100 ετών η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. One Hundred Years of General Relativity

Η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, η οποία περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο δρα η βαρύτητα, «γεννήθηκε» επίσημα στις 2 Δεκεμβρίου 1915, με τη δημοσίευση ενός άρθρου μόλις τεσσάρων σελίδων, με το οποίο κυριολεκτικά άνοιξαν καινούργιοι δρόμοι για τη θεωρητική φυσική, την κοσμολογία και την αστρονομία. 2015 marks an important milestone in the history of physics: one hundred years ago, in November 1915, Albert Einstein wrote down the famous field equations of General Relativity. General Relativity is the theory that explains all gravitational phenomena we know (falling apples, orbiting planets, escaping galaxies...) and it survived one century of continuous tests of its validity. After 100 years it should be considered by now a classic textbook theory, but General Relativity remains young in spirit: its central idea, the fact that space and time are dynamical and influenced by the presence of matter, is still mind-boggling and difficult to accept as a well-tested fact of life.

Ήταν Νοέμβριος του 2015, όταν ο Αλβέρτος Αϊνστάιν εκμυστηρευόταν σε φίλο του πως είχε κάνει μια ανακάλυψη που για ημέρες τού είχε προκαλέσει τέτοιο ενθουσιασμό, ώστε να νιώθει την καρδιά του να «φτερουγίζει». Ο ενθουσιασμός του αφορούσε μια απειροελάχιστη μετακίνηση της τροχιάς του πλανήτη Ερμή, η οποία ήταν αδύνατον να εξηγηθεί στο πλαίσιο της νευτώνειας φυσικής, αλλά έβρισκε απάντηση από μια νέα θεωρία που είχε στα σκαριά ο γερμανοεβραϊκής καταγωγής φυσικός.

Η θεωρία αυτή πήρε το όνομα Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και «γεννήθηκε» επίσημα στις 2 Δεκεμβρίου 1915, με τη δημοσίευση ενός άρθρου μόλις τεσσάρων σελίδων, με το οποίο ουσιαστικά άνοιξαν καινούργιοι δρόμοι για τη θεωρητική φυσική, την κοσμολογία και την αστρονομία. Μετά την Ειδική Σχετικότητα που διατύπωσε το 1905, η Γενική Σχετικότητα είναι η δεύτερη ανεξίτηλη «σφραγίδα» που άφησε ο Αϊνστάιν στην ιστορία της επιστήμης. Φέτος κλείνει 100 χρόνια «ζωής», συνεχίζοντας να αποτελεί για την επιστημονική κοινότητα την καθιερωμένη θεωρία για την περιγραφή του τρόπου με τον οποίο δρα η βαρύτητα. «Η βασική ιδέα της είναι πως η γεωμετρία του χωροχρόνου καθορίζει την επίδραση της βαρύτητας, με συνέπεια κάθε μάζα να παραμορφώνει τοπικά τη γεωμετρία του χωροχρόνου και να επηρεάζει τις τροχιές των σωματιδίων σε σχετικά μικρές αποστάσεις», λέει ο κ. Λέανδρος Περιβολαρόπουλος, καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Καμπύλωση χωροχρόνου

A two-dimensional projection of a three-dimensional analogy of spacetime curvature described in general relativity. Image by Johnstone/CC BY-SA 3.0

Έτσι, για παράδειγμα, ένα άστρο καμπυλώνει το χωροχρονικό συνεχές με τον ίδιο τρόπο που αν τοποθετούσαμε μια μπάλα πάνω σε ένα τεντωμένο σεντόνι, αυτή θα έκανε το σεντόνι να «βουλιάξει» στη συγκεκριμένη περιοχή. Επομένως, στην περίπτωση που μια ακτίνα φωτός περάσει κοντά από το άστρο, τότε θα διαγράψει καμπύλη πορεία, ακολουθώντας την καμπύλωση του χωροχρόνου. «Τέτοιες προβλέψεις άλλαξαν τη ροή της φυσικής και μας έδωσαν τη δυνατότητα να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο μας και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το σύμπαν σε μεγάλες αποστάσεις», προσθέτει ο καθηγητής.

