Το γεωμετρικό νεκροταφείο στο Τσικαλαριό της Νάξου. The geometric cemetery of Tsikalario on Naxos

Εκείνη την ημέρα είπαμε να πάμε να ερευνήσουμε ένα νεκροταφείο στο Τσικαλαριό, στην κεντρική Νάξο. Είναι ένα οροπέδιο στην περιοχή του Χαλκείου, 14 χλμ. από τη χώρα της Νάξου. Ονομάστηκε Τσικαλαριό από δύο χωριά που φτιάχνανε τσουκάλια. 

Το Απάνω Κάστρο υπήρξε το κυρίως Κάστρο των Δουκών. Εδώ υπάρχουν τα απομεινάρια ενός "παλατιού", μιας εκκλησίας, καθώς και δύο "στέρνες" σκαμμένες στο βράχο. Στους ανατολικούς πρόποδες του Κάστρου, βρέθηκαν κυκλικοί τάφοι γεωμετρικής εποχής. Τα ευρήματα των ανασκαφών υπάρχουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών και Νάξου.

Άποψη του νεκροταφείου στο Τσικαλαριό από τα ΝΑ. Διακρίνεται το “μενχίρ”.

Το Απάνω κάστρο δεσπόζει στην κεντρική Νάξο, στα δυτικά του λεκανοπεδίου της Τραγαίας, αποτελεί συνέχεια της οροσειράς της ράχης των Μονιτσιών και το κορφίδι Λειβαδερού. Είναι γνωστό με τις ονομασίες, Κάστρο Ποταμιάς, Κάστρο Τραγαίας, Κάστρο Κουτσουχεράδου. Yπάρχουν ίχνη και μνημεία τόσο της Αρχαίας όσο και της Βυζαντινής και της Ενετικής εποχής. Κατά μήκος των τοίχων του κάστρου βρίσκονται κτισμένα τα εκκλησάκια της Βυζαντινής περιόδου. Ο Άγιος Γεώργιος και η Παναγιά η Καστριανή. Τα σπουδαιότερα όμως μνημεία του κάστρου θεωρούνται τα δυο αρχαία νεκροταφεία. Εκεί υπάρχει το τοπωνύμιο «Σκλάβες», που έχει άμεση σχέση με την ιστορία του κάστρου και μαρτυρά το πέρασμα των πειρατών από εκεί καθώς και την αιχμαλωσία των κατοίκων από αυτούς. Στο κάστρο αυτό υπήρχε φρούριο που προστάτευε την Δρυμαλία, το πλουσιότερο μέρος στο νησί, από τις πειρατικές επιδρομές και αποτελούσε κατοικία του δούκα. Ανοικοδομήθηκε από το Μάρκο Σανούδο, ο οποίος όμως επέλεξε σαν κύρια κατοικία το κάστρο της Νάξου.

Θρύλοι και παραδόσεις μιλούν σχετικά με τις πειρατικές επιδρομές. Το κάστρο ήταν περιτριγυρισμένο με τείχη γι’αυτό και δε μπορούσαν να το καταλάβουν. Λέγεται ότι έβραζαν λάδι έκαναν λάσπη και έχτιζαν τα ντουβάρια. Σύμφωνα με την παράδοση κάποτε κατέβηκε μια γριά να πάρει νερό από ένα κοντινό πηγάδι. Δυστυχώς την έπιασαν οι Τούρκοι και της είπαν: «Άφησε μας να μπούμε μέσα και μη μιλήσεις». Μόλις οι Τούρκοι μπήκαν μέσα, πρώτα πήραν το κεφάλι της γριάς κι έπειτα πετσοκόψανε τους υπόλοιπους. Διασώζεται επίσης άλλη μια παράδοση: ήταν μια γριά την οποία έπιασαν οι πειρατές και της ζήτησαν τα κλειδιά. Όταν οι πειρατές μπήκαν μέσα πήγαν στο παρεκκλήσι τ’ Αϊ Γιάννη, βρήκαν γέρο καλόγερο τον έκαψαν και αφού του άνοιξαν λάκκο τον έριξαν μέσα. Ακόμα όμως και το όνομα του χωριού Κουτσουχεράδο, που βρίσκεται κάτω από το κάστρο κατά μία εκδοχή έχει άμεση σχέση με την πειρατική επιδρομή. Το Κουτσουχεράδο ονομάζεται έτσι, γιατί οι πειρατές στο Απάνω κάστρο κουτσουχερέψανε (δηλαδή εξόντωσαν) τους κατοίκους του χωριού. 

