Έκφραση συναισθημάτων σε ελληνιστικές επιτύμβιες στήλες. Emotional Expressions in Ancient Funerary Art Served as Therapy for the Bereaved

Επιτύμβιες στήλες από τη Σμύρνη και την Κύζικο (φωτ. Πανεπιστήμιο του Gothenburg). Tombstones from Smyrna and Kyzikos. Emotional expressions on Greek tombstones from the Hellenistic period -- 323-31 B.C. -- help increase our understanding of social communication and cultural values. Despite the potential of the tombstones as a source for history of emotions, this has rarely been explored by researchers. Researchers now conclude that the illustrations and inscriptions reflect people's way of relating to death, and that the tombstone was a means to deal with the grief of losing a loved one. (Photo: University of Gothenburg)

Ο τρόπος με τον οποίο εκφράζονταν τα συναισθήματα σε ελληνικές επιτύμβιες στήλες της ελληνιστικής περιόδου (323-31 π.Χ.) μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα την κοινωνική επικοινωνία και τις πολιτιστικές αξίες της εποχής. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει στη διδακτορική της διατριβή η Sandra Karlsson, υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Gothenburg. Emotional expressions on Greek tombstones from the Hellenistic period (323-31 B.C.) help increase our understanding of social communication and cultural values. This is the conclusion of a doctoral thesis in Classical Archaeology and Ancient History from the University of Gothenburg.

H Sandra Karlsson μελέτησε αρχαία ταφικά ανάγλυφα από τις αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη Σμύρνη και Κύζικο, τα οποία φέρουν διάφορα εικονιστικά θέματα αλλά και επιγραφές. Doctoral student Sandra Karlsson has studied ancient grave reliefs from the Greek city-states Smyrna and Kyzikos in present Turkey. The reliefs display both figurative motifs and inscriptions.

«Από το υλικό που μελετήθηκε αντλούμε σημαντικές πληροφορίες για τα ταφικά τελετουργικά, τη δομή της οικογένειας και τις δοξασίες για τη ζωή μετά θάνατον, καθώς και δημογραφικά στοιχεία», αναφέρει η Karlsson, η οποία επέλεξε να εστιάσει την έρευνά της στους τρόπους έκφρασης των συναισθημάτων και στις αντιλήψεις περί θανάτου. ‘This source material provides important information about funerary rituals, demographics, family structures and ideas about life after death,’ says Karlsson, who chose to focus on expressions of emotions, but also conceptions of death.

Tombstone from Smyrna. The small boy to the left is sitting on a grave monument and holding a rattle in his right hand, while another curly haired boy is holding a bunch of grapes above a small dog. On the right, in front of a pillar, is a mourning a servant boy with his right hand on his chin. Credit: University of Gothenburg.

Αν και οι επιτύμβιες στήλες προσφέρονται ως πηγή για τη μελέτη της ιστορίας των συναισθημάτων, το θέμα αυτό σπάνια αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας. Ένα από τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η Karlsson είναι ότι οι παραστάσεις και οι επιγραφές σε αυτές αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν το θάνατο, αλλά και ότι η επιτύμβια στήλη αποτελούσε ένα μέσο αντιμετώπισης της οδύνης για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Despite the potential of the tombstones as a source for history of emotions, this has rarely been explored by researchers. One of Karlsson’s conclusions is that the illustrations and inscriptions reflect people’s way of relating to death, and that the tombstone was a means to deal with the grief of losing a loved one.

«Οι επιτύμβιες στήλες λειτουργούσαν όχι μόνο ως σήμα αλλά και ως “οπτική θεραπεία” για τους πενθούντες. Για παράδειγμα, σε κάποιες περιπτώσεις ο νεκρός απεικονιζόταν να στέκεται δίπλα στο σήμα του. Η επιλογή της θέσης αποκαλύπτει την πεποίθηση ότι ο νεκρός βρίσκεται ευτυχής στον Κάτω Κόσμο, ενώ, την ίδια στιγμή, ο τάφος ήταν ένας τόπος αλληλεπίδρασης μεταξύ ζωντανών και νεκρών». ‘The tombstones served not only as a commemorative marker but also as ”visual therapy” for the bereaved. For example, the dead could be portrayed as standing next to their grave markers. The choice of location reveals that the deceased are believed to exist happily in the underworld, while, at the same time, the tomb site was a place of interaction between the living and the dead.’

Tombstone placed over the grave of a woman. She is pictured together with two relatives. From Smyrna. Credit : University of Gothnburg

Ένα άλλο συμπέρασμα στο οποίο οδηγήθηκε η Karlsson είναι ότι η έκφραση συναισθημάτων στις επιτύμβιες στήλες είναι ενδεικτική των κοινωνικών αξιών, καθώς τα άτομα που ανήκουν σε κατώτερη τάξη εκφράζουν τον πόνο τους συχνότερα από ό,τι τα μέλη μιας ανώτερης τάξης. Δεδομένου του υψηλού κόστους κατασκευής ενός ταφικού αναγλύφου, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι νεκροί πιθανότατα ανήκαν στη μεσαία τάξη της εποχής. Οι νεκροί συχνά απεικονίζονταν με τους υπηρέτες τους και τα μέλη της οικογένειάς τους. Ενώ τα μέλη της οικογένειας βρίσκονται παραταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο σαν αγάλματα, οι υπηρέτες κάνουν διάφορες κινήσεις που δηλώνουν θρήνο και θλίψη. Για παράδειγμα, μπορεί να κάθονται στο έδαφος ή να αγγίζουν το πηγούνι τους με το ένα χέρι. Another conclusion is that emotional expressions on the tombstones also indicate social values, where individuals with low status are more likely to express grief than people with higher status. Grave reliefs were expensive and the deceased probably belonged to the equivalent of a middle class. The dead were often portrayed with their servants and family members. While the family members are lined up next to each other like statues, the servants perform various gestures signifying mourning and grief. For example, they may sit on the ground or touch their chin with one hand.