Είναι χαρακτηριστικό πως δεν χρειάστηκε να περάσει περισσότερο από ένας μήνας από το άρθρο του Αϊνστάιν για να δημοσιευθεί μια μαθηματική λύση των εξισώσεων της Γενικής Σχετικότητας, η οποία για πρώτη φορά περιέγραφε θεωρητικά τις μαύρες τρύπες. Με ανάλογο τρόπο, χάρις στη Γενική Σχετικότητα μπόρεσαν στην πορεία να εξηγηθούν οι ιδιότητες των αστέρων νετρονίων ή των πάλσαρ. «Η θεωρία έγινε επίσης η βάση πάνω στην οποία αναπτύχθηκε η κοσμολογία, περιγράφοντας τη λειτουργία του διαστελλόμενου σύμπαντος και εδραιώνοντας την κοσμική δημιουργία μέσω της Μεγάλης Έκρηξης, η οποία προκύπτει από τις εξισώσεις της», σημειώνει ο κ. Μιχάλης Τσαμπαρλής, αναπληρωτής καθηγητής στο Φυσικό Τμήμα του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου.

Στον ένα αιώνα που μεσολάβησε από το 1915, πολλά πειράματα και αστρονομικές παρατηρήσεις έχουν επιβεβαιώσει τη Γενική Σχετικότητα―ξεκινώντας ήδη από το 1919 και την αποστολή στο νησί Πρίνσιπε ανοιχτά της Αφρικής, η οποία κατά τη διάρκεια μιας ηλιακής έκλειψης κατέγραψε μετρήσεις που συμφωνούσαν με την καμπύλωση του φωτός. Μια από τις πιο εντυπωσιακές επιβεβαιώσεις έγινε με τη μελέτη ενός ζεύγους αστέρων νετρονίων, η οποία επαλήθευσε έμμεσα την ύπαρξη των βαρυτικών κυμάτων―των διαταραχών που προκαλεί η κίνηση σωμάτων με πολύ μεγάλες μάζες και τα οποία διαδίδονται στον χωροχρόνο όπως «ταξιδεύουν» τα μικρά κύματα σε μια λίμνη όταν πετάξουμε μια πέτρα. «Μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπισθεί κανένα φαινόμενο που να είναι ασύμβατο με τη θεωρία, παρά μάλιστα τη θεαματική αύξηση της ακρίβειας των αστρονομικών μετρήσεων», επισημαίνει ο κ. Περιβολαρόπουλος.

Light from a distant quasar is deflected by the gravitational field of a galaxy lying close to the line of sight from Earth to the quasar. As a result, the quasar appears brighter, and multiple images of the quasar may be seen. The inset image, taken by the Japanese Subaru telescope in Hawaii, shows four images of a single distant quasar (blue) formed around the central image of an elliptical galaxy (red) that is acting as a gravitational lens. Wyithe and Loeb5 propose that the exceptional brightness of a population of early-Universe quasars could be due to gravitational-lensing effects that are more common than had been thought. Credit: NAOJ

Την ίδια στιγμή που η αστρονομία προσέφερε τη δυνατότητα ελέγχου της Γενικής Σχετικότητας, η Γενική Σχετικότητα προσέφερε νέα εργαλεία για τη μελέτη του σύμπαντος, όπως τους βαρυτικούς φακούς ή τη βαρυτική μετατόπιση του φωτός προς το ερυθρό. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση των βαρυτικών κυμάτων, τα οποία ελπίζουν να ανιχνεύσουν επιστήμονες σε πειράματα που γίνονται σήμερα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. «Έτσι, αν εντοπισθεί άμεσα βαρυτική ακτινοβολία, από τις ιδιότητές της θα καταφέρουμε να εξακριβώσουμε ακόμη καλύτερα αν όντως ισχύει και αυτή η πρόβλεψη της θεωρίας», υπογραμμίζει ο καθηγητής από τα Ιωάννινα.

Από την άλλη μεριά, χάρις στα βαρυτικά κύματα, οι αστρονόμοι θα καταφέρουν να «δουν» πιο πίσω στον χρόνο απ’ ό,τι μπορούν σήμερα με την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, αποκτώντας πληροφορίες για το σύμπαν σε ακόμη πιο «νεαρή» ηλικία από τα 380.000 χρόνια.

