Τα αληθινά χρώματα των αρχαίων αγαλμάτων. True colors of Greek statues

The painted replica of a c. 490 B.C. archer (at the Parthenon in Athens) testifies to German archaeologist Vinzenz Brinkmann’s painstaking research into the ancient sculpture’s colors. The original statue came from the Temple of Aphaia on the Greek island of Aegina. (Stiftung Archäologie, Munich) 

Η εικόνα των ολόλευκων αρχαίων αγαλμάτων είναι λανθασμένη υποστηρίζουν επιστημονικά άρθρα του Χάρβαρντ και του Πανεπιστημίου του Κολοράντο! 

Archaeologists such as Germany’s Vinzenz Brinkmann are reconstructing some of the colorfully painted sculptures and glittering bronze statuary that existed during classical antiquity. A replica of a stele erected c. 510 B.C. on the grave of the Greek warrior, Aristion, commemorates his exploits in battle. He is dressed in yellow bronze or leather armor, a blue helmet (part of which is missing), and matching blue shinguards trimmed in yellow. Stiftung Archäologie, Munich

Στην πραγματικότητα τα αγάλματα και τα γλυπτά των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων ήταν βαμμένα με έντονα χρώματα, προσθέτουν. 

A reconstruction in bronze of the head of a young athlete shows he has been crowned with the fillet of a victor. Based on an original dating from the early 1st century A.D., the head was found in Naples in the 1700s as part of a complete figure. Reportedly, its discoverers detached the head when they realized the metal statue was too heavy to carry away intact. The striking effect of the portrait is accentuated by inlaid eyes made of silver, with pupils of red semi-precious stones, and gilding on the lips, brows and fillet. Stiftung Archäologie, Munich

Με το πέρασμα των αιώνων και την επίδραση του ανέμου, του ήλιου και της άμμου, τα χρώματα χάθηκαν, σαν να πέρασε από πάνω τους ένα χημικό αποχρωματισμού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν τα επιστημονικά δημοσιεύματα, για να διαπιστώσει κανείς την αλήθεια της θεωρίας αυτής, αρκεί να ρίξει υπεριώδες φώς πάνω σε ένα άγαλμα. 

The “Alexander Sarcophagus” (c. 320 B.C.), was found in the royal necropolis of the Phoenician city of Sidon. But it was named for the illustrious Macedonian ruler, Alexander the Great, depicted in battle against the Persians in this painted replica. Alexander’s sleeved tunic suggests his conquests have thrust him into the new role of Eastern King, but his lion-skin cap ties him to the mythical hero, Herakles, and alludes to divine descent. Stiftung Archäologie, Munich

Όταν η κατεύθυνση του φωτός είναι σχεδόν παράλληλη με την επιφάνεια του αντικειμένου, τότε τα ίχνη του χρώματος γίνονται ορατά!

The partial color reconstruction of Athena is based on a c.490 B.C. sculpture of the Goddess from the pediment of the Temple of Aphaia on the Greek island of Aegina. Vinzenz Brinkmann typically leaves areas white where no evidence of original coloration is found. This rear view of the statue emphasizes the elaborate detailing of Athena’s aegis, or cape, trimmed with the life-like bodies of partially uncoiled green snakes. Stiftung Archäologie, Munich

Καθώς τα διαφορετικά χρώματα σβήνουν με διαφορετικό ρυθμό, το φως αποκαλύπτει τα πολύπλοκα σχέδια του χρώματος που κάποτε υπήρχαν στην λευκή επιφάνεια.

“If people say, ‘What kitsch,’ it annoys me but I’m not surprised,” says Brinkmann, who, with his wife, archaeologist Ulrike Koch-Brinkmann, colored this reconstruction of the c.550 B.C., “Lion from Loutraki.” Its stunning blue-colored mane is not unique on ancient monuments. Lions often sat atop tombs in ancient Greece, where ornamental details such as the animals’ tuffs of hair and facial markings were painted in bright colors that accented their fur. Stiftung Archäologie, Munich

Το smithsonianmag.com και ο αρχαιολόγος Vinzenz Brinkmann δημιούργησαν τις αναπαραστάσεις που βλέπετε για να δώσουν την πραγματική εικόνα κάποιων αγαλμάτων και γλυπτών της αρχαιότητας.

Κάτι ανάλογο είχε κάνει και το Βρετανικό Μουσείο με τα Μάρμαρα του Παρθενώνα!