Σε παλαιότερες έρευνες έχει αναφερθεί ότι η υψηλή παιδική θνησιμότητα κατά την αρχαιότητα συνέβαλε στην εδραίωση πολιτιστικών συμβάσεων που καταπίεζαν την έκφραση οδύνης για το θάνατο ενός παιδιού. Previous research has pointed out that the high child mortality during Antiquity contributed to cultural conventions that suppressed expressions of grief at the death of a child.

«Δεν διέκρινα κάτι τέτοιο στην έρευνά μου. Αντιθέτως, βρήκα πολύ ισχυρές εκδηλώσεις πόνου για νεκρά παιδιά και εφήβους», τονίζει η Karlsson. ‘I didn’t see that in my material, though. On the contrary, I found the strongest expressions of grief for deceased children and adolescents.’

Αυτό που έχει ενδιαφέρον, σύμφωνα με την Karlsson, είναι ότι η έκφραση συναισθημάτων στις επιτύμβιες στήλες που μελέτησε γίνεται ιδιαίτερα προφανής όταν προστίθενται μη συμβατικά στοιχεία, όπως μια συγκινητική περιγραφή ενός νεκρού, ή ένα παιδί που απεικονίζεται με τα αγαπημένα του παιχνίδια. Συχνά, μπορεί κανείς να παρατηρήσει την επιθυμία για μια πιο προσωπική έκφραση. Karlsson finally concludes that emotional expressions on the studied tombstones become particularly evident when unconventional elements were added, such as a touching description of a deceased or a child portrayed with his or her favourite toys. A desire for a more personal expression can often be noted.

«Όπως στα σύγχρονα μνήματα, όπου ο σταυρός συχνά αντικαθίσταται από πιο προσωπικά σύμβολα, όπως μια καρδιά ή μια μπάλα ποδοσφαίρου. Ή με το να τοποθετείται μια φωτογραφία του νεκρού στην επιτύμβια στήλη», καταλήγει η Karlsson. ‘Kind of like modern obituaries where the cross is often replaced with more personal symbols like a heart or a football. Or by posting a photograph of the person on the tombstone,’ says Karlsson.

Πηγή: Αρχαιολογία Online

Το μεγαλείο του Βορείου Σέλαος, 'The light show of the millenium': Stunning timelapse video reveals the finest Aurora Borealis display in Britain for more than a decade

Το βίντεο που δημιούργησε ο πολωνός φωτογράφος αποκαλύπτει το «ταξίδι» του Βορείου Σέλαος τον Φεβρουάριο, πάνω από τη Σκωτία. This time-lapse video of the Northern Lights as they travelled over Scotland in February, video grab pictured, was created using more than 2,000 pictures. It is being hailed as evidence of the best Northern Lights display the UK has seen for more than 12 years.

Εντυπωσιακές φωτογραφίες από το μαγευτικό Βόρειο Σέλας να απλώνεται πάνω από τους λόφους και τις λίμνες του Κάιθνες, στη Σκωτία, απαθανάτισε ο πολωνός φωτογράφος Μασιέγ Βινιάρτζιζκ.

Polish photographer Maciej Winiarcyzk focused on landmarks, cliffs and castles in Caithness, including the Castle Sinclair Girnigoe pictured, for his video, while tracking the night sky overhead. He said: 'It was for sure the best light show in this solar cycle, even this millennium. I've never seen anything quite as spectacular'.

Σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκειται για το πιο θεαματικό σέλας που έχει καταγραφεί την τελευταία δεκαετία. Συνδυάζοντας ομοιόμορφα περί τις 2.000 λήψεις, ο Βινιάρτζιζκ δημιούργησε ένα βίντεο time-lapse, το οποίο αποκαλύπτει τον μαγικό «καμβά» των ουρανών.

Φαινόμενο ουράνιας «ζωγραφικής»

The 41-year-old astronomy enthusiast only took up photography two years ago, after years of putting his passion to one side. Since then he has quickly become one of the country's highest regarded time-lapse photographers. The video, grab pictured, was posted to YouTube this week and has quickly gained more than 15,000 views from stargazers around the world.

Το σέλας αποτελεί μια ηλεκτρομαγνητική καταιγίδα η οποία πλήττει την ατμόσφαιρα βόρειων ή νότιων περιοχών, σχηματίζοντας το Βόρειο ή το Νότιο Σέλας αντίστοιχα. Πρόκειται δηλαδή για έναν βομβαρδισμό των υψηλών ατμοσφαιρικών στρωμάτων από ηλεκτρόνια που προέρχονται από ρεύματα φορτισμένων σωματιδίων (κυρίως πυρήνες υδρογόνου και ηλεκτρόνια) από τον Ήλιο.

There are two types of Aurora - Aurora Borealis, which means 'dawn of the north', and Aurora Australis', also known as 'dawn of the south.' They are caused when electrically charged particles from the sun enter the Earth's atmosphere and collide with molecules. These so-called geomagnetic storms occur when a solar wind or cloud of magnetic field hits the Earth's magnetic field.

Ο λεγόμενος ηλιακός άνεμος, γνωστός και ως μαγνητική καταιγίδα, «συγκρούεται» με το μαγνητικό πεδίο της Γης, οδηγώντας στον εγκλωβισμό των ηλεκτρονίων γύρω από τους μαγνητικούς της πόλους και την εισχώρηση των πυρήνων υδρογόνου στην ατμόσφαιρα. Τα ηλεκτρόνια που διεισδύουν στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας διεγείρουν τα άτομα οξυγόνου και αζώτου που υπάρχουν στα συγκεκριμένα ύψη (100 χλμ. και άνω, πάνω από την επιφάνεια της Γης) προκαλώντας ένα φαντασμαγορικό υπερθέαμα στους αιθέρες.

Ο φωτεινός θησαυρός της Σκωτίας

Over the course of January and February, this geomagnetic storm and shock wave from the solar wind was so strong and significant, it travelled further south over the UK and could be seen in areas with little cloud cover. Auroral displays appear in many colours although pale green and pink are the most common. Shades of red, yellow, green, blue, and violet have been reported, pictured.