Το μυστήριο της «σκοτεινής» ύλης

Albert Einstein published his theory of general relativity 100 years ago. The theory has shaped the idea of black holes, pulsars, and modern cosmology.

Σύμφωνα με τον κ. Τσαμπαρλή από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Γενική Σχετικότητα έχει και πρακτικές εφαρμογές, με κυριότερη τη διόρθωση που γίνεται στα συστήματα GPS με βάση ένα σχετικιστικό φαινόμενο, ώστε οποιαδήποτε συσκευή πλοήγησης ή smartphone να μπορεί να βρει με ακρίβεια τη γεωγραφική του θέση. «Παράλληλα, γίνονται έρευνες με σκοπό την αξιοποίηση φαινομένων που προβλέπει η θεωρία σε νέες τεχνολογίες για τον εντοπισμό από το Διάστημα μετάλλων στο γήινο υπέδαφος», συμπληρώνει.

Πάντως, σε αποστάσεις πολύ μεγαλύτερες από τις τροχιές που διαγράφουν οι δορυφόροι GPS, η θεωρία του Αϊνστάιν έχει ανοίξει επίσης ένα «παράθυρο» σε έναν άγνωστο κόσμο, μπροστά στον οποίο μάλιστα η ορατή ύλη μοιάζει να παίζει αρκετά υποδεέστερο ρόλο. Κι αυτό, γιατί ολοένα και περισσότερες παρατηρήσεις, οι οποίες ερμηνεύονται με τη Γενική Σχετικότητα, δείχνουν πως το 27% του σύμπαντος καταλαμβάνεται από σκοτεινή ύλη, έναν άγνωστο τύπο ύλης που επιδρά βαρυτικά σε δομές όπως οι γαλαξίες, ενώ το 68% από σκοτεινή ενέργεια, μια μυστηριώδη μορφή απωστικής ενέργειας η οποία είναι υπεύθυνη για την επιταχυνόμενη συμπαντική διαστολή. Στον αντίποδα, η ορατή ύλη αντιστοιχεί μόλις στο 5%.

Η φύση της σκοτεινής ενέργειας και της σκοτεινής ύλης είναι γρίφος στον οποίο οι επιστήμονες δεν έχουν καταφέρει ακόμη να απαντήσουν. Την ίδια στιγμή, πάντως, όσο επιτυχημένη κι αν έχει αποδειχθεί η θεωρία στις προβλέψεις της, είναι βέβαιο πως δεν αποτελεί την τελευταία λέξη της φυσικής στην περιγραφή της βαρύτητας. «Γνωρίζουμε πως η Γενική Σχετικότητα είναι ατελής, αφού προβλέπει απειρισμούς μεγεθών όπως η καμπυλότητα της γεωμετρίας του χωροχρόνου στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας―και οι απειρισμοί είναι μια μαθηματική έννοια που δεν υπάρχει στη φύση. Επομένως, θα πρέπει να βρούμε μια καινούργια θεωρία που δεν θα εμφανίζει αυτό το πρόβλημα», σημειώνει ο κ. Περιβολαρόπουλος από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Πηγή: http://www.kathimerini.gr/808340/article/epikairothta/episthmh/100-etwn-h-genikh-8ewria-ths-sxetikothtas

Στιγμιότυπα από την έκλειψη ηλίου. Solar Eclipse 2015

Ένας γάτος στο Leicestershire περιμένει την ολοκλήρωση της έκλειψης (φωτο από τον Nigel Hancock). The cat waits patiently to see the cow jump over the shadow of the moon. Taken by Nigel Hancock, Leicestershire.

Πολωνία (φωτο Lucia Stroz). Lucia Stroz in Poland caught the eclipse in the palm of her hand.

Τα στάδια της έκλειψης όπως φωτογραφήθηκαν στο Heanor (Derbyshire) από τον Robert Booth. Stages of the eclipse, taken in Heanor, Derbyshire by Robert Booth.

Simple & beautiful pic of the total solar eclipse from Svalbard, Norway.

The Faroe Islands and Svalbard in the Arctic Circle were the only places to experience a total eclipse.