Έντβαρντ Μουνκ: Η κραυγή του εξπρεσιονισμού. Edvard Munch: The Scream of expressionism

Edvard Munch, Self-Portrait: Between the Clock and the Bed, 1940-1943, Munch Museum. Κάτι περισσότερο από αυτοπροσωπογραφία. Αφήγηση της δημιουργικής πορείας της ζωής, με το μυστήριό της, με την παρουσία της τέχνης και της γυναίκας, με το αίσθημα του θανάτου και της κατάπτωσης.

Edvard Munch, Self-Portrait with Hat (Right Profile) at Ekely, 1931, © Munch Museum

«Αρρώστια, τρέλα και θάνατος ήταν οι σκοτεινοί φύλακες άγγελοι που στάθηκαν στο λίκνο μου και με συντρόφεψαν όλη μου τη ζωή», είχε πει ο Edvard Munch (1863-1944) σε μία φράση που συντάσσει, ίσως, το πιο πυκνό και μεστό αυτοβιογραφικό σημείωμα. Ήταν Νορβηγός ζωγράφος και χαράκτης, ένας από τους κύριους προδρόμους του εξπρεσιονισμού.

Edvard Munch, Portrait of Inger Munch, 1892

Γονείς του ήταν ο Christian Munch, γιατρός και ιατρικός ανώτερος υπάλληλος, και η Laura Cathrine Bjølstad, οι οποίοι είχαν παντρευτεί το 1861. Είχε μια μεγαλύτερη αδελφή, την Johanne Sophie (γεννημένη το 1862), και τρία μικρότερα αδέρφια, τους Peter Andreas (1865), Laura Cathrine (1867), και Inger Marie (1868). 

Edvard Munch, Self-Portrait with Skeleton Arm, 1895, lithograph in black on grayish white China paper, National Gallery of Art, Washington, Rosenwald Collection.

Ήταν απόγονος του ζωγράφου Γιάκομπ Μουνκ (Jacob Munch) (1776-1839) και του ιστορικού Peter Andreas Munch (1810-1863). Η οικογένεια μετακόμισε στην πόλη Kριστιανία (σημερινό Όσλο) το 1864, όταν ο Christian Munch διορίστηκε ως ιατρικός ανώτερος υπάλληλος στο φρούριο του Akershus. Η Laura Cathrine πέθανε από φυματίωση το 1868, όπως και η αγαπημένη αδελφή του Johanne Sophie Munch, το 1877. Ο πατέρας του πέθανε επίσης νέος, το 1889. Μετά από το θάνατο της μητέρας τους, τα μικρότερα αδέρφια του Munch ανατράφηκαν από τον πατέρα τους, που ενστάλαξε μέσα τους έναν βαθιά ριζωμένο φόβο λέγοντάς τους επανειλημμένα ότι εάν αμαρτήσουν με οποιαδήποτε τρόπο, θα καταδικάζονταν στην Κόλαση χωρίς πιθανότητα συγχώρεσης. Μια από τις νεώτερες αδελφές του καλλιτέχνη διαγνώστηκε με διανοητική ασθένεια σε νεαρή ηλικία. Ο ίδιος ήταν επίσης συχνά άρρωστος. Από τα πέντε αδέρφια, μόνο ο Peter Andreas παντρεύτηκε, αλλά πέθανε μερικούς μήνες μετά το γάμο.

Edvard Munch, Self-Portrait with Cigarette, 1895, Oil on canvas, 110.5 x 85.5 cm, The National Museum of Art, Architecture and Design, Oslo.

Το 1879 εγγράφηκε σε τεχνικό κολλέγιο, με θέμα μελέτης την εφαρμοσμένη μηχανική, αλλά διέκοψε τις σπουδές του λόγω συχνών ασθενειών. Το 1880 άφησε το κολλέγιο για να γίνει ζωγράφος. Τον Αύγουστο του 1881 εγγράφηκε στη Σχολή Σχεδίου του Όσλο. Οι δάσκαλοί του ήταν ο γλύπτης Julius Middelthun και ο ζωγράφος Christian Krohg. 

Edvard Munch, August Strindberg, 1896, Lithographie mit Kreide und Tusche, Schabeisen, auf dünnem gelblichem Japan, Städel Museum, Frankfurt am Main.

Ταξίδεψε στο Παρίσι και στη Νίκαια και κατόπιν στο Βερολίνο, όπου γνώρισε τον Αύγουστο Στρίντμπεργκ και έγιναν φίλοι, αγγίζοντας μαζί τα υπέρτατα όρια της παραίσθησης και της τρέλας.

