Η Μάχη στους Αιγός Ποταμούς, 405 π.Χ. – The Battle of Aegospotami, 405 BC

Battle of Aegospotami, (405 bc), naval victory of Sparta over Athens, final battle of the Peloponnesian War. The fleets of the two Greek rival powers faced each other in the Hellespont for four days without battle, until on the fifth day the Spartans under Lysander surprised the Athenians in their anchorage off Aegospotami. Conon, the Athenian commander, escaped with only 20 of his 180 ships, and the 3,000–4,000 Athenians who were captured were put to death. The victory at Aegospotami enabled Lysander to proceed against Athens itself, forcing the Athenians to surrender in April 404.

Ιστορικό πλαίσιο

Κατά την τελευταία δεκαετία του 5ου αι. π.Χ., οι Αθηναίοι είχαν μεν καταφέρει να ανακάμψουν μετά την πανωλεθρία της Σικελικής εκστρατείας, ωστόσο δεν είχαν πλήρως ανακτήσει τον έλεγχο του Αιγαίου, αφού οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής το Λύσανδρο είχαν ισχυροποιηθεί κατά πολύ στη θάλασσα με τα χρήματα του Κύρου1 και τα πλοία των αποστατών συμμάχων των Αθηναίων. Ανάμεσα στις αποστάτριες πόλεις υπήρχαν και πολλές της Ιωνίας, οι οποίες ήθελαν να απαλλαγούν από την αθηναϊκή επικυριαρχία και τους φόρους που αυτή συνεπαγόταν.

Conon from "Promptuarii Iconum Insigniorum ". Conon was an Athenian general at the end of the Peloponnesian War, in charge during the decisive loss of the navy at the Battle of Aegospotami.

Οι Αθηναίοι συναισθανόμενοι ότι χωρίς συμμάχους ο πόλεμος θα ήταν χαμένος γι’ αυτούς, έκαναν μια τελευταία προσπάθεια να πάρουν πάλι υπό τον έλεγχό τους το Αιγαίο δημιουργώντας ένα στόλο που έφτανε τα 180 πλοία.2 Την ηγεσία του αθηναϊκού στόλου που βρισκόταν στη Σάμο την παρέδωσαν στον Κόνωνα (406 π.Χ.). Κατά τη διάρκεια του έτους ωστόσο, ο Κόνωνας στερήθηκε των υπηρεσιών ικανότατων στρατηγών, εκείνων που καταδικάστηκαν για τη ναυμαχία στις Αργινούσες. Έτσι στα τέλη του καλοκαιριού του 405 π.Χ. βρέθηκε με συστρατηγούς του τους Μένανδρο, Τυδέα, Κηφισόδοτο, Φιλοκλή και Αδείμαντο, όλοι περιορισμένων ικανοτήτων και αμφιβόλου ηθικής.3

Περιγραφή  

Ο Λύσανδρος είχε τη βάση του στην Έφεσο και παρά τις αθηναϊκές προκλήσεις απέφευγε να εμπλακεί σε ναυμαχία, αφού στόχος του δεν ήταν μία απευθείας αναμέτρηση αλλά να αναγκάσει όσο περισσότερες πόλεις μπορούσε στην ανατολική πλευρά του Αιγαίου να εγκαταλείψουν τους Αθηναίους, αποκόπτοντας τους τελευταίους από εφόδια και χρήματα. Έτσι στην Καρία κατέλαβε τις Κεδρεές και υποδούλωσε τους κατοίκους της, ενώ σε άλλες πόλεις, όπως στη Μίλητο, η εξουσία πέρασε στα χέρια ολιγαρχικών. Τελικά κατευθύνθηκε προς τον Ελλήσποντο σε μια προσπάθεια να εμποδίσει την τροφοδοσία της Αθήνας με σιτάρι από τον Εύξεινο Πόντο και να θέσει υπό τον έλεγχό του τις πόλεις της περιοχής. Φτάνοντας στην Άβυδο παρέλαβε το πεζικό που είχε συγκεντρώσει ο επίσης Λακεδαιμόνιος στρατηγός Θώρακας και κατευθύνθηκε προς τη Λάμψακο προκειμένου να αρχίσει την πολιορκία της.

Ο ΧΩΡΟΣ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ TOΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ  411-404 π.Χ.  ΕΛΛΗΣΠΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΠΟΝΤΙΣ.

Ο Κόνωνας, αφού επιτέθηκε στην αποστάτρια Χίο, κατευθύνθηκε προς ενίσχυση της Λαμψάκου, αλλά φτάνοντας στην πόλη Ελαιούντα, στην είσοδο του Ελλησπόντου, πληροφορήθηκε την κατάληψή της. Έτσι, οι Αθηναίοι, αφού ανεφοδιάστηκαν στη Σηστό στρατοπέδευσαν ακριβώς απέναντι από την κατειλημμένη πόλη, στους Αιγός Ποταμούς της θρακικής Χερρονήσου. Το αραξοβόλι του αθηναϊκού στόλου4 άλλοι ερευνητές το τοποθετούν στην εκβολή του ρεύματος Karakova Dere και άλλοι μεταξύ του σημερινού χωριού Sütlüce (παλιό ελληνικό χωριό Γαλατά) και της εκβολής των Büyük Dere και Kozlu Dere. Η δεύτερη αυτή άποψη φαίνεται πιο ορθή, όχι μόνο γιατί η θέση βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τη Λάμψακο και συνεπώς δε θα χρειάζονταν οι Αθηναίοι να παλέψουν με το αντίθετο ρεύμα του Ελλησπόντου, κάτι που θα έπρεπε να πράξουν στην πρώτη περίπτωση, αλλά και γιατί τα ρεύματα Büyük Dere και Kozlu Dere ενώνονται λίγο πριν από την εκβολή τους στη θάλασσα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα σχήμα παρόμοιο με των κεράτων της αιγός (κατσίκα).5

Επί τέσσερις μέρες ο Λύσανδρος έδινε εντολή σε κυβερνήτες και ναύτες να παίρνουν τις θέσεις τους στις τριήρεις από τα χαράματα σαν να επρόκειτο να ναυμαχήσουν, και το πεζικό να παραμένει συντεταγμένο δίπλα στη θάλασσα. Οι Αθηναίοι μόλις ανέτελλε ο ήλιος παρατάσσονταν απέναντι από τους Σπαρτιάτες και τους προκαλούσαν, αλλά ο Λύσανδρος δεν έδινε εντολή στο στόλο του να βγει από το λιμάνι και να αρχίσει η ναυμαχία, τακτική που ολοένα αύξανε τον εκνευρισμό των Αθηναίων. Ο Λύσανδρος δεν είχε κανένα λόγο να βιαστεί, αφού και τρόφιμα είχε και ασφάλεια του παρείχαν τα τείχη της πόλης. Αντίθετα οι Αθηναίοι επιδίωκαν να αναμετρηθούν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, αφού αναγκάζονταν να μεταφέρουν κάθε μέρα τρόφιμα από τη Σηστό, που απείχε 15 στάδια. Ούτε πάλι μπορούσαν να αποχωρήσουν αφήνοντας στους Σπαρτιάτες τον έλεγχο του Ελλησπόντου.

So-called “Alcibiades”, ideal male portrait. Roman copy after a Greek original of the Late Classical period; the hermaic pillar and the inscription (“Alcibiades, son of Cleinias, Athenian”) are modern additions.