Despite some cloud, photographer Toby Melville captured this frame near Bridgwater in south west England.

A statue on top of Milan's cathedral in Italy was photographed as though embracing the Sun.

Eclipse watchers in southern England.

A partial solar eclipse is seen over a statue at the Mausoleum of Hadrian, usually known as Castel Sant'Angelo, in Rome March 20, 2015. A solar eclipse swept across the Atlantic Ocean on Friday with the moon set to block out the sun for a few thousand sky gazers on remote islands with millions more in Europe, Africa and Asia getting a partial celestial show. REUTERS/Yara Nardi TPX IMAGES OF THE DAY

The solar eclipse at the Dvortsovaya Square in St. Petersburg, Russia, 20 March 2015. A Partial Solar Eclipse is seen in Europe, northern and eastern Asia and northern and western Africa, 20 March 2015. The eclipse starts at 07:41 UTC and ends at 11:50 UTC. EPA/ANATOLY MALTSEV

H έκλειψη ηλίου στις 20 Μαρτίου 2015 όπως την «είδε» ο μίνι-δορυφρόρος Proba-2. The European Space Agency's Proba-2 satellite caught this view of the eclipse.

Υπεριώδες «Βόρειο Σέλας» ανιχνεύθηκε στον Άρη. Glowing ultraviolet aurora spotted on Mars

Καλλιτεχνική απεικόνιση του Maven να παρατηρεί το αρειανό σέλας. Artist’s conception of MAVEN’s Imaging UltraViolet Spectrograph (IUVS) observing the “Christmas Lights Aurora" on Mars. MAVEN observations show that aurora on Mars is similar to Earth’s "Northern Lights" but has a different origin. Image Credit: University of Colorado

Δορυφόρος της NASA που μελετά το γεωλογικό παρελθόν του Άρη ανίχνευσε δύο δυσεξήγητα φαινόμενα στην ατμόσφαιρα του πλανήτη: ένα μυστηριώδες σύννεφο σκόνης σε μεγάλο υψόμετρο και ένα σέλας που φθάνει βαθιά στην ατμόσφαιρα και λάμπει στο υπεριώδες τμήμα του φάσματος.

Από πού «προέρχονται»;

Χάρτης των λάμψεων του σέλαος στο βόρειο ημισφαίριο του Άρη. A map of IUVS’s auroral detections in December 2014 overlaid on Mars’ surface. The map shows that the aurora was widespread in the northern hemisphere, not tied to any geographic location. The aurora was detected in all observations during a 5-day period. Image Credit: University of Colorado

Το μυστηριώδες σύννεφο που ανακαλύφθηκε από το σκάφος Maven αποτελείται από σωματίδια σκόνης που κινούνται σε ύψος 150 έως 300 χιλιομέτρων. Η προέλευσή τους παραμένει άγνωστη, ωστόσο οι ερευνητές της NASA προτείνουν τέσσερις πιθανές εξηγήσεις: μπορεί να είναι σκόνη που παρασύρθηκε από την επιφάνεια μέσω άγνωστου μηχανισμού· σκόνη που προέρχεται από τα δύο μικρά φεγγάρια του Άρη, τον Φόβο και τον Δήμο· σωματίδια που αποσπάστηκαν από κομήτες· ή διαπλανητική σκόνη που μεταφέρθηκε στον Άρη από τον ηλιακό άνεμο.

Το δεύτερο δυσεξήγητο φαινόμενο είναι το σέλας που καταγράφηκε από τις 20 έως τις 25 Δεκεμβρίου σε μεγάλο τμήμα του βόρειου ημισφαιρίου. Σέλας έχει ανιχνευτεί στον Άρη και παλαιότερα, όχι όμως σε τόσο μικρή απόσταση από την επιφάνεια. Το σέλας, τόσο στη Γη όσο και σε άλλους πλανήτες, είναι λάμψεις που προέρχονται από τη σύγκρουση φορτισμένων σωματιδίων με μόρια της ατμόσφαιρας.