Το μαγευτικό Βόρειο Σέλας που κατέγραψε ο πολωνός φωτογράφος, όπως φαίνεται στο βίντεο, συνοδεύεται από μια πανδαισία χρωμάτων. Συνήθως  η χρωματική τους παλέτα ξεκινάει από μια απαλή απόχρωση πρασίνου και ροζ και διανθίζεται με κόκκινες, κίτρινες, μπλε και μοβ πινελιές. Το χρώμα του φωτεινού ουράνιου «έργου τέχνης» αποκαλύπτει πολλές φορές την απόσταση του φαινομένου από το έδαφος.

Variations in colour are due to the type of gas particles that are colliding. The common, greenish-yellow colour is caused by colliding oxygen molecules approximately 60 miles above the earth. Rare, red auroras are produced by oxygen molecules situated much higher up, at around 200 miles. Nitrogen produces blue or purplish-red aurora.

«Ήταν το καλύτερο σέλας που έχω παρακολουθήσει ποτέ. Δεν έχω ξαναδεί κάτι τόσο εντυπωσιακό» αναφέρει ο Βινιάρτζιζκ. «Εξαιτίας της χαμηλής φωτορύπανσης στη Σκωτία, το Βόρειο Σέλας φαίνεται σε όλο του το μεγαλείο».

Ο φωτογράφος εστίασε στους γραφικούς βράχους και στα κάστρα του Κέιθνες, καταγράφοντας παράλληλα τη θεαματική ουράνια δραστηριότητα ακριβώς από πάνω τους.

«Στο Κέιθνες, είχα αρχικά έρθει για δουλειά. Τότε δεν είχα ιδέα ότι η συγκεκριμένη περιοχή έκρυβε αυτόν τον ουράνιο “θησαυρό”. Πρόκειται για την ιδανική περιοχή για κάτι τέτοιο, η οποία μου επέτρεψε να δώσει ζωή στο χόμπι μου» καταλήγει ο ίδιος.

Ρ. ΙΔ-ιότυπο Αφιέρωμα στον ΜΠΕΚΕΤ

Μια πολύ ενδιαφέρουσα παράσταση ανεβαίνει αυτήν την περίοδο στο Θέατρο Σχήμα Εκτός Άξονα (Πλάτωνος 35, τηλ. 2310823444). Πρόκειται για το έργο Ρ. ΙΔιότυπο Αφιέρωμα στον ΜΠΕΚΕΤ του Τηλέμαχου Κοσμέτσα.

Μέχρι τις 13 Απριλίου από Παρασκευή έως Δευτέρα στις 21:00 (εκτός από τις 21, 22, 23 και 24 Μαρτίου) το κοινό μπορεί να απολαύσει μια εναλλακτική θεατρική πρόταση εμπνευσμένη από το έργο του Νομπελίστα Ιρλανδού συγγραφέα Σάμουελ Μπέκετ.

Δυο άνδρες, οι Κ και Λ, παρακινούμενοι από μιαν εσωτερική ανάγκη ή από κάποια εξωτερική εντολή δοσμένη σ΄ αυτούς σε μια ξένη –ακατανόητη;- γλώσσα, αποφασίζουν να πραγματοποιήσουν μια ληστεία. Ο στόχος ένας. Το χρήμα. Και κατ’ επέκταση η απόλυτη δικαίωση! Οι δύο άνδρες επιθυμούν να πλουτίσουν με εύκολο τρόπο, επιλέγουν να κινητοποιηθούν και να δράσουν προκειμένου να θριαμβεύσουν, να υπηρετήσουν και αυτοί όπως τόσοι άλλοι τον ένα και μοναδικό Θεό, τον Θεό του χρήματος.

Οι Κ και Λ αποτελούν δυο πόλους, δυο αντίθετα στοιχεία που συμπληρώνουν το ένα το άλλο. Ο ηγέτης και ο ακόλουθος, ο ιδεαλιστής και ο ρεαλιστής, ο ξύπνιος και ο αγαθός, ο σοβαρός και ο γελοίος, αυτός που ξέρει να κρατά τις τέλειες αποστάσεις και αυτός που παρασύρεται, το μυαλό και τα χέρια, η ιδέα και η εκτέλεση.

Samuel Beckett directing a German production of Waiting for Godot [Warten auf Godot] in Berlin, 1975.

Αν και οι Κ και Λ σαφώς σχετίζονται ως πρόσωπα ή προσωπικότητες με τους Βλάντιμιρ και Έστραγκον, τους δυο χαρακτήρες του Μπέκετ στο έργο Περιμένοντας τον Γκοντό, ωστόσο ο συγγραφέας επιλέγει να τερματίσει τις ομοιότητες εκεί.

A scene from the first production of En Attendant Godot, Paris, 1953. Photo: Credit: Roger Pic Copyright: Bibliotheque National de France

Ενώ οι ήρωες του Μπέκετ βρίσκονται σε μιαν αέναη αναμονή ενός σπουδαίου –κατά την άποψή τους- προσώπου, του Γκοντό, οι Κ και Λ αποφασίζουν να δράσουν. Σκέπτονται, οργανώνουν το σχέδιό τους προσεκτικά και με λεπτομέρειες, εξοπλίζονται, σφάλλουν, διορθώνουν τα λάθη τους και τελικά τολμούν το μεγάλο κόλπο. Και αποτυγχάνουν. Και μοιραία ακολουθεί η τιμωρία. Κάθε πράξη έχει συνέπειες. Αυτοί που αποτυγχάνουν να αποκτήσουν το χρήμα καταλήγουν να πονούν, να πεινούν και να υποφέρουν.

Οι Κ και Λ όχι μόνο συλλαμβάνονται και φυλακίζονται μετά την αποτυχημένη ληστεία τους, αλλά αφήνονται να σιγοβράζουν στο ζουμί τους, ενώ ο Ένας (ο Κριτής; Ο Θεός; Ο Άνθρωπος-Πλούσιος;) σε επίπεδο υψηλότερο από αυτούς, αραχτός σε μια καρέκλα, φορώντας ακριβά παπούτσια και ρούχα ξεφυλλίζει αδιάφορα μια εφημερίδα!

Μέσα σε όλα αυτά... πανταχού παρούσα είναι και η Ρ, μια γυναίκα, μια γυναίκα 95 χρονών, που κανείς δεν περιμένει, που σε λίγες ώρες θα γεννηθεί, αλλά έχει γεννηθεί και πριν 95 χρόνια, μια γυναίκα τεμαχισμένη σε τρεις –ή και περισσότερες- μορφές, μια γυναίκα που κυριαρχεί στο λόγο, στη σκέψη, στην ψυχή των ηρώων...