 Edvard Munch, La mort et la jeune fille, 1893

Στην Έκθεση του Βερολίνου του 1892 αποβλήθηκε από την Εταιρεία Καλλιτεχνών της Έκθεσης λόγω της χρησιμοποίησης μιας «υπερβολικά αισθησιακής τεχνικής». Γρήγορα όμως ο εξπρεσιονισμός του Μουνκ έγινε αποδεκτός και ο ίδιος αναδείχθηκε σε διασημότητα της Ευρώπης.

Edvard Munch, The Sick Child I, 1896/1896-1897, color transfer lithograph in red, cherry, and yellow with hand coloring on thin tan card, Collection of Catherine Woodard and Nelson Blitz Jr.

Edvard Munch, The Sick Child, 1896, Oil on canvas, 121.5 x 118.5 cm, Göteborg Museum of Art, Göteborg, Sweden. Σημαδεμένος από την αρρώστια και τον θάνατο, προσπαθεί να τα αποδώσει στους πίνακές του, και αυτό το θέμα επιστρέφει επί σαράντα χρόνια, επαναλαμβάνοντας τη σύνθεση αυτή σε τέσσερεις εκδοχές (1896, 1906, 1907 και 1926). Ο πίνακας αυτός παίζει με τους πρασινογαλάζιους τόνους, με πινελιές που ξεφτίζουν πάνω στο πανί, απεικονίζοντας τον πόνο και την απελπισία της γυναίκας που κλαίει πλάι στο κρεβάτι της κοπέλας της οποίας το προφίλ σχεδιάζεται καθαρό πάνω στο μαξιλάρι.

Οι δύσκολες συνθήκες της ζωής τους επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την ψυχολογική του κατάσταση, η οποία όμως έγινε και η αφορμή για τη σύλληψη των κυριότερων θεμάτων του ζωγραφικού του έργου.

Edvard Munch, Death in the Sickroom, 1893, Oil on canvas, 134.5 x 160 cm, Munch Museum, Oslo.

Ο Munch έγινε ο ζωγράφος του φάσματος του θανάτου και της αναπόδραστης αρρώστιας. Το επιβεβαιώνουν και τα θέματα των έργων του: «Το άρρωστο παιδί», «Ο νεκροθάλαμος», «Πλάι στο νεκροκρέβατο», «Νεκρή μάνα», «Θάνατος στο δωμάτιο της άρρωστης».

Edvard Munch, The Scream. Pastel on board. 1895. © 2012 The Munch Museum. The version we are looking at here, and easily the most colorful one. It is in its original frame, on which Munch inscribed the following:

"I was walking along the road with two friends. The Sun was setting –

The Sky turned a bloody red

And I felt a whiff of Melancholy – I stood

Still, deathly tired – over the blue-black

Fjord and City hung Blood and Tongues of Fire

My Friends walked on – I remained behind

– shivering with Anxiety – I felt the great Scream in Nature."

Το διασημότερο ίσως έργο του Μουνκ είναι ένα σύμβολο της πνευματικής αγωνίας του ανθρώπου. Προαναγγέλλει την προκλητική βία της γερμανικής εξπρεσιονιστικής ζωγραφικής των αρχών του 20ού αιώνα, και τη συγκλονιστική πραγματικότητα ενός άλλου σύγχρονου συμβόλου, της Γκερνίκα (1937). Παρατηρώντας μας δίνεται η αίσθηση ότι η ζωγραφική αφορά όχι μόνο την όραση, αλλά και τις άλλες αισθήσεις, και ιδίως την ακοή. Ο θεατής εμπλέκεται και τυλίγεται με τα ακουστικά κύματα που φαίνονται να βγαίνουν από τον πίνακα, για να εισβάλουν στον χώρο που συνεχίζει και πέρα από τη γέφυρα. Χρώμα και ήχος: τα κύματα της κραυγής τρεμοπαίζουν στον αέρα, εξελίσσονται, διπλώνονται κατά μήκος της άκρης του πίνακα και ύστερα εκρήγνυνται πέρα από το πανί…

Edvard Munch, The Scream, 1893. The National Museum of Art, Architecture and Design, Oslo.