Στην περίπτωση της Γης, το μαγνητικό πεδίο του πλανήτη εκτρέπει αυτά τα σωματίδια προς τους πόλους, οπότε το σέλας εμφανίζεται μόνο στις περιοχές του βόρειου και του νότιου πόλου. Ο Άρης, αντίθετα, έχει χάσει το μαγνητικό πεδίο του, οπότε τα εισερχόμενα σωματίδια βομβαρδίζουν ολόκληρη την ατμόσφαιρα και μπορούν να δημιουργούν σέλας σε  μεγάλο τμήμα του πλανήτη. Το γεγονός ότι τα σωματίδια χτυπούν απευθείας την ατμόσφαιρα ίσως εξηγεί το χαμηλό ύψος του αρειανού σέλαος.

Οι τελευταίες παρατηρήσεις του Maven παρουσιάστηκαν στο 46ο Συνέδριο Σεληνιακής και Πλανητικής Επιστήμης που πραγματοποιείται στο Τέξας. Η αποστολή εκτοξεύτηκε το 2013 με στόχο να διερευνήσει πώς ο Άρης έχασε τις θάλασσες και το μεγαλύτερο μέρος της ατμόσφαιράς του.

Το σεξ στα 70 «ακονίζει» το μυαλό. Sex in later life boosts memory and brain power

Otto Dix, Amants inégaux, 1925. Ολλανδική μελέτη έδειξε ότι όσο πιο ικανοποιημένοι ήταν οι 60ρηδες και 70ρηδες από τη σεξουαλική ζωή τους τόσο πιο «κοφτερό» ήταν το μυαλό τους και τόσο καλύτερη η μνήμη τους. Dutch study finds the more sexually active older people are, the better their memories and brain function.

Η καλή σεξουαλική ζωή στην ώριμη ηλικία δεν ανεβάζει μόνο τη διάθεση αλλά και την... εγκεφαλική λειτουργία. Μελέτη έδειξε ότι όσο πιο ικανοποιημένο ήταν ένα άτομο με τη σεξουαλική ζωή του στην ηλικία των 60 και των 70 ετών τόσο πιο «κοφτερό» ήταν το μυαλό του και τόσο καλύτερη η μνήμη του. Σύμφωνα με τους ερευνητές από την Ολλανδία που διεξήγαγαν τη μελέτη, είναι πιθανόν η ενεργή σεξουαλική ζωή σε μεγάλη ηλικία να κρατά νέο τον εγκέφαλο.

Τα νέα ολλανδικά ευρήματα που δημοσιεύθηκαν στην επιθεώρηση «Journal of Geriatric Psychiatry» έρχονται να προστεθούν σε άλλα μιας πρόσφατης βρετανικής μελέτης η οποία αποκάλυψε πως η ηλικία δεν αποτελεί εμπόδιο σε μια ενεργή ερωτική ζωή. Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ ανακάλυψαν συγκεκριμένα ότι περισσότεροι από τους μισούς άνδρες και σχεδόν το ένα τρίτο των γυναικών ηλικίας 70 ετών και άνω ήταν σεξουαλικώς ενεργοί. Μάλιστα το ένα τρίτο των εθελοντών της μελέτης ανέφεραν ότι κάνουν σεξ τουλάχιστον δύο φορές τον μήνα.

Η νέα μελέτη

Otto Dix, Vieux Amants,  1925. Το σεξ... χρόνια δεν κοιτά (και αυτό είναι πολύ καλό τόσο για την ψυχική όσο και για τη νοητική υγεία). Having sex in old age can make new brain cells grow.

Στο πλαίσιο της τελευταίας μελέτης ειδικοί του Κέντρου Ψυχικής Υγείας Altrecht ρώτησαν περισσότερους από 1.700 άνδρες και γυναίκες στην Ολλανδία σχετικά με τη σεξουαλική ζωή τους, καθώς και την ανάγκη που ένιωθαν για σεξ. Οι εθελοντές που ήταν ηλικίας 58 ως 98 ετών υποβλήθηκαν και σε μια σειρά τεστ νοητικής και ψυχικής υγείας - τα τεστ ήταν σχεδιασμένα ώστε να αξιολογούν πολλές παραμέτρους, από τη μνήμη ως την ικανότητα αφαιρετικής σκέψης.