Μια γυναίκα – μορφή του χρόνου που κυλά πάνω στους ανθρώπους... Τα πάντα ρει... Η Ρ είναι... η Ροή... Είναι το Ρ από τη λέξη χΡόνος... είναι... η Ρ. Όσο μιλά οι Κ και Λ γερνούν... ο χρόνος ανελέητος τους αγγίζει και αφήνει τα ανεξίτηλα σημάδια πάνω στα πρόσωπά τους. Κανείς δεν ξεφεύγει. Η Ρ μιλά, δρα, περπατά, διηγείται... και οι Κ και Λ γερνούν... οι άνθρωποι... γερνούν όσο η Ρ υπάρχει. Και η Ρ υπάρχει πάντα.

Πολύ δυνατή η σκηνοθετική άποψη του Νίκου Βουδούρη. Η μετακίνηση των θεατών από τον πρώτο χώρο στον δεύτερο αυτόματα άλλαξε πλήρως την οπτική τους αλλά και τον τρόπο αντιμετώπισης των πραγμάτων. Όπως ο χρόνος κυλά και δεν μένει ακίνητος, έτσι κι ο τόπος δεν αποτελεί και δεν μπορεί -ούτε πρέπει- να αποτελεί δεδομένο. Ό,τι και να θεωρούμε αυτονόητο, μπορεί και να χαθεί εξαιτίας επιλογών, δικών μας ή άλλων. Εξαιρετικοί οι Μυλωνάς (Κ) και Τίλδης (Λ). Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσίασε το εικαστικό κομμάτι της παράστασης, με τις αντιθέσεις του άσπρου και του μαύρου στο σκηνικό και στα κοστούμια, αλλά και με τις φωτιστικές επιλογές και τις σκιές στους τοίχους. 

Ερμηνεύουν: 

Κ: Κωνσταντίνος Μυλωνάς

Λ: Γρηγόρης Τίλδης

Ρ1: Δήμητρα Μήττα

Φωνή off: Μπάμπης Ματεντζίδης

Ρ2: Έλια Χριστοδουλίδου

Ρ3: Φυλλένια Γρηγορίου

Παρών - Απών : Στράτος Κούκουρας

Δελίνα Βασιλειάδη

Πηγή: Φιλμ Νουάρ Τεύχος 83

Φήμες ανίχνευσης βαρυτικών κυμάτων από τη Μεγάλη Έκρηξη. Gravitational waves: have US scientists heard echoes of the big bang?

Primordial gravitational waves would provide evidence of inflation in the moments after the big bang. Photograph: Alamy

Αμερικανοί ερευνητές θα ανακοινώσουν τη Δευτέρα ότι ανίχνευσαν «αρχέγονα βαρυτικά κύματα» σύμφωνα με έντονες φήμες που κυκολφορούν μεταξύ κοσμολόγων.

Τα αποτελέσματα του εξειδικευμένου τηλεσκοπίου Bicep (Background Imaging of Cosmic Extragalactic Polarization) που λειτουργεί στο Βόρειο Πόλο θα παρουσιαστούν στις 18.00 ώρα Ελλάδας τη Δευτέρα στο Κέντρο Αστροφυσικής Harvard-Smithsonian στη Μασαχουσέτη.

Το τηλεσκόπιο BICEP στην Ανταρκτική. The 10-meter South Pole Telescope and the BICEP (Background Imaging of Cosmic Extragalactic Polarization) Telescope at Amundsen-Scott South Pole Station, against the night sky with the Milky Way. The red lights are used to minimize light pollution, but still enable people to see while walking to and from the facility during the six months of darkness. Both of these telescopes collect data on cosmic microwave background radiation and black matter. Credit: Keith Vanderlinde, National Science Foundation

Τα βαρυτικά κύματα που φέρεται να ανίχνευσαν οι ερευνητές του Bicep αφορούν τα πρώτα βαρυτικά κύματα που εμφανίστηκαν στο Σύμπαν, κατά την διάρκεια του «πληθωρισμού» – μια φάση απότομης διόγκωσης του Σύμπαντος που συνέβη αμέσως μετά την Μεγάλη Έκρηξη. «Αν πράγματι ανακοινώσουν αρχέγονα βαρυτικά κύματα τη Δευτέρα, θα πρέπει να προσπαθήσουν πολύ για να μας πείσουν» σχολίασε η Χιράνια Πέιρις, κοσμολόγος στο University College του Λονδίνου.

«Αν όμως έχουν μια ισχυρή καταγραφή… θεούλη μου! Θα πάρω άδεια την επόμενη εβδομάδα» πρόσθεσε.

Big bang illustration via Shutterstock. Discovery of gravitational waves by Bicep telescope at south pole could give scientists insights into how universe was born.

To τηλεσκόπιο Bicep που φέρεται να ανίχνευσε τα πολυπόθητα κύματα βλέπει στο φάσμα των μικροκυμάτων και χαρτογραφεί την κοσμική ακτινοβολία υποβάθρου.  Για δεκαετίες, οι κοσμολόγοι υποψιάζονταν ότι τα αρχέγονα βαρυτικά κύματα θα είχαν αφήσει τα ίχνη τους στην κοσμική ακτινοβολία μικροκυμάτων. «Το αποκαλούν Ιερό Δισκοπότηρο της Κοσμολογίας» σχολίασε η Δρ Πέιρις, «Θα ήταν μια πραγματικά σημαντική, άκρως σημαντική ανακάλυψη».

Στο φως πέντε βασιλικοί τάφοι στην Βεργίνα, Five New Royal Tombs Discovered in Vergina

Υπόστυλος τάφος που ήρθε στο φως στις Αιγές. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ). Five new royal tombs have come to light during excavations at the royal necropolis of Aegae, in Northern Greece.