Τότε εμφανίστηκε ο Αλκιβιάδης, ο οποίος είχε καταφύγει στα αθηναϊκά οχυρά στη Χερρόνησο της Θράκης6 και τους συμβούλεψε να αγκυροβολήσουν στη Σηστό. Ωστόσο οι Αθηναίοι στρατηγοί, αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τη γνώμη του, είτε λόγω του προτέρου βίου του είτε λόγω προσωπικών τους κινήτρων.7 Εξάλλου από τη Σηστό θα ήταν αδύνατο να ελέγχουν τις κινήσεις τους εχθρικού στόλου.8

Μόλις ξημέρωσε η πέμπτη ημέρα, οι Αθηναίοι, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, παρατάχθηκαν για μια ακόμη φορά απέναντι από τα σπαρτιατικά πλοία, τα οποία για μία ακόμη φορά δεν ενεπλάκησαν. Ο Λύσανδρος, ωστόσο, είχε δώσει εντολή στα πλοία που κατασκόπευαν τις κινήσεις των Αθηναίων, μόλις οι τελευταίοι κατεβάσουν πανιά, ξεμπαρκάρουν και διασκορπιστούν στις σκηνές τους για το δείπνο και για να κοιμηθούν, να επιστρέψουν γρήγορα και στη μέση της απόστασης να σηκώσουν ασπίδα, σημάδι για τον υπόλοιπο στόλο. 

Μόλις ο Λύσανδρος είδε την ασπίδα διέταξε να αποπλεύσει ο στόλος και με όλη την ταχύτητα να πέσει πάνω στους Αθηναίους, οι οποίοι δεν κατάφεραν παρά τις φωνές του Κόνωνα να επανδρώσουν πλήρως τις τριήρεις, με αποτέλεσμα σε άλλες να βρίσκονται δύο σειρές κωπηλάτες και σε άλλες μία. Οι Σπαρτιάτες κατόρθωσαν να καταλάβουν όλα τα πλοία εκτός από μία μοίρα 8 πλοίων με επικεφαλής τον Κόνωνα –ο οποίος κατέφυγε στον Ευαγόρα, ηγεμόνα της Κύπρου, προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία των συμπατριωτών του– και την Πάραλο, η οποία μετέφερε τα άσχημα νέα στην Αθήνα.9

Ο Λύσανδρος αποβίβασε το Θώρακα με το πεζικό, ο οποίος συνέλαβε τα περισσότερα πληρώματα, τα οποία μετέφερε στη Λάμψακο, ενώ τα υπόλοιπα κατέφυγαν σε οχυρά μέρη της Χερρονήσου. Ο Λύσανδρος ζήτησε από τους συμμάχους να αποφασίσουν για την τύχη των αιχμαλώτων. Εκείνοι αποφάσισαν το θάνατο των Αθηναίων αιχμαλώτων λόγω του ψηφίσματος της Αθήνας που προέβλεπε την κοπή του δεξιού χεριού όσων αποστατών πολεμούσαν με τους Σπαρτιάτες. Ο μόνος που γλίτωσε ήταν ο Αδείμαντος που αντιτάχθηκε στο ψήφισμα. Το δε Φιλοκλή που πέταξε στη θάλασσα τα πληρώματα ενός πλοίου από την Κόρινθο και ενός από την Άνδρο, τον εκτέλεσε ο Λυσίμαχος.

Την ίδια εκδοχή μάς μεταφέρει συνοπτικά ο ιστορικός Πολύαινος (1ος αι. μ.Χ.),10 όπως και ο Πλούταρχος που γράφει κατά το 2ο αι. μ.Χ., με τη διαφορά ότι ο τελευταίος προσδιορίζει τον αριθμό των Αθηναίων εκτελεσθέντων σε 3.000. Προσθέτει επίσης ότι αστρονομικά φαινόμενα προοιώνισαν την ήττα των Αθηναίων.

Αντίθετα, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο οποίος γράφει περί τον 1ο αι. π.Χ., αναφέρει μια διαφορετική εκδοχή της μάχης. Ο Φιλοκλής, συγκεκριμένα, παρακίνησε τους άλλους στρατηγούς να επιτεθούν στον εχθρικό στόλο και όρμησε με 30 πλοία εναντίον του, χωρίς τα υπόλοιπα αθηναϊκά πλοία να είναι έτοιμα για μάχη. Το αποτέλεσμα ήταν ο Λύσανδρος αφού τον έτρεψε σε φυγή να πιάσει απροετοίμαστο και να καταστρέψει ολόκληρο τον αθηναϊκό στόλο, ενώ αποβίβασε στην ξηρά τον Ετεόνικο που κατάστρεψε το εχθρικό στρατόπεδο. Δε γνωρίζουμε την τύχη όσων συνέλαβε ο Λυσίμαχος πλην του Φιλοκλή, τον οποίον εκτέλεσε για τους ίδιους λόγους που αναφέρει ο Ξενοφώντας. Οι περισσότεροι, πάντως, Αθηναίοι κατέφυγαν στη Σηστό, σύμφωνα με το Διόδωρο.

Προδοσία ή ανικανότητα;

Η παλαιότερη βιβλιογραφία θεωρούσε ως περισσότερο ορθή την εκδοχή αυτή του Ξενοφώντα. Αντίθετα από το 1950 και εξής11 όλο και περισσότεροι μελετητές προτιμούν τις εκδοχές του Διοδώρου από αυτές του Ξενοφώντα για τις ναυμαχίες στην Ιωνία (Νότιο, Κύζικος, Μυτιλήνη, Αιγός Ποταμοί). Έτσι υποστηρίζουν ότι ο Φιλοκλής επανέλαβε το 405 π.Χ. το λάθος του Αντιόχου στη ναυμαχία στο Νότιο, το 408 π.Χ., και πως οι υπόλοιποι στρατηγοί δεν κινήθηκαν, με εξαίρεση τον Κόνωνα και ορισμένους τριήραρχους, επειδή είχαν δωροδοκηθεί από το Λυσίμαχο με τη μεσολάβηση του Αλκιβιάδη.

 Προτομή του Ξενοφώντα. Xenophon, Greek historian.

Δυστυχώς οι αναφορές άλλων αρχαίων συγγραφέων πολύ λίγα πράγματα μπορούν να προσθέσουν στο πρόβλημα. Είναι αλήθεια ότι ο Ξενοφώντας υπαινίσσεται κάποια προδοσία, υπόνοια που επαναλαμβάνει και ο Πλούταρχος, όχι όμως και ο Διόδωρος, ο οποίος μας παραδίδει την άλλη εκδοχή. Ο ρήτορας Λυσίας, από την άλλη, ο οποίος συμμετείχε στη μάχη, αναφέρει ότι ο Αλκιβιάδης και ο Αδείμαντος «προσπάθησαν να παραδώσουν τα πλοία στο Λύσανδρο», χωρίς να είναι εξακριβωμένο εάν αναφέρεται στην προσπάθεια του πρώτου να αφήσουν τη θέση τους και να γυρίσουν στη Σηστό ή σε δωροδοκία. Το βέβαιο είναι ότι την εποχή που γράφει ο Παυσανίας (στην τελευταία εικοσιπενταετία του 2ου αι. μ.Χ.) οι Αθηναίοι ισχυρίζονταν ότι ο Τυδέας, ο Αδείμαντος και άλλοι στρατηγοί είχαν δωροδοκηθεί,12 ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει την περίπτωση να αποτελεί ο ισχυρισμός αυτός μια επινόηση των Αθηναίων που ήθελαν να αποδείξουν ότι έχασαν τον πόλεμο με ανέντιμο τρόπο.

Lysias by Jean Dedieu (Gardens of Versailles).