Τα δύο τρίτα των εθελοντών είχαν σύντροφο και αντίστοιχος αριθμός ανέφερε ότι συνέχιζε να νιώθει την ανάγκη για σεξ. Όπως προέκυψε, οι εθελοντές που ήταν ικανοποιημένοι με τη σεξουαλική ζωή τους και θεωρούσαν ότι η σεξουαλικότητα είναι σημαντική είχαν καλύτερες επιδόσεις στα τεστ.

Η σύνδεση αυτή φάνηκε να είναι ιδιαιτέρως ισχυρή στις γυναίκες, αναφέρεται σε άρθρο στην επιθεώρηση «American Journal of Geriatric Psychiatry».

Οι ερευνητές αναφέρουν ότι δεν μπορούν να είναι σίγουροι αν το να μένει κάποιος σεξουαλικώς ενεργός κρατά ενεργό και τον εγκέφαλό του ή αν το σεξ γίνεται πιο... σπάνιο είδος καθώς ο εγκέφαλος αρχίζει να φθίνει λόγω της ηλικίας.

Σύνδεση με την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων

Researchers have found that rats can boost their brain power by having more sex than normal.

Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι προηγούμενες μελέτες είχαν δείξει πως το σεξ συνδέεται με την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων, τουλάχιστον σε αρουραίους. Από άλλες μελέτες είχε προκύψει ότι ένα σταυρόλεξο είναι καλύτερο για τον εγκέφαλο από έναν οργασμό - και αυτό επειδή «γυμνάζει» ολόκληρο τον εγκέφαλο και όχι μόνο μια περιοχή του.

Otto Dix, Couple, 1926. Dutch researchers found that people in their 70s having sex were better able to use their memory.

Σε κάθε περίπτωση, οι επιστήμονες από το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Altrecht αναφέρουν πως είναι σημαντικό για όλους να κατανοήσουν ότι το σεξ δεν αποτελεί μόνο... νεανική υπόθεση. Όπως γράφουν στη μελέτη τους, «πολλά από τα πιστεύω σχετικά με τη σεξουαλική συμπεριφορά στους μεγαλύτερους σε ηλικία πληθυσμούς βασίζονται σε προσωπικές απόψεις, καθώς και σε στερεότυπα σε ό,τι αφορά τη γήρανση και τη σεξουαλικότητα. Έτσι περιμένουμε ότι τα μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα δεν θα μπορούν πλέον να κάνουν σεξ ή δεν θα έχουν ενδιαφέρον για το σεξ τη στιγμή που στην πραγματικότητα πολλοί ηλικιωμένοι επιθυμούν να είναι σεξουαλικώς ενεργοί όσο και αν περνούν τα χρόνια». Οι ερευνητές καταλήγουν τονίζοντας ότι η ηλικία δεν αποτελεί από μόνη της προγνωστικό παράγοντα της σεξουαλικότητας, καθώς και ότι η πραγματικότητα της γήρανσης είναι μία: τα περισσότερα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας συνεχίζουν να ενδιαφέρονται για το σεξ και αυτό είναι πολύ καλό!

Βρέθηκε ο κροκόδειλος T.rex! Behold, Carnufex: The Two-Legged Croc of the Triassic

Πραγματικά ο κροκόδειλος... χασάπης διέφερε από τον T.rex μόνο στα ανατομικά χαρακτηριστικά του κεφαλιού. Life reconstruction of Carnufex carolinensis. Credit: Jorge Gonzales

Ομάδα παλαιοντολόγων έκανε μια εκπληκτική ανακάλυψη στη Βόρεια Καρολίνα. Ανακάλυψε τα απολιθώματα ενός πανάρχαιου είδους κροκοδείλου που κινούνταν στην στεριά και είχε χαρακτηριστικά παρόμοια με εκείνα του Τυραννόσαυρου ρεξ.