Το 1893 δημιούργησε την "Κραυγή", το διασημότερο έργο του. Όπως αναφέρει ο Gombrich, μέσα από αυτό στόχος του ήταν να εκφράσει πως μία ξαφνική συγκίνηση μεταβάλλει όλες τις εντυπώσεις της αίσθησης. Όλες οι γραμμές μοιάζουν να οδηγούν προς τη μοναδική οπτική εστία –το κεφάλι που φωνάζει. Όλο το τοπίο μοιάζει να συμμερίζεται την αγωνία και τη συγκίνηση αυτής της κραυγής. Το πρόσωπο που φωνάζει είναι πράγματι παραμορφωμένο, όπως το πρόσωπο μιας γελοιογραφίας. Τα γουρλωμένα μάτια και τα σκαμμένα μάγουλα θυμίζουν το πρόσωπο του θανάτου.

Edvard Munch, The Scream, 1895, Lithograph in black ink on cream card. Image: 35.5 x 25.3 cm, sheet: 51 x 38.5 cm, The Art Institute of Chicago, Clarence Buckingham Collection.

Μέσα στα επόμενα χρόνια, την ίδια σύνθεση μετέφερε σε χαρακτικό, πρακτική που ακολουθούσε για πολλές συνθέσεις του. Οι επαναλήψεις αυτές οφείλονταν στο γεγονός ότι επιθυμούσε αναμφίβολα να συγκινήσει με το καλλιτεχνικό και ανθρώπινο μήνυμά του ένα όσο το δυνατόν πλατύτερο κοινό. 

Edvard Munch in his studio in Ekely, Photo, © Munch Museum

Αν και ο Munch ήταν αναγκασμένος να ζει από την τέχνη του, η πώληση πινάκων δεν αποτελούσε ποτέ γεγονός για τον ίδιο. Θεωρούσε πρώτιστα την τέχνη σαν ένα μέσο επικοινωνίας και ήταν σημαντικό γι' αυτόν να παρουσιάσει όσο το δυνατόν περισσότερη από τη δουλειά του συγκεντρωμένη. 

Edvard Munch, Moonlight, 1895, Oil on canvas, 93 x 110 cm, The National Museum of Art, Architecture and Design, Oslo.

Πίστευε ότι με τον τρόπο αυτό οι ιδέες και τα συναισθήματα που γέννησαν τα διάφορα έργα θα έφθαναν ευκολότερα στους άλλους. Σε ένα σημείωμά του γύρω στο 1930 προσπάθησε να εξηγήσει το γεγονός: «Με την τέχνη μου προσπάθησα να φτάσω σε μία εξήγηση της ζωής και στόχευα να δώσω μια καθαρότητα στον τρόπο της ζωής μου. Σκέφτηκα επίσης ότι αυτό θα βοηθούσε ίσως και τους άλλους να ξεκαθαρίσουν τη ζωή τους. Πάντα δούλευα καλύτερα συντροφιά με τους πίνακές μου – αισθανόμουνα ότι οι πίνακες με το περιεχόμενό τους ήταν δεμένοι μεταξύ τους. Όταν τους τοποθετούσα όλους μαζί αποκτούσαν ένα δέσιμο που δεν είχαν σαν ξεχωριστά έργα – σαν να μην μπορούσαν να εκτεθούν με άλλα. Γι' αυτό τα βάζω όλα μαζί σε σειρές».

Edvard Munch, Vampire II, 1895/c. 1913, color lithograph in black and red, and one woodblock sawn into four pieces in blue, green, and beige with hand coloring on thin golden Japan paper, The Epstein Family Collection.

Πολλά από τα έργα του οραματίζονται το αίσθημα του έρωτα, την έλξη μεταξύ άνδρα και γυναίκας καθώς διασταυρώνονται εκστατικά τα βλέμματά τους, όπως στα «Έλξη» και «Η φωνή». 

Edvard Munch, Attachement (Attraction), 1896

Ο ίδιος περιέγραψε τη διάθεση των συνθέσεων αυτών σε αρκετά κείμενα, όπως το ακόλουθο:

Edvard Munch, Summer Night’s Dream: The Voice, 1893, Oil on canvas, 87.9 x 108 cm, Museum of Fine Arts, Boston, Ernest Wadsworth Longfellow Fund.

«Μια χρυσή κολώνα κλυδωνίστηκε πάνω-κάτω μέσα στο νερό, λιώνοντας μέσα στη λαμπρότητά της και απλώνοντας στην επιφάνειά του. Όταν συναντήθηκαν τα μάτια μας, αόρατα χέρια ύφαναν λεπτούς ιστούς που χύθηκαν από τα υπέροχα μάτια σου μέσα στα δικά μου, μπλέκοντας μαζί τις καρδιές μας...».