Εάν υπήρχαν στοιχεία για κάτι τέτοιο ο Λυσίας, ο οποίος μετά την πτώση των 30 τυράννων στην Αθήνα καταφέρεται ονομαστικά εναντίον πολλών Αθηναίων που προσέφεραν κακές υπηρεσίες την πατρίδα τους κατά τη διάρκεια του πολέμου, και αναφέρεται συχνά στην ήττα αυτή στους δικανικούς του λόγους, θα διατύπωνε σαφείς κατηγορίες και δεν θα έμενε στο αόριστο «προσπάθησαν» για δύο όλα κι όλα πρόσωπα, εκ των οποίων μόνο ο ένας ήταν στρατηγός τότε. Εξάλλου ο ίδιος σε άλλο σημείο αναφέρει «ότι τα πλοία χάθηκαν, είτε λόγω της κακίας του επικεφαλής είτε λόγω θεϊκού σχεδίου»,13 κάτι που δείχνει ότι ούτε οι ίδιοι οι Αθηναίοι είχαν καταλήξει λίγα χρόνια μετά τη μάχη στα ακριβή αίτια της ήττας. Εξάλλου εάν δεχτούμε ότι η εκδοχή του Ξενοφώντα είναι ακριβής, γιατί ο Λύσανδρος άφησε ζωντανό μόνο τον Αδείμαντο, την στιγμή που και άλλοι στρατηγοί είχαν δωροδοκηθεί σύμφωνα με την εκδοχή του Παυσανία;14 Εάν δεχτούμε από την άλλη την εκδοχή του Διοδώρου, ότι μόνο το Φιλοκλή εκτέλεσε, γιατί οι υπόλοιποι όταν γύρισαν στην Αθήνα δεν πέρασαν από δίκη μετά την πτώση των 30 τυράννων; 

Ο ΛΥΣΑΝΔΡΟΣ (ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ). Lysander was a Spartan general who commanded the Spartan fleet in the Hellespont which defeated the Athenians at Aegospotami in 405 BC.

Εκείνο που μπορεί να πει κανείς με ασφάλεια είναι ότι οι Αθηναίοι αδράνησαν και μεγάλο ρόλο σ’ αυτό έπαιξαν το χαμηλό ηθικό των ανδρών τους,15 η παρελκυστική τακτική του Λυσάνδρου και η ταχύτατη επίθεσή του. Κωπηλατώντας με όλη τους τη δύναμη οι Σπαρτιάτες έφτασαν σε 10 έως 22 λεπτά στην απέναντι ακτή και εμβόλισαν τα αθηναϊκά καράβια. Ο χρόνος ήταν ελάχιστος για να τεθούν σε θέση μάχης τα αθηναϊκά πλοία, των οποίων τα πληρώματα είχαν διασκορπιστεί εδώ κι εκεί.16 Δε χρειαζόταν λοιπόν κανείς προδότης για να ηττηθούν οι Aθηναίοι, έφτανε η ανικανότητα των στρατηγών τους και η λιγοψυχιά τους.17 Ο Κόνωνας και ορισμένοι τριήραρχοι, ανάμεσά τους ο Λυσίας και κάποιος Ερυξίμαχος,18 κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν τα πληρώματά τους και δίνοντας σκληρή μάχη να διαφύγουν. Έτσι από τα 180 πλοία σώθηκαν τα 8 πλοία που κατέφυγαν με τον Κόνωνα στην Κύπρο και τα 12 που έφτασαν μαζί με την Πάραλο στον Πειραιά.19 Όσο για τον ελιγμό του Φιλοκλή, αυτός πιθανόν να είναι επινόηση του Διοδώρου που επαναλαμβάνει την περιγραφή του στη ναυμαχία στο Νότιο, αφού είναι μάλλον παράλογο οι Αθηναίοι να επανέλαβαν το ίδιο λάθος 3 χρόνια μετά.

Ποια όμως ήταν η τύχη των πληρωμάτων των αθηναϊκών πλοίων; Φαίνεται μάλλον απίθανο ένας στρατός που επιδόθηκε στη λεηλασία του στρατοπέδου να κατάφερε να αιχμαλωτίσει μέσα στις λίγες ώρες που απέμειναν μέχρι να σκοτεινιάσει όλους αυτούς που είχαν διασκορπιστεί στη Χερρόνησο για να τους μεταφέρει στη Λάμψακο, όπου, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ο Λύσανδρος εκτέλεσε τους Αθηναίους. Σίγουρα έπιασε αρκετούς, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι εκτέλεσε κάποιους. Αλλά ακόμη κι αν το έπραξε είναι πολύ αμφίβολο ο αριθμός τους να έφτασε τους 3.000 που αναφέρει ο Πλούταρχος και αυξάνει σε 4.000 ο Παυσανίας, προσθέτοντας μάλιστα ότι τους άφησε άταφους, ενέργεια τελείως αδικαιολόγητη για αιχμαλώτους πολέμου,20 την οποία πολύ δύσκολα θα ανέχονταν οι κάτοικοι της Λαμψάκου μέσα στη ζέστη των πρώτων ημερών του Σεπτεμβρίου. Εξάλλου, το χωρίο του Λυσία, ο οποίος πήρε μέρος στη μάχη, «εάν κάποιος αυτούς που πέθαναν λυπάται ή ντρέπεται γι’ αυτούς που υποδούλωσαν οι εχθροί…» δεν αφήνει περιθώρια για εκτελέσεις.21 Γενικά, είναι προτιμότερο να αναζητήσουμε πίσω από αυτούς τους αριθμούς τις υπερβολές των Αθηναίων που ήθελαν 6 αιώνες μετά την ήττα τους να καταδείξουν την ποταπότητα των Λακεδαιμονίων, παρά να τους χρησιμοποιήσουμε ως πραγματικά στοιχεία.

Το πιθανότερο είναι ότι οι περισσότεροι κατέφυγαν στη Σηστό, όπως αναφέρει ο Διόδωρος, ή στα αθηναϊκά φρούρια της περιοχής, τους συνέλαβε ο Λύσανδρος, όταν κυρίεψε την περιοχή, και τους έστειλε πίσω στην πολιορκούμενη Αθήνα, ώστε να τελειώσουν πιο γρήγορα τα τρόφιμα στην πόλη.22 Όσο για τα πλοία του τελευταίου μεγάλου στόλου που κατασκεύασε η Αθήνα, μάλλον καταστράφηκαν τα περισσότερα από το Λύσανδρο,23 ο οποίος δεν είχε τη δυνατότητα να τα επανδρώσει, αλλά ούτε είχαν πλέον αξία, αφού η έκβαση του Πελοποννησιακού πολέμου είχε ουσιαστικά κριθεί. Από το περίφημο αθηναϊκό ναυτικό δεν είχε πλέον απομείνει παρά μόνο η φήμη του.

ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΑΙΓΟΣ ΠΟΤΑΜΟΙ, 300 Π.Χ.

Τέλος, ένα πολύ μεγάλο χρηματικό ποσό (1.500 ασημένια τάλαντα κατά το Διόδωρο) αποκόμισαν οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους, προερχόμενο από το ταμείο του εχθρικού στόλου και την εκποίηση άλλων λαφύρων. Από την δεκάτη αυτών των χρημάτων προφανώς στήθηκαν τα αναθήματα και των μεν και των δε στους Δελφούς.24 Ανδριάντες του Λυσάνδρου αφιέρωσαν επίσης μετά τη νίκη οι Εφέσιοι στο ιερό της Αρτέμιδος και οι Σάμιοι στην Ολυμπία.25

Συνέπειες

Η ήττα αυτή οδήγησε στην άνευ όρων παράδοση της Αθήνας και λίγους μήνες μετά στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου που σήμανε το τέλος της αθηναϊκής ηγεμονίας και την αρχή της ηγεμονίας της Σπάρτης.

Οι νικητές θα διακηρύξουν την αυτονομία των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, η επιβουλή της όμως από τους Πέρσες σατράπες θα αναγκάσει τους Σπαρτιάτες να εγκαταστήσουν φρουρές στις πόλεις και να κηρύξουν τον πόλεμο εναντίον τους.

Σχόλια

1. Ο Κύρος του προσέφερε εκείνο το χρόνο τις προσόδους της επικράτειάς του. Ο Λύσανδρος τον έπεισε, επίσης, να δώσει 4 οβολούς σε κάθε άντρα την ημέρα, έναν περισσότερο από ό,τι έδιναν οι Αθηναίοι, με αποτέλεσμα πολλοί μισθοφόροι να περάσουν στην πλευρά των Σπαρτιατών.

2. Πήραν ξυλεία και άλλα υλικά και από τον Αρχέλαο, βασιλιά της Μακεδονίας, ενώ έλειωσαν τις χρυσές Νίκες (αφιερώματα στο ναό της Νίκης στην Ακρόπολη των Αθηνών).