Δίποδος «Χασάπης»

Εντοπίστηκε αρχαίο είδος που κινούνταν στα δύο πόδια και είχε μήκος τρία μέτρα. Carnufex carolinensis: Nightmare fuel. Credit: Jorge Gonzales

Το τέρας αυτό κινούνταν όρθιο στα δύο του πόδια, είχε μήκος (από την ουρά μέχρι το κεφάλι) τρία μέτρα, ύψος 1.5 μέτρα και σκορπούσε όπως είναι ευνόητο τον τρόμο στις περιοχές που ζούσε. Το πλάσμα αυτό ζούσε πριν από περίπου 230 εκ. έτη δηλαδή λίγο πριν κάνουν την εμφάνιση τους οι πρώτοι δεινόσαυροι και περίπου 180 εκ. έτη πριν κάνει την εμφάνιση του T.rex. Την ανακάλυψη έκαναν ερευνητές του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας οι οποίοι ονόμασαν το είδος Carnufex carolinensis που σημαίνει… «Ο Χασάπης της Καρολίνας».

The reconstructed skull of Carnufex carolinensis. 3D surface models of skull bones are shown in white. Grey areas are missing elements reconstructed from close relatives of Carnufex. Credit: Lindsay Zanno

«Πρόκειται για ένα από τα πρώτα μέλη του γενεαλογικού δέντρου των κροκοδείλων αλλά με διακριτές διαφορές από τα σημερινά είδη. Ζούσε αποκλειστικά στη στεριά και κινούνταν στα δύο του πόδια. Είναι σίγουρα ένα από αρχαιότερα κροκοδειλόμορφα πλάσματα που γνωρίζουμε»» αναφέρει η Λίντσει Ζάνο, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας που δημοσίευσε την ανακάλυψη της στην επιθεώρηση «Scientific Reports».

Ο μύθος του Φάωνα. The myth of Phaon

Ζακ-Λουί Νταβίντ, “Σαπφώ - Φάων – Έρωτας”. “Sapho, Phaon et l'Amour” par David, 1809, Musée de l'Ermitage (Saint-Pétersbourg).

Ο Φάων σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν ένας θαλάσσιος δαίμων που συνδέθηκε με την Αφροδίτη.

Ο μύθος

Εδώ βλέπετε μια μελανόμορφη υδρία του 410 π.Χ., που δείχνει το Φάωνα να  κάθεται στεφανωμένος πάνω σε μαλακό μαξιλάρι, κάτω από τον ίσκιο μιας δάφνης να κρούει τη λύρα του. Πλάι του η Δημώνασσα, γοητευμένη από την παρουσία του και τους ήχους της μουσικής του, του προσφέρει χρυσή ταινία. Χρυσή ταινία κρατάει και η Λεύρα καθισμένη σε βράχο αριστερά του συνεπαρμένη στρέφει προς αυτόν και αγνοεί τη Χρυσογένεια που σκύβει να της μιλήσει. Ένας Έρωτας πετά προς το Φάωνα . Η παρουσία της Λητώς και του Απόλλωνα δεξιά είναι δυσερμήνευτη, αφού η ανάμειξη τους στο μύθο δεν αναφέρεται στις πηγές (Ελληνική Μυθολογία, Ήρωες, Εκδοτική Αθηνών). “Phaon in a Bower with Demonassa,” hydria by the Meidias Painter, c. 410 bc; in the Museo Archeologico, Florence. Credit: SCALA—Art Resource/EB Inc.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Αιλιανό στο βιβλίο του «Ποικίλη Ιστορία»  τόμος 12 παράγραφος 18 στη Λέσβο υπήρχε ένας γέρος καλόκαρδος βαρκάρης ο Φάωνας ο οποίος μετέφερε με την βάρκα του ανθρώπους από τη Λέσβο στη Μικρά Ασία. Η θεά Αφροδίτη θέλοντας να  δοκιμάσει την καλοσύνη και την ανθρωπιά του Φάωνα παρουσιάστηκε  σ’ αυτόν με τη μορφή γριάς και του ζήτησε να τη μεταφέρει με τη βάρκα του. Ο Φάωνας πρόθυμος όπως πάντα τη μετέφερε με κάθε φροντίδα και χωρίς να δεχτεί  καμία αμοιβή. Τότε η Αφροδίτη τιμώντας το Φάωνα για την καλοσύνη  και την ανθρωπιά του, του χάρισε ένα αλάβαστρο με μύρο και πως ο Φάωνας, όταν άλειψε το σώμα του με αυτό, έγινε νέος και πάρα πολύ όμορφος.