Edvard Munch, Waves of Love, 1896, lithograph in black with hand coloring on thick whitish China paper, The Epstein Family Collection.

«Πόσο χλωμή είσαι στο φεγγαρόφωτο και πόσο σκοτεινά τα μάτια σου – τόσο μεγάλα που θα μπορούσαν να καλύψουν το μισό ουρανό».

Edvard Munch, Separation, 1896

Συνεχίζοντας μίλησε για την αγωνία του χωρισμού στο έργο του «Αποχωρισμός»:

Edvard Munch, Zwei Menschen. Die Einsamen, 1899, Farbholzschnitt von einem in drei Teile gesägten Druckstock in Schwarz und Blaugrün, auf geripptem Japan, 455 x 590 mm, Städel Museum, Frankfurt am Main.

«Όταν μ' εγκατέλειψες πέρα από τη θάλασσα αισθάνθηκα να μας ενώνουν ακόμα λεπτές κλωστές. Με πόνεσαν αβάσταχτα, σαν πληγή».

Edvard Munch, Madonna, 1894/1895

Ο απόλυτος έρωτας, δεν υπήρχε χωρίς τα προβλήματά του. Ήταν ένας καλλιτέχνης που ο φόβος του θανάτου και ο φόβος της ζωής συνυπήρχαν τόσο έντονα. Το παρακάτω κείμενο θα μπορούσε να θεωρηθεί κατάλληλο συμπλήρωμα για τα έργα «Μαντόνα» και «Εραστές στα Κύματα»: 

Edvard Munch, Madonna, 1895, Lithograph in black ink with additions in brush and red, green, blue, black, and yellow watercolor on mottled gray-blue wove paper (discolored to gray-green), laid down on heavyweight white wove paper Image: 60.3 x 44 cm, sheet: 60.7 x 44.4 cm, The Art Institute of Chicago, Print and Drawing Department Purchase Fund.

«Το φεγγαρόφωτο γλιστρά πάνω στο πρόσωπό σου, που είναι γεμάτο γήινη ομορφιά και πόνο. Τα χείλια σου είναι σαν κατακόκκινα φίδια και γεμάτα σαν βαθυκόκκινα φρούτα. Ανοίγουν σαν να πονάνε, το χαμόγελο ενός πτώματος. Γιατί τώρα η αλυσίδα που ενώνει τις γενιές έχει κολλήσει. Σαν ένα σώμα γλιστράμε σ' έναν απέραντο ωκεανό – πάνω σε μακριά κύματα που αλλάζουν το χρώμα τους από σκούρο σε πορφυρό σε κόκκινο του αίματος».

Tulla Larsen & Edvard Munch, 1899

Το 1897, γνώρισε και συνδέθηκε με την κόρη ενός μεγάλου εμπόρου κρασιών, την εντυπωσιακή 30χρονη Tula Larsen. Αρχικά η σχέση τους ήταν σοβαρή και ήρεμη. Ταξίδεψαν στην Ιταλία και επιστρέφοντας στη Νορβηγία συνέχισαν μια ξέφρενη κοσμική ζωή με ατέλειωτα ξενύχτια κι ατέλειωτη χρήση οινοπνευματωδών ποτών. 

Edvard Munch, The Wedding of the Bohemian, Munch Seated on the Far Left, 1925

Παράλληλα η Larsen τον πίεζε να παντρευτούν. Κατόπιν ταξίδεψαν στο Βερολίνο όπου συνέχισαν τις διασκεδάσεις και την υπερβολική χρήση οινοπνευματωδών ποτών. Στις αλλεπάλληλες πιέσεις για γάμο ο Munch αρνιόταν συνεχώς. Στις σημειώσεις του εξηγεί τα αίτια της άρνησής του, γράφοντας σε τρίτο πρόσωπο: «Από μικρός μισούσε το γάμο. Το αρρωστημένο και νευρωτικό περιβάλλον του σπιτιού του τού είχε δημιουργήσει το συναίσθημα ότι δεν είχε δικαίωμα να παντρευτεί». Με τις συνεχείς αρνήσεις του η σχέση τους είχε φτάσει σε μια κατάσταση απάθειας - εξάντλησης. Έπιναν όλη την ημέρα κι έκαναν έρωτα. 