3. Ο Μένανδρος είχε αποτύχει οικτρά σε δύο περιπτώσεις στη Σικελία. Kirchner, J., Prosopographia Attica (Berolini 1901-1903), αρ. 9857 (Μένανδρος), βλ. ακόμη αρ. 202 (Αδείμαντο), 8312 (Κηφισόδοτος), 13884 (Τυδεύς) και 14517 (Φιλοκλής). Βλ επίσης το χρησμό της Πυθίας που κατά το 2ο αι. μ.Χ. επικαλούνταν οι Αθηναίοι ως απόδειξη της προδοσίας των στρατηγών τους κατά τη μάχη στους Αιγός Ποταμούς:

«Και τότε ο Δίας ο πανίσχυρος που από ψηλά βροντάει

θα ρίξει στους Αθηναίους συμφορές βαρυστέναχτες,

μάχη και σκληρό αγώνα στα πολεμικά πλοία

που θα χάνουνται με μέσα δολερά, εξαιτίας της φαυλότητας των αρχηγών», Παυσ. 10.9.11, Παπαχατζής, Ν. (μτφρ.), Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις 5, Βοιωτικά-Φωκικά (Αθήνα 1981).

4. Έχει υποστηριχθεί ότι οι Αιγός Ποταμοί ήταν ένας αρχαϊκός οικισμός, μία κώμη, που απέκτησε υπόσταση πόλης κατά τον ύστερο 4ο αι. π.Χ., βλ. Kahrstedt, U., Beiträge zur Geschichte der Thrakischen Chersones (Baden-Baden 1954), σελ. 20 σημ. 47 και σελ. 35, 38, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται κάτι τέτοιο από τους σύγχρονους προς τα γεγονότα αρχαίους συγγραφείς. Μόνο ο Στράβωνας (7.55) αναφέρεται σε κατεστραμμένη κατά την εποχή του πολίχνη (μικρή πόλη).

5. Η ακτή απέχει από την απέναντι ακτή γύρω στα 4 χλμ. αντί των 15 σταδίων=2,7 χλμ. που δίνει ο Ξενοφώντας, ωστόσο οι αποκλίσεις στις θαλάσσιες αποστάσεις που δίνουν οι αρχαίοι συγγραφείς δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο. Εξάλλου καμία θέση στην ακτή απέναντι από τη Λάμψακο δε βρίσκεται σε απόσταση ίση με αυτή του Ξενοφώντα.

6. Του είχε αφαιρεθεί η αρχιστρατηγία μετά την ήττα στο Νότιο (408 π.Χ.), ενώ είχε κατηγορηθεί επίσης για απόπειρα επιβολής ολιγαρχίας και φιλολακωνισμό.

7. Για παράδειγμα ο πατέρας του Τυδέα, ο στρατηγός Λάμαχος, σκοτώθηκε στη Σικελική εκστρατεία, οπότε ο γιος του ήταν φυσικό να διάκειται εχθρικά προς τον Αλκιβιάδη που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αθηναϊκή πανωλεθρία του 413 π.Χ. Ο Φιλοκλής από την άλλη ανήκε στους δημοκρατικούς και ασφαλώς θα είχε συναναστραφεί ορισμένους από τους ορκισμένους εχθρούς του Αλκιβιάδη.

8.  Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (13.105.3-4) αναφέρει ότι ο Αλκιβιάδης υποσχέθηκε να αντιμετωπίσει τους Σπαρτιάτες με το στρατό που του προσέφεραν οι ηγεμόνες των Θρακών, Μήδοκος και Σεύθης, εάν οι Αθηναίοι στρατηγοί τού παρέδιδαν την ηγεσία του στρατεύματος, πληροφορία που παραδίδει και ο σύγχρονός του Cornelius Nepos (Alc. 8), όχι όμως και ο Πλούταρχος ούτε ο σύγχρονος προς τα γεγονότα Ξενοφώντας.

9. Τα νέα έφτασαν στη Σπάρτη μετά από 3 ημέρες από το ληστή Θεόπομπο από τη Μίλητο, τον οποίο είχε στείλει ο Λύσανδρος.

10. Πολύαιν. 31.1 και 45.2.

11. Η αλλαγή αυτή οφείλεται στην υποστήριξη από μια σειρά μελετητών ότι πηγή του Διοδώρου για τα γεγονότα του τέλους του 5ου και των αρχών του 4ου αι. π.Χ. είναι ο άγνωστος ιστορικός του οποίου το κείμενο βρέθηκε στους παπύρους της Οξυρύγχου στην Αίγυπτο το 1908 και το 1934 και γι’ αυτό ονομάστηκαν «Ελληνικά Οξυρύγχια). Αυτός ο άγνωστος ιστορικός φαίνεται ότι βασίστηκε σε αθηναϊκές πηγές, ενώ ο Ξενοφώντας περισσότερο σε λακωνικές. Πρβ. Bruce, I.A.F., An Historical Commentary on the ‘Hellenica Oxyrhynchia’ (Cambridge 1967), σελ. 1-27.

12. Παυσ. 4.17.3 και 10.9.11.

13. Λυσ. 2.58.

14. Εκτός από το χρησμό της Πυθίας, που αναφέρθηκε νωρίτερα (βλ. υποσημ. 3), ο Παυσανίας αναφέρει έναν ακόμη, του μυθικού ποιητή και χρησμολόγου Μουσαίου, τον οποίο επικαλούνταν οι Αθηναίοι το 2ο αι. μ.Χ. «Άγρια καταιγίδα χτυπάει τους Αθηναίους / για την ποταπότητα των ηγεμόνων τους. Θα είναι όμως κάποια παρηγοριά / για την ήττα: δε θα ξεφύγουν την πόλη, αλλά θα τιμωρηθούν», Παυσ. 10.9.11, Παπαχατζής, Ν. (μτφρ.), Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις 5: Βοιωτικά-Φωκικά (Αθήνα 1981).

15. Δεν είναι άσχετο το γεγονός ότι ο στόλος επανδρώθηκε σε ένα μεγάλο του τμήμα από μετοίκους και απελεύθερους στους οποίους έδωσαν την πολιτεία των Πλαταιών.

16. Πλέοντας με ταχύτητα 13.4 (21,3 χλμ.)-17 κόμβων (27 χλμ.) την ώρα, σύμφωνα με τους πιο αισιόδοξους υπολογισμούς, ή με 5,5 (8,74 χλμ.) και κατά διαστήματα με 8 κόμβους (12,7 χλμ.) την ώρα, σύμφωνα με τους πιο μετριοπαθείς.

17. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Ερατοσθένη, ενός από τους 30 τυράννους, τον οποίον ο Λυσίας δεν κατηγορεί για προδοσία, αλλά γιατί εγκατέλειψε το πλοίο του και διέφυγε από το πεδίο της μάχης με τον Ιατροκλή, Λυσ. 19.16. Σε ολιγωρία των Αθηναίων αναφέρεται ο Cornelius Nepos Lys. 1. Προσθέτει δε ότι ο Κόνωνας απουσίαζε εκείνη τη στιγμή, κάτι που δεν παραδίδεται από άλλη πηγή, Corn. Nep. Con. 1, 2-3,

18. Λυσίας στο Ryland Papyri 3, αρ. 489, σειρ. 100-104.

19. Λυσ. 21.9-11.

20. Λυσ. ... Πλούτ., Αλκ. 37.3 και Λύσ. 13.1· Παυσ. 9.32.9.

21. Λυσ. 14.39. Ο Wylie, G., “What really happened at Aegospotami?”, AC 55 (1986), σελ. 138, επικαλείται το θάνατο του Κριτοδήμου από τον αττικό δήμο της Αλωπεκής (Λυσ. 19.16-17), ωστόσο η μετάφραση του Lamb, W.R.M., (επιμ)., στο Lysias (έκδοση Loeb, London-New York 1930) που χρησιμοποιεί «αφού έγινε η ναυμαχία» δεν είναι ασφαλής. Το «ότε» στο χωρίο του Λυσία δεν μεταφράζεται αναγκαστικά με το «αφού», αλλά μπορεί να έχει κάλλιστα την έννοια του «όταν», «κατά τη διάρκεια».