Περίτεχνη ζωγραφική διακόσμηση στους τοίχους, κομψές λευκές λήκυθοι, χρυσά κοσμήματα, χρυσοποίκιλτα όπλα, πολύτιμα αγγεία και σκεύη, αντικείμενα από ελεφαντόδοντο και κεχριμπάρι, αλλά και ένα σιδερένιο ξίφος ανασυνθέτουν την ιστορία των Μακεδόνων, στην ταφική συστάδα των Τημενιδών, στη Βεργίνα.

Η ταφική συστάδα των Τημενιδών βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία του νεκροταφείου των τύμβων στις Αιγές και σημαδεύει την πορεία του αρχαίου δρόμου. The Temenid burial cluster was located in one corner of the Aeges cemetery and although the cemetery has been brutally looted, monuments demonstrate impressive evidence of funerary architecture as well as portraits of the royal family of King Perdiccas II.

Είκοσι τάφοι με εντυπωσιακή διακόσμηση και πλούσια κτερίσματα, τρεις από τους οποίους έχουν μνημειακές μαρμάρινες πόρτες και προσόψεις που θυμίζουν ναούς, έχουν αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα.

The director of the 17th Prehistoric and Classical Antiquities, Angeliki Kottaridi, does not exclude that one of the graves belonged to Cassander himself or one of his sons, who as children of Thessaloniki belonged to the illustrious dynasty of the Temenids. Unfortunately, almost the entire main building has been destroyed.

Τους πέντε νέους βασιλικούς τάφους που έφερε στο φως φέτος η αρχαιολογική σκαπάνη, μαζί και όλα τα ευρήματα από το ταφικό μνημείο των Τημενιδών παρουσίασε χθες ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου η διευθύντρια της ΙΖ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αγγελική Κοτταρίδη. Η ομιλία έγινε κατά την πρώτη μέρα των εργασιών της 27ης Επιστημονικής Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Εργο στη Μακεδονία και τη Θράκη, στη Θεσσαλονίκη.

Χρυσό δισκάριο, με το χαρακτηριστικό αστέρι, που εντοπίστηκε σε τάφο στις Αιγές. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ). The city of Aiges, the ancient first capital of the Kingdom of Macedonia, was discovered in the 19th century near Vergina, in northern Greece. The most important remains are the monumental palace, lavishly decorated with mosaics and painted stuccoes, and the burial ground with more than 300 tumuli, some of which date from the 11th century B.C.

Όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση της κας Κοτταρίδη: «Η σωστική ανασκαφή στον περιβάλλοντα χώρο του δημαρχείου της Βεργίνας έγινε αιτία πριν 15 χρόνια να έρθει στο φως μια ομάδα τάφων (πέντε λακκοειδείς και έξι μεγάλοι κτιστοί κιβωτιόσχημοι) που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νεκροταφείου των τύμβων, ανάμεσα σε αυτό και την αρχαϊκή νεκρόπολη των Αιγών, οι οποίοι χρονολογούνται από το πρώτο μισό του 6ου ως το τέλος του 5ου προχριστιανικού αιώνα. Σχεδόν όλοι ήταν συλημένοι, μερικοί μάλιστα και λιθολογημένοι σε σημαντικό βαθμό, ωστόσο το μέγεθος των ίδιων των ταφικών μνημείων, η πολυτέλεια των κτερισμάτων (χρυσά κοσμήματα, χρυσοποίκιλτα όπλα, πολύτιμα αγγεία και σκεύη κ.λπ.) που βρέθηκαν παρά τη σύληση και εντυπωσιάζουν με την ποικιλία, την ποιότητα και την ποσότητά τους, κερδίζοντας επάξια τον χαρακτηρισμό “θησαυροί”, καθώς και η χρήση του εθίμου της καύσης με μεγαλοπρεπείς νεκρικές πυρές και πλούσιες προσφορές που ανακαλούν τις ταφικές αντιλήψεις των επών και προοιωνίζονται την ταφή του Φιλίππου Β’ μας έκαναν να θεωρήσουμε από την αρχή αυτή την ταφική συστάδα βασιλική και να την ονομάσουμε “συστάδα των Τημενιδών”.

Δαχτυλίδι που βρέθηκε ύστερα από ανασκαφές στη Βασιλική Νεκρόπολη των Αιγών Βεργίνας. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ). Vergina represents exceptional testimony to a significant development in European civilization, at the transition from the classical city-state to the imperial structure of the Hellenistic and Roman periods. This is vividly demonstrated in particular by the remarkable series of royal tombs and their rich contents. 

«Στην ίδια ομάδα ανήκει προφανώς και ένας κατεστραμμένος μακεδονικός τάφος με ιωνική πρόσοψη που ερευνήθηκε στο βορειοανατολικό άκρο της συστάδας το 1987 από την κα Στέλλα Δρούγου. Ο τάφος αυτός που χρονολογείται στο τέλος του 4ου προχριστιανικού αιώνα τεκμηριώνει τη χαρακτηριστική για τις βασιλικές ταφικές συστάδες διαχρονική χρήση που εδώ πλησιάζει τους τρεις αιώνες ακολουθώντας προφανώς την εξέλιξη της δυναστείας των Τημενιδών.

Λευκές λήκυθοι που χρησιμοποιούνταν στις νεκρικές τελετές και βρέθηκαν ύστερα από ανασκαφές στη Βασιλική Νεκρόπολη των Αιγών Βεργίνας. (ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΥΠΠΟ/STR). The ancient city in the northern foothills of the Pierian range is the capital of the kingdom of Lower Macedonia, Aigai, traditionally founded by Perdiccas I when the Macedonians of the Argive spread northwards over the plain of Emathia. As the capital of the Macedonian kingdom and site of the royal court, Aigai was the most important urban centre in the region throughout the archaic period (800-500 BC) and the following century. The grave-goods in a series of tombs dating from the 6th and 5th centuries BC demonstrate commercial and cultural links with Greek centres of eastern lonia and the south. At the end of the 5th century, Archelaus brought to his court artists, poets and philosophers from all over the Greek world.