Edvard Munch, Autoportrait après la grippe, 1919

Αποτέλεσμα όλης αυτής της "επικίνδυνης διαδρομής" ήταν να κλονιστεί η υγεία του (σοβαρή βρογχίτιδα, εισαγωγή σε σανατόριο) κι έτσι, εξασθενημένος υποχώρησε στις πιέσεις της. Αυτή ανέλαβε να τακτοποιήσει τα σχετικά του γάμου.

Edvard Munch cut his Self-portrait with Tulla Larsen, his ex-lover, in half to separate their faces. (1905, Munch Museum, Oslo)

Αλλά ο Munch τρέμοντας στην ιδέα του γάμου οδήγησε, τελικά, τη σχέση στη διάλυση. Πάνω στη διαμάχη του χωρισμού τους η Larsen έβγαλε ένα περίστροφο κι απείλησε να αυτοκτονήσει. Ο Munch προσπάθησε να το αποσπάσει από τα χέρια της με αποτέλεσμα το όπλο να εκπυρσοκροτήσει και να του κόψει μέρος από το δάχτυλό του. Το τραγικό τέλος του δεσμού κι ο τραυματισμός του τού έγιναν έμμονη ιδέα και τον ακολούθησαν μέχρι τον τελικό νευρικό κλονισμό του, το 1908.

 Edvard Munch, Autoportrait dans la clinique du Dr Jacobson, 1909

Είναι γεγονός ότι ζούσε μόνο για τη ζωγραφική του. Συχνά έλεγε ότι «η τέχνη είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο ζω» Το τέλος τον βρήκε περιτριγυρισμένο από τους πίνακές του, τους οποίους από πολύ νέος αποκαλούσε «τα αγαπημένα μου παιδιά». Ο Munch άφησε πίσω του μια τεράστια πνευματική και καλλιτεχνική παρακαταθήκη, σχεδόν 1000 λάδια, 4.500 σχέδια κι υδατογραφίες, 15.400 χαρακτικά και 6 γλυπτά, αποτέλεσμα μιας ασταμάτητης δημιουργίας 70 περίπου χρόνων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Γκερντ Βολλ, Έντβαρντ Μουνκ, Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλ. Σούτζου, 7 Οκτωβρίου-17 Νοεμβρίου, Αθήνα 1985.

Ζόγκαρη Εύα, Ο ζωγράφος Έντβαρντ Μουνκ (1863-1944) - η ζωή και το έργο του, εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα 1985.

Gombrich E., Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1998.

Το καυτό «δίδυμο» της Γης, Planet Kepler-78b is just like Earth, but 2000 degrees hotter

Ο Kepler-78b είναι το πρώτο πραγματικό «δίδυμο» του πλανήτη μας, που όμως ψήνεται σε πολύ ψηλές θερμοκρασίες. An artist's impression of Kepler-78b. Photo: David A. Aguilar/Harvard-Smithsonian Centre for Astrophysics

Ένα σχεδόν «ταυτόσημο» δίδυμο του πλανήτη μας εντοπίστηκε από τους επιστήμονες σε ένα ηλιακό σύστημα στον αστερισμό του Κύκνου, 400 έτη φωτός μακριά από εμάς. Ο Kepler-78b, όπως ονομάζεται, είναι βραχώδης και αποτελεί τον πιο κοντινό σε χαρακτηριστικά εξωπλανήτη με τη Γη που έχει εντοπιστεί ως τώρα. Ο κόσμος του είναι όμως εντελώς διαφορετικός, αφού «ψήνεται» σε θερμοκρασίες χιλιάδων βαθμών Κελσίου όντας ανίκανος να υποστηρίξει τη ζωή. Παρ’ όλα αυτά η ανακάλυψή του προσφέρει για πρώτη φορά «απτές» ενδείξεις ότι κάπου «εκεί έξω» θα πρέπει να υπάρχει σίγουρα τουλάχιστον ένας πλανήτης εντελώς ίδιος με τον δικό μας.

Ένα έτος σε 8,5 ώρες

The planet Kepler-78B is so close to its host star that its surface is molten lava. Art by Karen Teramura, University of Hawaii Institute for Astronomy. Source: Supplied

Ο Kepler-78b δεν έχει μόνο μέγεθος παρόμοιο με της Γης (άλλοι εξωπλανήτες με αυτό το χαρακτηριστικό, όπως π.χ. ο Kepler-10b, έχουν ήδη εντοπισθεί). Έχει επί πλέον παρόμοια μάζα και πυκνότητα, δηλαδή παρόμοια σύσταση με της Γης. Αυτή η «σύμπτωση» και των τριών χαρακτηριστικών τον καθιστά τον πρώτο εξωπλανήτη που μπορούμε να πούμε ότι πραγματικά μοιάζει με τον δικό μας.