22. Διόδ. Σ. 13.106.7-8, πρβ. και Ξεν. 2.2.2.

23. Πρβ. και Λυσ. 2.58 και 13.5.

24. Παυσ. 10.9.7-10. Ανάμεσα στα αγάλματα των συμμάχων ήταν και του Θεόδαμου από την Κνίδο καθώς και του Κιμμέριου από την Έφεσο, έργα του γλύπτη Τισάνδρου.

25. Παυσ. 6.3.14-16.

ΠΗΓΗ: Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού

Το Νομπέλ Ιατρικής στην ενδοκυτταρική κυκλοφορία, James Rothman, Randy Schekman and Thomas Sudhof win 2013 Nobel prize for medicine

A screen at the press conference displays the joint winners of the 2013 Physiology or Medicine Nobel Prize. Photograph: Jonathan Nackstrand/AFP/Getty Images

Έναν βασικό κυτταρικό μηχανισμό αποκάλυψαν οι τρεις επιστήμονες που μοιράζονται το εφετινό Βραβείο Νομπέλ Ιατρικής: τον μηχανισμό εκείνον που επιτρέπει την μεταφορά συγκεκριμένων μορίων σε συγκεκριμένα σημεία και στην κατάλληλη χρονική στιγμή.

From left: James E. Rothman, Randy W. Schekman and Thomas C. Südhof. The Lasker Foundation; UC Berkeley; Mary Altaffer/Associated Press

Για να αντιληφθεί κανείς το πόσο ζωτικής σημασίας είναι ο μηχανισμός που ανακάλυψαν οι Τζέιμς Ρόθμαν (James E. Rothman), Ράντι Σέκμαν (Randy W. Schekman) και Τόμας Σίντοφ  (Thomas C. Südhof) αρκεί να πούμε ότι σχετίζεται με διεργασίες όπως η απελευθέρωση της ινσουλίνης στο αίμα ή η επικοινωνία νευρικών κυττάρων.

Κυτταρικός τροχονόμος 

Ο Ράντι Σέκμαν είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ. Randy Schekman, who will share the 2013 Nobel Prize in Physiology or Medicine. Photo by Peg Skorpinski.

Και ενώ η αναγκαιότητα της ύπαρξης ενός μηχανισμού με ρόλο τροχονόμου στο κύτταρο ήταν σαφής, μέχρι τη δεκαετία του 1970, οι επιστήμονες δεν γνώριζαν και πολλά γι αυτόν. Έτσι, ο Ράντι Σέκμαν αποφάσισε να εργαστεί με μύκητες προκειμένου να αναζητήσει σε αυτό το απλό σύστημα την γενετική βάση του μηχανισμού.  Εντοπίζοντας μεταλλάξεις οι οποίες είχαν σαν αποτέλεσμα την παρεμπόδιση του ενδοκυτταρικού μηχανισμού μεταφοράς μορίων, ο αμερικανός επιστήμονας πέτυχε να αποκαλύψεις τις τρεις ομάδες γονιδίων που απαιτούνται για την ρύθμισή του.

Ο Τζέιμς Ρόθμαν είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Yale.

Ο μηχανισμός μεταφοράς μορίων από το ένα σημείο του κυττάρου στο άλλο καθώς και η απελευθέρωση των μορίων σε καλά καθορισμένα σημεία περιλαμβάνει κατ αρχάς τον σχηματισμό κυστιδίων, δομών που μοιάζουν με φούσκες και οι οποίες περικλείουν τα προς μεταφορά μόρια. Στην δεκαετία του 1980, ο επίσης αμερικανός Τζέιμς Ρόθμαν εργαζόμενος με κύτταρα θηλαστικών κατέδειξε ότι τα κυστίδια προσδένονται σε συγκεκριμένα σημεία στη μεμβράνη του κυττάρου επειδή σε αυτά εντοπίζονται πρωτεΐνες οι οποίες λειτουργούν σαν άγκυρες για τα κυστίδια.

Κυστίδια και άγκυρες

O Τόμας Σίντοφ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Thomas Sudhof won the 2013 Nobel Prize in Physiology or Medicine.

Το ότι ένα κυστίδιο έχει προσδεθεί σε ένα σημείο της κυτταρικής μεμβράνης δεν αρκεί για να αδειάσει σε αυτό το σημείο και το φορτίο του. Στην πραγματικότητα κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι και καταστροφικό. Το πότε θα γίνει η απελευθέρωση του φορτίου αποκάλυψε ο τρίτος από τους εφετινούς τιμώμενους, τη δεκαετία του 1990. Ο γερμανικής καταγωγής Τόμας Σίντοφ εργαζόμενος με νευρικά κύτταρα κατέδειξε την ύπαρξη μιας κατηγορίας πρωτεϊνών οι οποίες λειτουργούν σαν διακόπτες: δίνουν εντολή στα κυστίδια να απελευθερώσουν το φορτίο τους. Οσο για το ποιος πατάει τον διακόπτη, αυτό τον ρόλο έχουν τα ιόντα ασβεστίου, η είσοδος των οποίων στο κύτταρο ενεργοποιεί την πρωτεΐνη-διακόπτη.

Ο μηχανισμός που αποκάλυψαν οι εφετινοί τιμώμενοι είναι τόσο κεντρικής σημασίας για την ανθρώπινη φυσιολογία που έστω και ένα μικρό ελάττωμά του οδηγεί σε σοβαρές ασθένειες. Μεγάλα ελαττώματά του δεν είναι συμβατά με τη ζωή.

Ένας «εξπέρ» για τον Άρη. Maven Mars mission back on track

An artist's conception of the MAVEN spacecraft orbiting Mars. (Credit: NASA/Goddard Space Flight Center)

Η NASA έδωσε στη δημοσιότητα νέα στοιχεία για την αποστολή Maven που σύμφωνα με τον προγραμματισμό της αμερικανικής υπηρεσίας θα ξεκινήσει στις 18 Νοεμβρίου. Το ερευνητικό σκάφος της αποστολής θα προσπαθήσει να βρει στοιχεία που να συνθέτουν την ατμοσφαιρική ιστορία του Άρη.

File photo shows technicians at KSC doing tests on the Maven spacecraft, The next Mars orbiter was placed in a safe mode at Kennedy and work there paused on Tuesday, when the federal government's partial shutdown began and most NASA civil servants were furloughed. / MALCOLM DENEMARK/FLORIDA TODAY

Στοιχεία που πιθανώς θα φωτίσουν ορισμένες πτυχές της γεωλογικής εξέλιξης του Άρη όπως π.χ αυτή που αφορά την ύπαρξη νερού (και πιθανώς ζωής) στην επιφάνεια του πλανήτη. Η λέξη Maven σημαίνει κάποιον που είναι ειδικός σε ένα συγκεκριμένο τομέα χάρις στις εξειδικευμένες γνώσεις του.

«Παρατηρούμε πολλά χαρακτηριστικά στην επιφάνεια του Άρη που φαίνεται ότι σχετίζονται με την παρουσία νερού. Κάποια σημεία φαίνεται ότι έχουν σμιλευτεί από νερό. Το ερώτημα είναι που πήγε τόσο το νερό όσο και το διοξείδιο του άνθρακα που υπήρχαν στον Άρη. Απορροφήθηκαν στο εσωτερικό του πλανήτη η το μεν νερό εξατμίστηκε το δε διοξείδιο του άνθρακα διέφυγε στο Διάστημα;

Μελετώντας την ατμόσφαιρα του Άρη σήμερα θα συγκεντρώσουμε αρκετά δεδομένα για να ανασυνθέσουμε το ατμοσφαιρικό παρελθόν του. Θα προσπαθήσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε τον μηχανισμό που ελέγχει το πόσο φιλόξενος για τη ζωή είναι ένας πλανήτης» αναφέρει σε δήλωση του ο Μπρους Τζακόσκι, διευθυντής του Κέντρου Αστροβιολογίας του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνια και επικεφαλής της ομάδας ερευνητών της αποστολής.