«Με ιδιαίτερα βαθύ προθάλαμο (προθάλαμος πλάτος 3,85, μήκος 3,55 μ., θάλαμος πλάτος 3,85, μήκος 4,30 μ.), μια ιδιομορφία που παρουσιάζει και ο τάφος του Φιλίππου Β’ και προκύπτει από την ανάγκη να τοποθετηθεί στον προθάλαμό του μια δεύτερη κλίνη για τη νεκρή που βρισκόταν θαμμένη εκεί, ο ιωνικός τάφος της “συστάδας των Τημενιδών” φαίνεται πως φιλοξενούσε δύο ταφές, μία στον θάλαμο (του άνδρα στον οποίο ανήκε το σιδερένιο κράνος που βρέθηκε εκεί) και μία στον προθάλαμο. Με δεδομένη τη χρονολόγηση του μνημείου, αλλά και τη θέση του στα όρια της αρχαίας ταφικής συστάδας των Τημενιδών, η υπόθεση πως εδώ θα μπορούσαν να έχουν ταφεί τα οστά του Φιλίππου Γ’ Αρριδαίου και της συζύγου του Ευρυδίκης που ο Κάσσανδρος ανακόμισε στις Αιγές μου φαίνεται ιδιαίτερα δελεαστική και μοιάζει να ενισχύεται από τα εντυπωσιακά ευρήματα των τελευταίων εβδομάδων».

Μάσκα Μαινάδας που βρέθηκε ύστερα από ανασκαφές στη Βασιλική Νεκρόπολη των Αιγών Βεργίνας. (ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΥΠΠΟ/STR). Although the administrative centre was transferred to Pella in the 4th century BC, Aigai retained its role as the sacred city of the Macedonian kingdom, the site of the traditional cult centres, and the royal tombs. It was here in 336 BC that Philip II was assassinated in the theatre and Alexander the Great was proclaimed king. The best known feature of the site is the necropolis, which extends for over 3 km, with the Cemetery of the Tumuli at its heart. This contains over 300 grave-mounds, some as early as the 11th century BC.

«Στα νότια του μακεδονικού τάφου βρέθηκε ένα τεράστιο όρυγμα διαταραγμένο από νεότερες επεμβάσεις. Το ταφικό κτίσμα, προφανώς κατεστραμμένο, όπως δείχνουν οι ράμπες από όπου τράβηξαν τους λίθους των τοίχων του για να τους ξαναχρησιμοποιήσουν, δεν έχει βρεθεί ακόμη, ωστόσο διάσπαρτοι θολίτες, κομμάτια από μια μνημειακή μαρμάρινη πόρτα με διακοσμητικές εφηλίδες και κυρίως η παρουσία του χαρακτηριστικού δρόμου που οδηγεί προς τα νότια δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία ότι εδώ υπήρχε ένας ακόμη μακεδονικός τάφος, ο δέκατος τρίτος που βρίσκεται στη νεκρόπολη των Αιγών, ο οποίος ήταν χτισμένος κάθετα προς τον προηγούμενο.

«Ανάμεσα στους μακεδονικούς και στην ομάδα των παλιότερα ανασκαμμένων τάφων της συστάδας βρέθηκαν στη σειρά άλλα τρία εντυπωσιακά ταφικά μνημεία:

Λιθόκτιστος κιβωτιόσχημος τάφος που ήρθε στο φως στις Αιγές. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ). Three of the royal tombs are cists and two are Macedonian. According to the excavator and director of the 17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, Angeliki Kottaridi, one tomb is particularly important, as it shows a large underground room with white walls decorated with painted garlands, fronds, flowers and ivy leaves.

«Ένας μεγάλος λιθόκτιστος κιβωτιόσχημος τάφος που σώζεται σχεδόν σε όλο του το ύψος, με λευκά κονιάματα στους τοίχους, λιτά διακοσμημένος με μπλέ και κόκκινες ζωγραφιστές ταινίες, και με το χαρακτηριστικό λίθινο βάθρο που ορίζει τη θέση της νεκρικής κλίνης και της τεφροδόχου τοποθετημένο στη νότια πλευρά, αποκαλύφθηκε στη μέση της σειράς, ενώ βόρεια και νότια από αυτόν υπάρχουν δύο άλλοι μνημειακοί τάφοι ενός αρχιτεκτονικού τύπου που ήταν άγνωστος μέχρι τώρα.

Among the finds were impressive ceramic funerary objects which date back to 420/410 BC and an iron sword believed to belong to King Perdiccas II (454-413 BC), who had fought hard during the Peloponnesian war to keep his kingdom independent.

«Ο νότιος, η ανασκαφή του οποίου δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, είναι καταστραμμένος σε σημαντικό βαθμό, όμως ο βόρειος σώζεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση και μας επιτρέπει να αποκτήσουμε μια πολύ πιο πλήρη εικόνα του κτηρίου που προφανώς στάθηκε ένας σημαντικός σταθμός στην προσπάθεια της δημιουργίας μιας υπόγειας αιώνιας κατοικίας, αντάξιας για τον νεκρό ηγεμόνα, αποτελώντας τον άμεσο πρόγονο των λεγόμενων “μακεδονικών” τάφων.

«Ο τάφος, το εσωτερικό ύψος του οποίου οπωσδήποτε ξεπερνούσε τα 4,50 μ., σώζεται λίγο παραπάνω από τη μέση του αρχικού ύψους του και έχει τη μορφή μιας ευρύχωρης υπόστυλης ορθογώνιας αίθουσας με διαστάσεις περ. 7×5 μ. Δύο αράβδωτοι ιωνικοί κίονες με αρκετά ψηλές τετράγωνες βάσεις τοποθετημένοι στον κατά μήκος άξονα υποβάσταζαν την, προφανώς, λίθινη οροφή της αίθουσας, ενώ ημικίονες –ανά δύο στις μακριές και ανά ένας στις στενές– πλευρές άρθρωναν αρχιτεκτονικά τις επιφάνειες των τοίχων, προσδίδοντας κομψότητα και μεγαλοπρέπεια στον χώρο. Στις γωνίες αντί παραστάδες προτιμήθηκε να τοποθετηθούν τεταρτοκίονες, μια λύση ιδιαίτερα εξεζητημένη, εφόσον μάλιστα θα απαιτούσε ειδική διαχείριση των ελικωτών γωνιακών κιονοκράνων. Ένα κιονόκρανο σώθηκε πεσμένο δίπλα από τον δυτικό ημικίονα. Καλυμμένο με λευκό κονίαμα, με τα περιγράμματα των ελίκων αποδοσμένα με γαλάζιο χρώμα και τους οφθαλμούς με κόκκινο επαναλαμβάνει έναν τύπο γνωστό από μνημεία που χρονολογούνται γύρω στα μέσα του 5ου προχριστιανικού αιώνα. Πλαισιωμένο από δύο ημικίονες το θυραίο άνοιγμα στο οποίο οδηγεί μια μνημειακή λίθινη σκάλα βρίσκεται στη μέση της βόρειας μακριάς πλευράς. Απέναντί του ήταν τοποθετημένο το λίθινο βάθρο που παραδοσιακά σχετίζεται με την κλίνη και την νεκρική τεφροδόχο.