Παρ’ όλα αυτά υπάρχει μια σημαντική διαφορά «θέσης». Ο Kepler-78b βρίσκεται υπερβολικά κοντά στο άστρο του – συγκεκριμένα η απόστασή του από αυτό είναι ίση με το ένα εκατοστό της απόστασης της Γης από τον Ήλιο. Ως αποτέλεσμα η θερμοκρασία του υπολογίζεται ότι κυμαίνεται στους 2.000-2.800 βαθμούς Κελσίου ενώ το έτος του διαρκεί μόλις 8,5 ώρες!

Οι επιστήμονες που τον μελέτησαν θεωρούν ότι λόγω των παλιρροϊκών δυνάμεων «βλέπει» το άστρο του μόνο από τη μια πλευρά – η μια πλευρά του δηλαδή έχει μονίμως μέρα και η άλλη μονίμως νύχτα. Όπως εικάζουν, η πλευρά της «ημέρας» είναι καλυμμένη από λάβα. «Νομίζω ότι είναι ασφαλές να πούμε ότι η πλευρά της “ημέρας” είναι λιωμένη» δήλωσε στο BBC ένας εκ των μελετητών, ο Τζόσουα Γουίν του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (MIT), «Κανείς δεν έχει υπολογίσει πραγματικά αν η πλευρά της “νύχτας” θα είναι και αυτή λιωμένη (δεν γνωρίζουμε τη θερμοκρασία σε αυτή την πλευρά) ούτε πόσο βαθιά φθάνει το λιωμένο στρώμα στο εσωτερικό του πλανήτη».

Το φως που τρεμοπαίζει

This artist's impression of Kepler-78b shows the view from the planet's surface, with the disk of its host star filling much of the sky. JASIEK KRZYSZTOFIAK/NATURE

Ο υπολογισμός της μάζας και της πυκνότητας του Kepler-78b έγινε ανεξάρτητα από δυο διαφορετικές ερευνητικές ομάδες, οι οποίες δημοσίευσαν τις σχετικές μελέτες στην επιθεώρηση «Nature». Τα αποτελέσματά τους σχεδόν συμπίπτουν, γεγονός το οποίο τα καθιστά ιδιαίτερα αξιόπιστα.

An artist's impression of Earth, left, and Kepler-78b. Photo: David A. Aguilar/Harvard-Smithsonian Centre for Astrophysics

Η πρώτη ομάδα, με επικεφαλής τον Άντριου Χάουαρντ του Πανεπιστημίου της Χαβάης στη Χονολουλού, εκτιμά ότι ο εξωπλανήτης έχει ακτίνα ίση με το 1,2 της ακτίνας της Γης και μάζα ίση με το 1,69 της μάζας της Γης. Η δεύτερη ομάδα, με επικεφαλής τον Φραντσέσκο Πέπε του Πανεπιστημίου της Γενεύης στην Ελβετία, εκτιμά ότι η ακτίνα του είναι ίση με το 1,16 της Γης και η μάζα του ίση με το 1,86 της Γης. Και οι δυο ομάδες υπολογίζουν την πυκνότητά του γύρω στα 5,5 γραμμάρια ανά κυβικό εκατοστό – πυκνότητα παρόμοια με αυτή της Γης, η οποία υποδηλώνει ότι θα πρέπει να αποτελείται από πετρώματα και σίδηρο.

Η ακτίνα – και κατ’ επέκταση το μέγεθος ενός πλανήτη – υπολογίζεται στα δεδομένα του τηλεσκοπίου Kepler της NASA (το οποίο και εντόπισε τον Kepler 78b, όπως υποδηλώνει το όνομά του) από τις διαβάσεις που αυτός πραγματοποιεί μπροστά από το άστρο του. Ο υπολογισμός της μάζας και της πυκνότητας είναι όμως μια πιο πολύπλοκη διαδικασία. Και οι δυο ερευνητικές ομάδες τον έκαναν χρησιμοποιώντας επίγεια τηλεσκόπια για να μετρήσουν μικροσκοπικές παραμορφώσεις που προκαλεί η βαρύτητα του πλανήτη στο φως του άστρου του. Η μέτρηση αυτή δεν είναι εύκολη, στην περίπτωση όμως του Kepler-78b κατέστη δυνατή επειδή ο πλανήτης είναι τόσο μεγάλος και βρίσκεται τόσο κοντά στο άστρο του με αποτέλεσμα να προκαλεί μεγαλύτερες παραμορφώσεις.