Οι Βενετοί Δούκες ανοικοδόμησαν στα μέσα του 13ου αιώνα το κάστρο, του οποίου τα απομεινάρια διακρίνονται σήμερα στην κορυφή. Ο Ιησουίτης Ροµπέρ Σωζέ, αναφέρει ότι ο Μάρκος Σανούδος το οχύρωσε, επειδή οι σχέσεις του µε τους Έλληνες βρέθηκαν σε ένταση µετά τις ζημιές που ο ίδιος προκάλεσε στο ναό του Άγιου Παχωµίου, όπου υπήρχε η πρόληψη του "τρυποπεράσματος". Επίσης, επειδή ήθελε να "ανακουφίσει" το Κάτω Κάστρο στην Πόλη της Νάξου. Αυτός είναι και ο λόγος που καλείται "Απάνω".

Το τοπίο γύρω μας σεληνιακό, φανταστικό. Βλέπουμε κάτι περιβόλους με πελώριες όρθιες πλάκες που περιλάμβαναν ταφές ηγεμονικών προσώπων του 9ου-8ου αι. π.Χ. Κάπου στην ύπαιθρο θα υπήρχε οικισμός.

Για τη Νάξο της Εποχής του Σιδήρου πολλά και σημαντικά στοιχεία που σχετίζονται με την κεραμική παραγωγή του νησιού, τα έθιμα, την κοινωνία και την ιστορία του, τις σχέσεις του με γειτονικές, αλλά και πιο απόμακρες περιοχές, προέρχονται από τα νεκροταφεία του: το Νότιο και το Βόρειο Νεκροταφείο, καθώς επίσης από τους τάφους στην περιοχή της Μητρόπολης στη Χώρα της Νάξου, ιδίως για την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, κι από μία σημαντική νεκρόπολη της ενδοχώρας στη θέση Τσικαλαριό. Η τελευταία χρησιμοποιήθηκε κυρίως κατά τη Γεωμετρική περίοδο κι έπειτα αρκετά σποραδικά, μέχρι τουλάχιστον τους ύστερους αρχαϊκούς - πρώιμους κλασικούς χρόνους.

Το αρχαίο νεκροταφείο του τσικαλαριού, που εντοπίζεται στη θέση Αλωνάκια κοντά στο σημερινό χωριό Τσικαλαριό, στην περιοχή της Τραγαίας στην κεντρική Νάξο, ανασκάφηκε κατά τη δεκαετία του 1960 από τη δρ. Φ. Ζαφειροπούλου (σήμερα Επίτιμη Έφορο των Αρχαιοτήτων) και τον καθηγητή Χρ. Ντούμα.

Στο νεκροταφείο απαντώνται ταφικές κυκλικές και ελλειψοειδείς κατασκευές που ονομάζονται τύμβοι ή περίβολοι.Πρόκειται για τις μόνες προς το παρόν γνωστές ταφικές κατασκευές αυτού του είδους κατά την Πρώιμη Εποχή του σιδήρου στο νησί. Στην πλειονότητά τους περιείχαν πλούσια κτερισμένες καύσεις.

Το Βυζαντινό και μετέπειτα Ενετικό φρούριο Απάνω Κάστρο, με τα ερείπια Βυζαντινών και Φράγκικων εκκλησιών, τα κυκλώπεια τείχη του και οι επιβλητικές πολεμίστρες.

Το αρχαίο νεκροταφείο της Γεωμετρικής Περιόδου, δηλώνει την ανθρώπινη παρουσία στη κεντρική Νάξο (900-800π.Χ.). Πρόκειται για είκοσι περίπου ομαδικούς τάφους, διαφόρων μεγεθών που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη το 1949 κοντά στο Απάνω Κάστρο. Σχηματικά οι τάφοι είναι κυκλοτερείς και ορίζονται από τετράγωνες κυρίως πέτρες σε διαμέτρους που ποικίλουν από τρία έως δώδεκα μέτρα. Εδώ βρέθηκαν κεραμικά, χρυσά κοσμήματα, λόγχες και απανθρακωμένοι καρποί, ευρήματα τα οποία εκτίθενται σήμερα στο αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης της Νάξου.

Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Βακουφτσής, Photos: Kostas Vakouftsis.