«Κατασκευασμένο με ιδιαίτερη φροντίδα, προσοχή και επιμέλεια, με πολύ καλής ποιότητας λευκά και κόκκινα κονιάματα το πρωτότυπο αυτό κτήριο υπόσχεται να ανοίξει μια νέα σελίδα στη μελέτη της μακεδονικής αρχιτεκτονικής και ένα νέο κεφάλαιο στη συζήτηση της καταγωγής του τύπου του “μακεδονικού” τάφου.

Χρυσοί ρόδακες με μακεδονικά αστέρια, εμβλήματα του βασιλείου των Μακεδόνων. Διάσημο είναι πλέον το Αστέρι της Βεργίνας ή ο Ήλιος της Βεργίνας, βασιλικό έμβλημα που σχετίζεται με τους Μακεδόνες βασιλείς. Μεγάλος αριθμός από τέτοιους χρυσούς ρόδακες βρέθηκαν στη βασιλική νεκρόπολη των Αιγών. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ).

«Όλοι οι τάφοι βρέθηκαν βίαια λεηλατημένοι, γεγονός που πιθανότατα συνδέεται με την καταστροφή της βασιλικής νεκρόπολης των Αιγών το 276 π.Χ. από τους Γαλάτες μισθοφόρους του Πύρρου που μαρτυρείται από τον Διόδωρο, ωστόσο και στους τρεις τάφους υπάρχουν ακόμη έντονα ίχνη από τις επιβλητικές ταφικές πυρές στις οποίες δαπανήθηκαν τα σώματα των νεκρών. Ένα χρυσό βελανίδι που βρέθηκε στον κιβωτιόσχημο τάφο μαρτυρά την παρουσία χρυσού στεφανιού βελανιδιάς, γεγονός που σημαίνει ότι ο κάτοχός του ήταν άντρας. Στην ίδια κατεύθυνση οδηγούν και τα ίχνη από έναν χάλκινο φολιδωτό θώρακα που βρέθηκαν στον υπόστυλο τάφο, ενώ δεν λείπουν και τα χρυσά δισκάρια με το χαρακτηριστικό αστέρι που βρέθηκαν παρά τη σύληση και στους τρεις τάφους.

Χρυσό ανάγλυφο με πολεμιστές, προερχόμενο από τη διακόσμηση χρυσοποίκιλτης ασπίδας, που εντοπίστηκε στις Αιγές. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ). Another Macedonian tomb with Doric columns was discovered, next to the Ionic tomb excavated in 1987. Its facade is similar to the tomb of Alexander IV, son of Alexander the Great and Roxanne.

«Ανάμεσα στον υπόστυλο τάφο και στον κιβωτιόσχημο τάφο στον οποίο βρέθηκε το χρυσό ανάγλυφο με τους πολεμιστές από τη διακόσμηση χρυσοποίκιλτης ασπίδας, σχεδόν στην επιφάνεια του εδάφους και παρά τις πολυποίκιλες σύγχρονες παρεμβάσεις, βρέθηκε δάπεδο στρωμένο με βοτσαλωτό το μήκος του οποίου ξεπερνά τα 15 μέτρα καθώς και κομμάτια από λευκά και χρωματιστά επιτοίχια κονιάματα τοίχων. Το οικοδόμημα που είχε λιθολογηθεί βάναυσα δεν άφησε άλλα ίχνη, ωστόσο τα θραύσματα από αλαβάστρινα μυροδοχεία και μια χάλκινη επικασιτερωμένη φιάλη που βρέθηκαν επάνω στο δάπεδο αποτελούν ίσως ενδείξεις ταφικής λατρείας, ενώ ένα νόμισμα Περδίκκα Β’(454-413 π.Χ.) βοηθά στη χρονολόγηση. Με υπέργειο σήμα-μνημείο σχετίζονται και τα εξαιρετικής ποιότητας θραύσματα ενός πολύπλοκου μεγάλου ολόγλυφου φυτικού κοσμήματος με ελικωτά βλαστάρια, μπουμπούκια και φύλλα άκανθας που ανακαλεί το κεντρικό ακρωτήριο του Παρθενώνα, τα οποία βρέθηκαν διάσπαρτα στην περιοχή του υπόστυλου τάφου, ενώ η στρωματογραφία δείχνει ότι στην περιοχή της συστάδας πιθανότατα υπάρχουν ακόμη τρεις-τέσσερις τάφοι. Η ολοκλήρωση της ανασκαφής, η συντήρηση και η μελέτη των ευρημάτων θα βοηθήσουν να αποσαφηνιστεί η εικόνα και δεν αποκλείεται να προκύψουν στοιχεία που θα βοηθήσουν τη συσχέτιση των μνημείων με τα πρόσωπα που από τον Αμύντα Α’ (530-498π.Χ.) και τον Αλέξανδρο Α’ (498-454π.Χ.) μέχρι τον Φίλιππο Β’ (359-336 π.Χ.) καθόρισαν τις τύχες του βασιλείου.

Σκελετός που εντοπίστηκε στο εσωτερικό του υπόστυλου τάφου στις Αιγές. (φωτ. ΙΖ' ΕΠΚΑ). Archaeologists are linking the tombs with the Temenid dynasty, the kings of Macedonia, because of their size and shape and the impressive funerary objects found in them. Moreover, one of the graves may have belonged to Cassander himself or to one of his sons, who were also members of Temenid dynasty.