 Send Your Name, or Possibly a Haiku, to Mars.

Η NASA αποφάσισε το ερευνητικό σκάφος να μεταφέρει μαζί του και ένα DVD στο οποίο θα καταγράφονται τα ονόματα όσων φίλων του Διαστήματος το επιθυμούν καθώς επίσης και μικρά ποιήματα (χαϊκού) που εκείνοι έστειλαν σε ειδική ιστοσελίδα που είχε δημιουργήσει για αυτόν τον σκοπό η NASA.

4η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης: «Κανένα σκοτάδι δεν θα μας κάνει να φοβηθούμε». The 4th Thessaloniki Biennale of Contemporary Art: "No darkness will make us afraid"

Gal Weinstein, Fire Tire, 2010. For his installation israeli artist used wax, wool, polyester wool, styrofoam and graphite to replicate burning tires emitting smoke. Some of the sculptures created for the piece reach up to 4 meters in height.

Λάστιχα έχουν πάρει φωτιά μέσα στο Γενί Τζαμί. Ο καπνός έχει γίνει ντουμάνι. Και όμως κανείς δεν προσπαθεί να τα σβήσει, ούτε κανείς προσπαθεί να απομακρυνθεί. Διότι τούτα τα ελαστικά που καίγονται δεν τα έχουν ανάψει διαδηλωτές, αλλά είναι μία από τις 220 και πλέον εικαστικές δημιουργίες που έχουν απλωθεί σε επτά εκθεσιακούς χώρους της Θεσσαλονίκης, εκεί που χτυπά η καρδιά της 4ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης που διοργανώνεται στην πόλη και θέμα της «Παλιές Διασταυρώσεις - Make it New II».

«Τα λάστιχα αποτελούν φθηνή καύσιμη ύλη», λέει ο ισραηλινός καλλιτέχνης Γκαλ Βάινσταϊν, ο οποίος έφερε την εντυπωσιακή εγκατάστασή του στην Ελλάδα στο πλαίσιο της Μπιενάλε. «Αυτός είναι και ο λόγος που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως, είτε όταν θέλει κάποιος να ανάψει φωτιά για διασκέδαση είτε ως σύμβολο πολιτικής ή κοινωνικής αναστάτωσης».

Τα δικά του καμένα λάστιχα βεβαίως δεν είναι πραγματικά και ο καπνός από κερί, μαλλί και αφρό πολυουρεθάνης τελικά τα κάνουν να μοιάζουν περισσότερο με ποπ γλυπτά, χωρίς το «επαναστατικό» άρωμα που κουβαλούν οι πρωτότυπες εικόνες από τις οποίες εμπνέεται ο καλλιτέχνης, κυρίως από βίαιες συγκρούσεις πολιτών με την Αστυνομία όπως καταγράφονται στα φωτορεπορτάζ των εφημερίδων.

Gal Weinstein, Lighthouse, μεικτή τεχνική, 2012

In the past, beacons were used to function as a kind of lighthouse for marking dangerous places for boats at sea. The smoke tower in the work Lighthouse functions almost as a reverse lighthouse – light at the bottom and thick smoke rising from the top. Unlike the lighthouse, which is intended to help you get your bearings, the smoke rises and blocks the view towards the horizon. It doesn’t mark the presence of land – it is situated between the sea and the sea. It is fueled by burning oil and develops and grows from the water on the background of the air. The land is missing from the picture. Water, air, fire, and smoke; these are images that lack lines of definition, substances that are not solid and cannot be felt, in constant movement, not holding any form of stability.

The image of the tires in flames evokes situations of community unrest, of chaos and social anger, of uncontrolled reactions linked to the impulse to demonstrate “against” something.

One of the principal challenges of the work Fire Tire is the attempt to “give form” to one of the most elusive things in existence, smoke. The simplicity of the materials from which the work is made contrasts with the significance of the themes and the images selected and with the rigor discernible in the design and realization. The discrepancy gives rise, in Weinstein’s work, to short-circuits of meaning and raises questions about the relations that can exist “between interpretation and experience, between expression and opinion”.

Only by dealing with the complexity of the present and taking responsibility for the problems, the uncertainties, the diverging expectations and the dilemmas that society presents to each one of us it is possible, according to Gal Weinstein, to avoid cultural catastrophe. It is necessary to be actively involved and to assert one’s own individuality, without forgetting that the social network to which we belong is a constraint, a necessity and an opportunity.

Ο τούρκος - αρμενικής καταγωγής - σκηνοθέτης, συγγραφέας και παραγωγός Χουσέιν Καραμπέι που παρουσιάζει στο Γενί Τζαμί τη μικρού μήκους ταινία του κινουμένων σχεδίων με τίτλο «Κανένα σκοτάδι δεν θα μας κάνει να φοβηθούμε», καθώς η πολιτική δεν θα μπορούσε να λείπει από την κεντρική έκθεση «Παντού αλλά τώρα», που φρόντισε η επικεφαλής επιμελήτρια Αντελίνα φον Φίρστενμπεργκ και στην οποία συμμετέχουν 50 καλλιτέχνες από 25 χώρες (από Βραζιλία και Κούβα έως Ινδία και Ιράν, όπου ανάμεσά τους βρίσκονται και σταρ καλλιτέχνες όπως η Μαρία Αμπράμοβιτς, η Γκάντα Αμέρ και ο Τζαφάρ Παναχί) με στόχο να αποτελέσει τόπο ανταλλαγής και συνάντησης, ακολουθώντας το πρότυπο της Μεσογείου.

«Η Ιστορία θα επαναληθφεί αν την ξεχάσουμε ή αν την αφήσουμε να ξεχαστεί», λέει ο δημιουργός, που μέσα σε εννέα λεπτά κατάφερε να καταγράψει τον πόνο, αλλά και τις ισορροπίες που έφερε η επιστολή της Ράκελ Ντινκ, της χήρας του συμπατριώτη του δημοσιογράφου Χραντ Ντινκ, που δολοφονήθηκε από έναν 17χρονο τούρκο εθνικιστή. «Ήμουν πολύ θυμωμένος», θυμάται τα γεγονότα του 2007 ο σκηνοθέτης για τη δολοφονία του παιδικού φίλου του πατέρα του. «Και το ίδιο χιλιάδες άνθρωποι που ήρθαν στην κηδεία. Αν η Ρακέλ δεν είχε διαβάσει αυτό το γράμμα με τη μοναδική της φωνή μπορεί ο θυμός αυτών των χιλιάδων ανθρώπων να είχε γίνει οργή και βία. Γι' αυτό και μετά την Ιντιρα Γκάντι η Ράκελ Ντινκ είναι η γυναίκα που με έχει επηρεάσει περισσότερο».

“My love,

I always said Jesus gave us so much love for each other. Hrant’s companionship was given to me. […]

Today is the day when deep darkness will reach out to light. Whatever their age, seventeen or twenty-seven. Whoever the murderers are, I know they were once small babies. Without questioning the darkness that turns a baby into a murderer, nothing can be done my brothers.

My brothers, his affection for the truth, his love for clarity, his love for his friends, brought him to this end. Challenging fear, his love fostered him. They say, He was a great man. Let me ask you: was he born great? No. He was born just like we all were. He didn’t descend from the sky. He too came from this earth. A diminishing body, just like us. Except his soul, the work he did, his manner, the love he carried in his heart made him great. A man doesn’t become great by himself. One’s acts are what make one great.

Yes, he was a great man. Because he thought big, and talked big as well. By gathering here today you all thought big too. By staying silent, you talked big too. You are also great. Don’t stop today. Don’t settle with what’s there.

