεν αισθάνθηκε τη δική μου έντονη επάνω του, ακύρωνε την παρουσία μου. Στο μεταξύ δυνάμωνε βασανιστικά η επιθυμία μου να τον μυρίσω, να τον αγγίξω, να ακολουθήσω με τα χέρια μου τα χέρια του σε μια κίνηση καθρέφτη, να δοκιμάσω τη γεύση του, η αίσθηση μιας περίεργης κινητικότητας στα χείλη, σαν να κυκλοφορούσαν χιλιάδες μικροσωματίδια επάνω τους. Η απουσία και η προσδοκία παρουσίας, αλλά και τα όνειρα που είχαν προσαρμοστεί σ’ εκείνον, έκαναν το σώμα μου πάνω από το στήθος να υποφέρει από μιαν αναπνοή ανήσυχη, γρήγορη, άκρως διευρυντική, στα όρια της εκτίναξης. Ο έρωτας. Πώς έγινε, πότε έγινε, ποια αφορμή το προκάλεσε; Δεν τον ξέρω. 

***

Egon Schiele, Seated couple (Egon and Edith Schiele), 1915

Η ανάμνηση του πρώτου φιλιού. Οι ανάσες κοντά. Πάλι δεν τις πρόλαβα. Πάλι θέλω να πιάσω τον χρόνο και να του πω «στοπ», περίμενε, άργησε. Πάλι δεν πρόλαβα. Γιατί δεν προλαβαίνω;

***

 Egon Schiele, Reclining male and female nude entwined, 1913

Κυρίες και κύριοι, δεν ξέρω αν ο έρωτας είναι μια προσωπική διανοητική κατασκευή –μπορώ να το δεχτώ, γιατί παρακολουθούσα τον εαυτό μου να κτίζει αυτόν τον έρωτα, να τον φτιάχνει. Ωστόσο, αρνούμαι να παραβλέψω ότι η εγκεφαλική μου διεργασία προκλήθηκε από τον συγκεκριμένο άνθρωπο, από τον άνθρωπο που συνδύαζε το μπλε των ματιών με το χρώμα του σταριού στο πρόσωπο την ώρα της δύσης.

Υστερόγραφο: Σήμερα μύρισα τη μυρωδιά του. Βρήκα έναν τρόπο και πλησίασα πολύ κοντά –εκείνος μου έδωσε τον τρόπο, ένα έγγραφο του εικαστικού επιμελητηρίου–, λεπτή μυρωδιά. Πρέπει να πλησιάσω κι άλλο, να βρω έναν τρόπο να κρύψω τη μύτη μου κάτω από τον γιακά του πουκαμίσου του, πολύ κοντά στην περιοχή του αριστερού αυτιού. 

***

Egon Schiele, Man and woman, 1917

Βρεθήκαμε μαζί. Σώματα αμήχανα, αδέξια, περισσότερο επιθυμούσαν να γνωρίσουν το ένα το άλλο, παρά να ενωθούν, περισσότερο να μυρίσουν, να ικανοποιήσουν το βλέμμα που ήθελε να απλωθεί στην επιδερμίδα, να γεμίσουν τον πεινασμένο ουρανίσκο που κλυδωνιζόταν επικίνδυνα στο κενό, να ακουμπήσουν το ιδρωμένο χέρι ο ένας στο μάγουλο του άλλου και να το στεγνώσουν εκεί ή να το γευτούν. Κυρίως να ακούσουν το ένα την ανάσα του άλλου, να φυσήξει το ένα στόμα στο στόμα του άλλου τον αέρα του, να υπάρχει μια δικαιολογία γι’ αυτή την αίσθηση μπαλονιού που κινδύνευε να σπάσει. Οι αισθήσεις αυτονομήθηκαν και διεκδικούσαν από εμάς να τις ικανοποιήσουμε μία μία, προτού σμίξουμε τα δυο σώματα σε ένα. Αργότερα.