«Για την ώρα την προσοχή μας πέρα από τα βασιλικά μνημεία αξίζει το μυστηριώδες γεγονός που στοιχειώνει τα λείψανα του υπόστυλου τάφου: δεκαπέντε άλογα, μερικά σκυλιά, μια ντουζίνα ενήλικες, κάμποσα μωρά και νήπια πετάχτηκαν νεκρά μαζί με ένα φόρτωμα αγγεία και κεραμίδια (κυρίως καλυπτήρες), κομμάτια από μια μαρμάρινη επιτύμβια στήλη και έναν κατάδεσμο στον άδειο βασιλικό τάφο που είχε ήδη εν μέρει λιθολογηθεί και έγινε αποθέτης του μακάβριου συνόλου. Η στρωματογραφία, τα οστά που φαίνονται να αποτέθηκαν συναρθρωμένα και τα αγγεία που συγκολλούνται από θραύσματα διάσπαρτα σε όλο το πάχος της επίχωσης μαρτυρούν ότι δεν ήταν μια σταδιακή απόθεση αλλά ένα συγκεκριμένο γεγονός, ένα τραγικό συμβάν που, όπως δείχνει η κεραμική και ένα χάλκινο νόμισμα, πρέπει να σχετίζεται με την καταστροφή των Αιγών που ακολούθησε την ήττα του Περσέα από τους Ρωμαίους στην Πύδνα το 168 π.Χ. και την κατάλυση του Μακεδονικού Βασιλείου».

Μυρωμένο λάδι

Νεκρικός θρήνος, όστρακο από λήκυθο, η οποία περιείχε μυρωμένο έλαιο και βρέθηκε ως κτέρισμα στο νεκροταφείο των τύμβων των Τημενιδών. (ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΥΠΠΟ/STR). The new findings were presented by Kottaridi during the 27th meeting of the Archaeological proceedings in Macedonia and Thrace.

Από την άφθονη κεραμική ξεχωρίζει το πλήθος των λευκών ληκύθων, αγγεία που περιείχαν μυρωμένο λάδι και χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για ταφική χρήση, αλλά και ένα σιδερένιο ξίφος πολεμιστή, πιθανόν του βασιλιά Περδίκκα Β΄- στη χρονολόγηση βοηθά και ένα νόμισμα του Περδίκκα Β'(454-413 π.Χ.).

The paintings found at Vergina are of extraordinarily high quality and historical importance.

Η μελέτη των ευρημάτων χρονολογεί το ταφικό σύνολο στο 420-410 π.Χ. και παρά τη σύληση του συνόλου των τάφων, τα κτερίσματα εντυπωσιάζουν με την ποικιλία, την ποιότητα και την ποσότητά τους, κερδίζοντας επάξια τον χαρακτηρισμό «θησαυρός», ανέφερε η κ. Κοτταρίδη.

O Γαλαξίας περικυκλωμένος από Συμβούλιο Γιγάντων. New Study Maps Milky Way’s Neighborhood, Which Is Surrounded By ‘Council Of Giants'

The “Council of Giants” is shown in this diagram based on 2014 research from York University. It shows the brightest galaxies within 20 million light-years of the Milky Way. The galaxies in yellow are the “Council.” Credit: Marshall McCall / York University.

Ο Γαλαξίας μας, ένας συνασπισμός τουλάχιστον 200 δισεκατομμυρίων αστέρων, ανάμεσά τους και ο Ήλιος, βρίσκεται περικυκλωμένος από έναν δακτύλιο 12 μεγάλων γαλαξιών τους οποίους οι αστρονόμοι ονόμασαν «Συμβούλιο Γιγάντων».

Ο Κοσμικός Ιστός

In this image, representing Earth's night sky in 3.75 billion years, Andromeda (left) fills the field of view and begins to distort the Milky Way with tidal pull. Credit: NASA

Αν κανείς κοιτάξει το Σύμπαν σε μεγάλη κλίμακα βλέπει ότι οι γαλαξίες δεν είναι τυχαία κατανεμημένοι, αλλά διατάσσονται πάνω στον λεγόμενο Κοσμικό Ιστό: έναν «σκελετό» που θυμίζει σφουγγάρι και αποτελείται από γιγάντια νήματα αερίου, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν αχανείς κενοί χώροι.

Ζουμάροντας λίγο πιο κοντά στη γειτονιά μας βλέπουμε ότι ο Γαλαξίας είναι μέλος μιας μικρής ομάδας γαλαξιών που ονομάζεται Τοπική Ομάδα και έχει διάμετρο γύρω στα 3 εκατομμύρια έτη φωτός. Ο «Μίλκι Ουέι» είναι μάλιστα από τα κυρίαρχα μέλη της: μόνο ο γειτονικός γαλαξίας της Ανδρομέδας είναι μεγαλύτερος, με περίπου το διπλάσιο αριθμό άστρων.

Η νέα χαρτογράφηση

Η γειτονιά του Γαλαξία (Προσαρμογή από Marshall McCall / York University).

Νέα στοιχεία για τη γαλαξιακή γειτονιά μας προσφέρει τώρα μελέτη του Μάρσαλ ΜακΚολ, καθηγητή Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο της Υόρκης στη Βρετανία, ο οποίος χαρτογράφησε τους λαμπρότερους γαλαξίες σε ακτίνα 35 εκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη.

«Ο Γαλαξίας και η Ανδρομέδα περιβάλλονται από 12 μεγάλους γαλαξίες που διατάσσονται πάνω σε έναν δακτύλιο με διάμετρο περίπου 24 εκατομμύρια χιλιόμετρα -το "Συμβούλιο Γιγάντων"» αναφέρει ο ερευνητής. Η μελέτη του δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Monthly Notices of the Royal Astronomical Society».

Artist’s conception of the Milky Way galaxy. Credit: Nick Risinger

Τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην κατανόηση της διαδικασίας σχηματισμού του Γαλαξία και άλλων τοπικών ομάδων γαλαξιών -μια διαδικασία που πιστεύεται ότι πυροδοτήθηκε από τη λεγόμενη σκοτεινή ύλη, ένα υποθετικό υλικό άγνωστης σύστασης που υπερβαίνει την κανονική ύλη στο Σύμπαν σε αναλογία τουλάχιστον 5 προς 1.