He laid a corner stone in Turkey’s history, and you’ve sealed it. Thanks to him the headlines, the talks, and the prohibitions changed. There were no taboos, no untouchables for him. As the holy scriptures say, words flooded from him. He paid a big price. [...]

My love, who could forget what you did, what you said? What darkness could make us forget? What could make us forget what happened to you? Could fear make us forget my love? Life? Oppression? Pleasures of this physical world? Or will death make us forget my love? No. No darkness can do that my love”.

Rakel Dink, excerpt from Letter to the loved one, 2007. Speech held in Istanbul during the funeral of her husband Hrant Dink, the Turkish-Armenian journalist assassinated in Istanbul in 2007 by Ogün Samast, a 17-year old Turkish nationalist.

Προσωπικές μνήμες με ένα μαντίλι και μια φωτογραφία

Το μαντίλι της αρμένισσας γιαγιάς της Βραζιλιάνας Ροζάνα Παλαζιάν είναι το κυρίαρχο στοιχείο στη βιντεοεγκατάστασή της.

Ένα μαντίλι και μια φωτογραφία κεντούν τη μνήμη στην κεντρική έκθεση «Παντού αλλά τώρα» της 4η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. Δύο οικογενειακά κειμήλια που ταξίδεψαν από την Ελλάδα στο Ρίο ντε Τζανέιρο, σχεδόν 100 χρόνια πριν, μετατράπηκαν σε έργο τέχνης για να συνθέσουν μια αληθινή ιστορία που μόνο η μοίρα έμελλε πρόσφατα να αποκαλύψει. Την αφηγείται εικαστικά η Βραζιλιάνα καλλιτέχνης Ροζάνα Παλαζιάν, με το μαντίλι που κέντησε η Αρμένισσα γιαγιά της Noemi Dadoorian στη Θεσσαλονίκη, την πόλη που επί μια περίπου δεκαετία είχε προσφέρει καταφύγιο στους πρόσφυγες προγόνους της.

Στη βίντεο - εγκατάσταση «A Story I Never Forgot» ανασυντίθεται η κερματισμένη μνήμη της Γενοκτονίας των Αρμενίων (1915-1920) με βάση τα αντικείμενα και τις αφηγήσεις που άκουγε η καλλιτέχνης παιδί. «Ο σταθμός της Θεσσαλονίκης από τη διαδρομή της προσφυγιάς ήταν και για μένα άγνωστος ως τώρα», ομολογούσε η 50χρονη καλλιτέχνης καθώς έστηνε το έργο της στον «γυναικωνίτη» του Γενί Τζαμί.

«Άκουγα τη λέξη Tessalonica στις αφηγήσεις της γιαγιάς για τον ξεριζωμό των Αρμενίων, ως αναφορά, αλλά δεν είχα καταλάβει. Ήξερα μόνο ότι οι παππούδες μου μετά τη γενοκτονία έφυγαν από το Ικόνιο και μέσω της Ελλάδας κατέληξαν στη Βραζιλία. Άρχισα να ξετυλίγω το νήμα με αφορμή την πρόσκληση για τη συμμετοχή μου στην Μπιενάλε Θεσσαλονίκης. Σκέφτηκα ότι η φωτογραφία με τη γιαγιά μου που είχε φέρει στη Βραζιλία με τα ελάχιστα υπάρχοντά της ήταν μια εξαιρετική ιδέα να στήσω ένα έργο με αναφορά στην Ελλάδα. Στο Διαδίκτυο ανάμεσα σε εκατοντάδες φωτογραφίες προσφύγων εντόπισα την ίδια φωτογραφία. Απεικονίζει γυναίκες πρόσφυγες -ανάμεσά τους και η γιαγιά μου- που κρατούν κεντημένα μαντίλια. Τότε ανακάλυψα ότι είναι τραβηγμένη στη Θεσσαλονίκη όπου η γιαγιά, κοριτσάκι τότε, δίδασκε κέντημα στη Γενική Αρμενική Ένωση Αγαθοεργίας (AGBU) του Ερυθρού Σταυρού. Εκεί γνώρισε και τον παππού μου Ghevont Dadoorian. Εφυγαν μαζί από τη Θεσσαλονίκη το 1927 με προορισμό την Αμερική. Κατέληξαν στη Βραζιλία».

Το μαντίλι της γιαγιάς που κρατούσε ως τον θάνατό της σαν φυλακτό τυλίγοντας κλωστές και βελόνες, στο ολιγόλεπτο βίντεο, μετατρέπεται σε μπόγο, σε βιβλίο, σε βαρκούλα που ταξιδεύει σε κεντημένες θάλασσες, από την Αρμενία στην Ελλάδα κι από εκεί στη Βραζιλία, για να επιστρέψει και πάλι στη Θεσσαλονίκη.

Στην οπτικοακουστική διαδρομή η καλλιτέχνης κεντάει τη φιγούρα της γιαγιάς στον καμβά, σχεδιάζει στο φλιτζάνι του καφέ τη μοίρα, πλάθει ζυμάρι το ξεριζωμένο πλήθος των Αρμενίων  απλώνει κουβαρίστρες και κορυφώνει τη συγκίνησή της με μεσαιωνική αρμενική μουσική.

Rosana Palazyan, … A Story I never forgot…, 2013

«Στην έναρξη της εικαστικής μου πορείας τη δεκαετία του ’80, μια εποχή έντονης κοινωνικής βίας στη Βραζιλία, ένιωθα άβολα να ασχοληθώ με το αρμενικό ζήτημα. Χρειάστηκε να συνενώσω θραύσματα μνήμης. Καθώς ετοίμαζα το έργο της Μπιενάλε, πλήθος κόσμου διεκδικούσε στους δρόμους της χώρας μου τα δικαιώματά του. Η συγκυρία αυτή με έβαλε σε διαδικασία αναστοχασμού».

…A story I never forgot… is a video installation in which the video, produced in an “artisanal” manner, doesn’t pretend to achieve technical excellence, but to reorder and organize the fragmented memory of the Armenian genocide (c. 1915 to 1920) based on the stories and narrative heard since childhood. To forget it would mean forgetting one’s own being.

Brazilian of Armenian descent from both sides, having started the career in the end of 1980s, surrounded by episodes of violence and social, economical, and political traumas in Brazil, I did not feel comfortable to deal with the Armenian theme. My urgency was to bring together people numbed by the daily occurrence to these issues. Since then I’ve been trying to delicately expand the reflection about violence and exclusion in the social fabric, where everyone ends up victimized.

When invited to take part in the 4th Thessaloniki Biennial, a city where my ancestors found refuge for several years, the remote past became so close to me…

Who remembers the Armenian genocide? I do.

It was necessary to reassemble each fragment of memory as in a puzzle, full of enormous personal cost, to narrate once again the story which was told to me and which I never forgot: to remember and to remind, to never more happen.

History runs through with a handkerchief embroidered by my grandmother when a refugee in Thessaloniki, with the support of the Armenian General Benevolent, where she was an embroidery teacher. Transformed in each episode, the piece covers the story of her origin remembrances, the life in Greece and departure to Rio de Janeiro, until its return as part of the work to the Biennale.

This text is written in the heat of the moment, when multitudes are in the streets of my country, fighting for their rights, living times we haven’t seen for a long time. This made me think of all projects and experiences that art has provided me.

If it doesn’t change the world, I have been living art as a trajectory of understanding and meeting the Other. I have tirelessly dedicated myself to transform the relations of people in the face of such issues, trying to activate a mobilization for a better world.

Rosana Palazyan, June 2013.

Nightvision: ένα εντυπωσιακό βίντεο με τα μεγαλύτερα αξιοθέατα σε όλη την Ευρώπη. 'Nightvision' shows Europe's spectacular architecture after dark

Kατά τη διάρκεια τριών μηνών ο Luke Shepard ταξίδεψε με ένα φίλο του σε 36 πόλεις 21 χωρών, με τη φιλοδοξία να συλλάβει μερικές από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές δομές με ένα νέο και μοναδικό τρόπο.