Σε εκείνο το «αργότερα», ένιωσα βίαια την έξοδό του από το σώμα μου. Πετάχτηκε απότομα και με τη στύση του άβλαβη άρχισε να ψάχνει σαν τρελός στην ντουλάπα. Κατέβαζε ζωγραφικούς μουσαμάδες, έψαχνε χρώματα, πεταγόταν σαν αιλουροειδές από το ένα σημείο του δωματίου στο άλλο σε κατάσταση διέγερσης από κάτι που συνέβαινε μέσα στο μυαλό του. Στο μεταξύ ράντιζε το δωμάτιο με σταγόνες σπέρματος που έτρεχαν συνέχεια από το πέος του. Ο χώρος, τα σεντόνια, οι κρεμασμένοι ζωγραφικοί πίνακες, το πρόσωπό μου γέμιζαν από τις κόκκινες ρανίδες του σπέρματός του, όχι αίμα μεταμορφωμένο σε σπέρμα, αλλά αίμα καθαρό. Έρριξε ένα ρούχο επάνω του και άφησε διάπλατα ανοιχτή την πόρτα φεύγοντας. Φρόντισα να ακολουθήσω τις σταγόνες του αίματος πατώντας επάνω στις σταγόνες του σπέρματος με τα πόδια γυμνά.

Πιστεύετε ότι τον πήρα για τρελό; Πιστεύετε ότι έφυγα εκείνη τη στιγμή από το σπίτι ενός παράφρονα; Πιστεύετε ότι έδωσα μόνη μου διέξοδο στην ερωτική διέγερση που μου είχε δημιουργήσει πριν να σηκωθεί από πάνω μου; Θα σας φανεί περίεργο αλλά εγώ εκείνη τη στιγμή λάτρεψα το πάθος του, εκείνο το πάθος που τον έκανε να γυρίσει πίσω λερωμένος με αίματα, με μια μυρωδιά επάνω του σφαγμένου ζώου, με τη ματιά του ενσαρκωμένου δολοφόνου του έρωτα, ενός γυμνού άνδρα με μάσκα και γάντια που έχωνε το μπαστούνι του στο στόμα της νεκρής γυναίκας πατώντας στο στήθος της. Λάτρεψα τους πίνακες που έκανε για χρόνια μετά παριστώντας τη στιγμή της εγκατάλειψής μου. Ήμουν στη σκέψη του.

Θα ήθελα να ήμουν στη ζωή του.

Υστερόγραφο: Θα γινόμουν αντίζηλος της τέχνης του; Θα μισούσα το πάθος του; Δεν ξέρω; Αφήστε με. ΘΑ ΗΘΕΛΑ ΝΑ ΗΜΟΥΝ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ. ΘΑ ΗΘΕΛΑ ΝΑ ΗΜΟΥΝ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ. ΘΑ ΗΘΕΛΑ ΝΑ ΗΜΟΥΝ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ.

***

 Egon Schiele - Encounter (self-portrait with Saint), 1913

Κυρίες και κύριοι, χρόνια μετά το επεισόδιο με το κορίτσι και τη δημιουργία του αριστουργήματός μου, προσπαθούσα να θυμίζω στο σώμα μου ότι είναι ζωντανό. Μέσα από την αυτοϊκανοποίηση επιχειρούσα να ταΐσω τη στύση μου. Την τάιζα, όπως θα ανάγκαζα τον γερασμένο σκύλο μου να φάει για να μην πεθάνει, όπως ένας κουρασμένος συγγενής ή νοσοκόμος θα τροφοδοτούσε με ορό ένα γερασμένο σώμα, έτοιμο από καιρό να αναχωρήσει, μια αναγκαστική παραμονή στη ζωή, ύστατο φιλί ζωής, αυτό που δίνεις σε κάθε πλάσμα από ηθική υποχρέωση –μην τυχόν και πεις ότι δεν χρησιμοποίησες όλα τα μέσα για να διαφυλάξεις τη ζωή, μια και τα διαθέτεις. Θέλησα να αποτυπώσω τη στιγμή του ταΐσματός μου στους πίνακες με την αυτοπροσωπογραφία μου. Ελπίζω να διακρίνετε στο βλέμμα μου την έκφραση μιας οδύνης τη στιγμή της εκσπερμάτισης από αυτήν την υποχρεωτική άσκηση ζωής. Όσο για την περιοχή των γεννητικών μου οργάνων τα ζωγράφισα όπως ακριβώς τα έβλεπα, κόκκινα από μια επώδυνη αιματοχυσία, κεφάλι σφαγμένου ζώου που συνδέεται με το υπόλοιπο σώμα από μια ίνα δέρματος.

Κυρίες και κύριοι, εγώ δεν είμαι πορνογράφος. Τα έργα μου δεν αφορούν όσους τα κοιτάτε με τα μάτια πεταγμένα έξω και με το χέρι στην περιοχή των γεννητικών σας οργάνων. Αφορούν όσους ανεπίγνωστα και χωρίς πρόθεση προκαλούν ανήσυχα όνειρα.

Δήμητρα Μήττα

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ένεκεν 16 (2010) 189-197.