«Αστρονομικά» μετρημένα χρόνια

Illustration of Kepler 78b. NASA/JPL-Caltech

Η εγγύτητα του Kepler-78b με το άστρο του βοήθησε μεν τους επιστήμονες να υπολογίσουν τη σύστασή του, παράλληλα όμως αποτελεί και ένα μεγάλο «αίνιγμα» για αυτούς. Αυτό γιατί, σύμφωνα με τις θεωρίες για τον σχηματισμό των πλανητών, είναι αδύνατον να έχει σχηματιστεί σε αυτή την απόσταση όπως επίσης είναι αδύνατον και να έχει μετακινηθεί σε εκείνο το σημείο έχοντας σχηματιστεί κάπου μακρύτερα. Οι ερευνητές εικάζουν ότι ο Kepler-78b έλκεται από το άστρο του οδεύοντας με μαθηματική ακρίβεια προς τον θάνατό του – τα χρόνια του είναι μετρημένα λένε χαρακτηριστικά.

«Δεν θα μπορούσε να έχει σχηματιστεί σε αυτή τη θέση γιατί ένας πλανήτης δεν σχηματίζεται μέσα σε ένα άστρο. Δεν θα μπορούσε να έχει σχηματιστεί μακρύτερα και να έχει μετακινηθεί προς τα μέσα γιατί θα είχε μετακινηθεί μέχρι τέλους, ως το άστρο. Αυτός ο πλανήτης είναι ένα αίνγιμα» δήλωσε ο Ντίμιταρ Σασέλοφ του Κέντρου Αστροφυσικής Χάρβανρτ-Σμιθσόνιαν, ο οποίος μετείχε σε μια από τις μελέτες, προσθέτοντας: «Ο Kepler-78b θα καταλήξει επάνω στο άστρο του πολύ σύντομα, μιλώντας με αστρονομικούς χρόνους».

Ο «πολύ σύντομος» από αστρονομικής απόψεως χρόνος στον οποίο οι ερευνητές τοποθετούν τον θάνατο του Kepler-78b είναι μέσα σε τρία δισεκατομμύρια χρόνια.

Τάσος Λειβαδίτης, 25η ραψωδία της Οδύσσειας. Tassos Leivaditis, 25th rhapsody of the Odyssey

Guiseppe Bottani, Η Αθηνά αποκαλύπτει  στον Οδυσσέα την Ιθάκη, Athena revealing Ithaca to Ulysses, (1717-1784), oil on canvas, 47x72 cm.

«Διογενὲς Λαερτιάδη, πολυμήχαν᾿ Ὀδυσσεῦ,

ἴσχεο, παῦε δὲ νεῖκος ὁμοιί̈ου πολέμοιο,

μή πως τοι Κρονίδης κεχολώσεται εὐρύοπα Ζεύς»

ὣς φάτ᾿ Ἀθηναίη, ὁ δ᾿ ἐπείθετο, χαῖρε δὲ θυμῷ.

ὅρκια δ᾿ αὖ κατόπισθε μετ᾿ ἀμφοτέροισιν ἔθηκεν

Παλλὰς Ἀθηναίη, κούρη Διὸς αἰγιόχοιο,

Μέντορι εἰδομένη ἠμὲν δέμας ἠδὲ καὶ αὐδήν.

Ομήρου Οδύσσεια, ω

Edvard Munch, The Flower of Pain, 1897

Αηδίες—ο χρόνος έγινε για να κυλάει,

οι έρωτες για να τελειώνουν,

η ζωή για να πηγαίνει στο διάολο

κι εγώ για να διασχίζω το Άπειρο με το μεγάλο διασκελισμό ενός μαθηματικού υπολογισμού,

μονάχα όποιος τα διψάει όλα

……………………μπορεί να με προφτάσει,

ό,τι ζήσαμε

…………χάνεται,

γκρεμίζεται μέσα στο σάπιο οισοφάγο του χρόνου

και μόνο καμμιά φορά,

……………………τις νύχτες,

θλιβερό γερασμένο μηρυκαστικό τ’ αναμασάει η ξεδοντιασμένη μνήμη,

…………όσα δε ζήσαμε

……………………αυτά μας ανήκουν…

Τάσος Λειβαδίτης