An image of the Berliner Dom, one of the many fantastic sights seen in "Nightvision." Credit: Luke Shepard

Αποτελείται από χιλιάδες slides  φωτογραφιών που έχουν ληφθεί, και  έχει ως στόχο να εμπνεύσει την εκτίμησή του για αυτά τα αξιοθέατα. Μια ταινία του Luke Shepard. Μουσική: «Outro» από M83

Brandenburg Gate, Berlin, Germany.

Με σειρά εμφάνισης: Πύλη του Βραδεμβούργου - Βερολίνο | Arc de Triomphe - Παρίσι | Philharmonie - Λουξεμβούργο | Atomium - Βρυξέλλες | Παλάτι του Γουέστμινστερ - Λονδίνο | Opera House - Copehagen | Φοντάνα ντι Τρέβι - Ρώμη | Πύργος Belém - Λισαβόνα | L'Hemisferic - Βαλένθια | Guggenheim Museum - Μπιλμπάο | Berliner Dom - Βερολίνο | Cathedral - Κολωνία | ουγγρικό κοινοβούλιο Building - Βουδαπέστη | Opera House - Όσλο | The Shard - Λονδίνο | Fernsehturm - Βερολίνο | Bode Museum - Βερολίνο | Τζαμί του Sultan Ahmed - Κωνσταντινούπολη | καθεδρικό ναό Alexander Nevsky - Σόφια | Tower Bridge - Λονδίνο | Αστρονομικό Ρολόι - Πράγα | Fraumünster - Ζυρίχη | Palau de les Arts Reina Sofía - Βαλένθια | Rathaus - Βιέννη | Εθνικό Θέατρο - Βουδαπέστη | Segrada Famiglia Φαμίλια - Βαρκελώνη | Κολοσσαίο - Ρώμη | Under Krystallen – Κοπεγχάγη.

After raising nearly $20,000 on Kickstarter for "Nightvision," Director Luke Shepard and Assistant Director Henry Farrow Miller spent three months photographing 36 cities in 21 European countries. Their goal? Create an inspirational exploration of European buildings, monuments, and landmarks in a new and unique way.

Arc de Triomphe, Paris, France.

To get around, Shepard and Miller made use of a 90-day Eurail train pass, and fought weather, time, and Eurail pass restrictions along the way.

Trevi Fountain, Rome, Italy.

Equipped with a Canon 5D Mark III dSLR and a gaggle of Zeiss and Canon lenses, the team shot more than 20,000 photos, which were whittled down and compiled into 27 image sequences seen in the final cut (Shepard is quick to point out that they captured 47 sequences, however). The duo used Adobe Premiere Pro, After Effects, and Bridge for the heavy-duty digital work.

Budapest theatre.

Can you name all of the buildings seen in the artsy flick? Here's a helpful tip to start you off: the first three are the Brandenburg Gate in Berlin, Arc de Triomphe in Paris, and Philharmonie Luxembourg. If you can't name them all, then Shepard's Web site describes the rest. Which buildings tickled your fancy?

Director: Luke Shepard. Music: 'Outro' by M83.

Η Χιγκσογένεση (Higgsogenesis) προτείνεται για να εξηγήσει τη σκοτεινή ύλη, 'Higgsogenesis' proposed to explain dark matter

The Higgs boson may have played a key role in the early Universe, including the creation of mysterious dark matter. Photograph: CERN

Σύμφωνα με τα προγνωστικά των βραβείων Nobel πιθανοί νικητές για το Nobel φυσικής – που θα ανακοινωθεί την επόμενη εβδομάδα – είναι οι  François Englert και Peter Higgs για την θεωρητική πρόβλεψη του μποζονίου Higgs, του οποίου η πειραματική ανίχνευση έγινε το καλοκαίρι του 2012 από τον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC).

What happens inside the Large Hadron Collider. Scientists at Cern, near Geneva, have announced the likely discovery of the Higgs boson particle. Photograph: Cern

Η αναμφισβήτητη πλέον ύπαρξη του μποζονίου Higgs, με μάζα 126 GeV, προσαρμόζεται σε διάφορες θεωρίες από τους φυσικούς. Έτσι σε μια εργασία που δημοσιεύεται στο Physical Review Letters, των ερευνητών Sean Tulin του πανεπιστημίου του Michigan και Géraldine Servant  του Καταλανικού ινστιτούτου έρευνας και προχωρημένων σπουδών στην Barcelona, υποστηρίζεται πως το σωματίδιο Higgs θα μπορούσε να δώσει απαντήσει σε βασικά κοσμολογικά προβλήματα.

Geraldine Servant

Οι δυο φυσικοί προτείνουν ότι το σωματίδιο Higgs είχε ρόλο κλειδί στο πρώιμο Σύμπαν και θα μπορούσε να εξηγήσει την ασυμμετρία που παρατηρείται σήμερα στη φύση μεταξύ ύλης και αντιύλης, καθώς επίσης και την μυστηριώδη σκοτεινή ύλη που αποτελεί τα πέντε έκτα της ύλης που υπάρχει σήμερα στο Σύμπαν.

Dr. Sean Tulin

Σύμφωνα με την παραπάνω εργασία η ύπαρξη του αντι-Higgs (το αντίστοιχο σωματίδιο αντιύλης του μποζονίου Higgs) στις πρώτες στιγμές της Μεγάλης Έκρηξης θα μπορούσε να εξηγήσει την επικράτηση της ύλης στο σημερινό Σύμπαν.

Don't try this one: Professor Peter Higgs with a description of the Higgs model. Photograph: Murdo Macleod

Σημειώνεται ότι σύμφωνα με το Καθιερωμένο Πρότυπο δεν απαγορεύεται η ύπαρξη του αντι-Higgs στο πρώιμο Σύμπαν. Το Higgs αλληλεπιδρά με την συνηθισμένη ύλη και η ασυμμετρία στον αριθμό σωματιδίων Higgs και αντι-Higgs θα μπορούσε να μεταφραστεί σε μια ασυμμετρία μεταξύ της ποσότητας ύλης και αντιύλης.

Ο μηχανισμός που προτείνουν στο μοντέλο τους οι δυο ερευνητές ονομάζεται Higgsogenesis  (Χιγκσογένεση όπως βαρυογένεση, το όνομα της διαδικασίας δημιουργίας των βαρυονίων στο πρώιμο Σύμπαν).

Επιπλέον στην ίδια εργασία οι ερευνητές Tulin και Servant, δείχνουν πως αν το σωματίδιο Higgs αλληλεπιδρά με τη σκοτεινή ύλη – για παράδειγμα αν υπάρχει διαδικασία διάσπασης του Higgs προς σωματίδια σκοτεινής ύλης – τότε θα μπορούσε να εξηγηθεί η αναλογία της σκοτεινής ύλης προς την συνηθισμένη ύλη που παρατηρείται σήμερα στο Σύμπαν.

One of the LHC's first lead-ion collisions, as recorded by the ALICE detector's Inner Tracking System.

Το αν διασπάται το μποζόνιο Higgs σε σωματίδια σκοτεινής ύλης θα μπορούσε να επιβεβαιωθεί έμμεσα από τον LHC στα πειράματα των επόμενων ετών. Μπορεί οι ανιχνευτές του LHC να μην μπορούν να ταυτοποιήσουν σωματίδια σκοτεινής ύλης, αν όμως ένας αριθμός των σωματιδίων Higgs που αναμένεται να παραχθούν εξαφανίζονται μυστηριωδώς, τότε θα μπορούσαν να μετατρέπονται σε σωματίδια σκοτεινής ύλης.

Οι Tulin και Servant δεν είναι οι μόνοι που χρησιμοποιούν την έννοια της Χιγκσογένεσης για την επίλυση κοσμολογικών αινιγμάτων. Το ίδιο κάνουν για παράδειγμα και οι Sacha Davidson et al στην εργασία τους με τίτλο «Baryogenesis through split Higgsogenesis», όπως επίσης και άλλοι ερευνητές.