Άρχισαν τότε να τον αγαπούν όλες οι γυναίκες της Λέσβου συμπεριλαμβανομένης και της Σαπφώς. Έγιναν εραστές, αλλά ο Φάων δυσαρεστήθηκε μαζί της και την υποτίμησε. Σύμφωνα με τον Αιλιανό, ο Φάων δολοφονήθηκε από έναν απατημένο σύζυγο.

Antoine-Jean Gros, Sappho at Leucate, 1801.

Η Σαπφώ σύμφωνα με τον μύθο απογοητευμένη από τον άτυχο έρωτα της για το Φάωνα, αυτοκτόνησε πέφτοντας στη θάλασσα από το ακρωτήριο Λευκάτας, που βρίσκεται στη Λευκάδα. Αυτό αναφέρεται και στο λεξικό Σούδα, όπου διαβάζουμε για τη Σαπφώ:

«Λέσβια εκ Μυτιλήνης ψάλτρια δ’ έρωτας Φάωνος του Μυτιληναίου εκ του Λευκάτου κατεπόντησαν εαυτήν».

Παρατηρήσεις

Martin Drolling, Sappho et Phaon Chantant Leurs Amours Dans Une Grotte, Oil on panel, 61 x 51.5 cm, Private collection.

Ο μύθος αυτός αποτελεί μία από τις χαρακτηριστικές λαϊκές μυθοπλασίες, που απαντώνται από τους πανάρχαιους χρόνους στην αναζήτηση της "αιώνιας νεότητας και του κάλλους", που αργότερα οι αλχημιστές το αποκάλεσαν "ελιξίριο της ζωής". Στο μύθο αυτό φέρεται να ικανοποιεί η Αφροδίτη τον καημό του Φάωνα, αλλά και το τέλος της Σαπφούς για να μη δει το γήρας της. Η Σαπφώ ύμνησε στις ωδές της τον Φάωνα που ως θαλάσσιος δαίμων φαίνεται ουσιαστικά να τον ακολούθησε.

Meidias Painter. Hydria. Detail: Phaon playing the lyre, winged Himeros in front of him. Florence. (Plate XLVI).

Τον μύθο αυτό χρησιμοποίησε επίσης και η αττική κωμωδία η οποία και έπλασε την φανταστική ερωτική σχέση του νέου με την Αφροδίτη. Αλλά και η αγγειογραφία πολλές φορές έλαβε ως θέμα της το μύθο αυτό που σημαίνει ότι ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος και αγαπητός.

Phaon et Aphrodite, femme et Éros ; inscription kalos (« Phaon kalos »). Face A d'un cratère en calice attique à figures rouges. Phaon et Aphrodite, cratère attique à figures rouges, 420-400 av. J.-C., Musée archéologique régional Antonio-Salinas (Palerme).

Χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση του νέου Φάωνα ανάμεσα σε κλάδους να περιβάλλεται από τις Νύμφες Χρύση και Φιλόμελη, τον Ἔρωτα, την Πειθὼ και τον Ἵμερο, σε αρχαίο αττικό ερυθρόμορφο κύλικα, περίπου του 410 π.Χ. που εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο του Παλέρμο.

Γιατί όμως η Σαπφώ ερωτεύεται ένα μυθικό πρόσωπο τόσο όμορφο και νέο;

Terre cuite de 480-460 av. J.‑C., provenant d'une tombe de Mélos et conservée au British Museum. On suppose qu'il s'agit de l'une des plus anciennes représentations de Sappho, ici tenant un barbitos, en conversation avec un homme, peut-être Alcée.

Σύμφωνα με τον Gregory Nagy καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Harvard υπάρχει σε αυτήν την πράξη  μια υπονοούμενη ελπίδα, αυτή της ανάκτησης της νιότης. Αφότου η Αφροδίτη πέρασε τον πορθμό, έγινε ξανά νέα και όμορφη προσφέροντας νιάτα και ομορφιά και στο Φάωνα, έτσι και η Σαπφώ θέλει να ελπίζει ότι με αυτόν τον έρωτα θα κατακτήσει την αιώνια νεότητα.

Μια άλλη ερμηνεία έχουμε από τον Γιάννη Κορδάτο στο βιβλίο του η «Σαπφώ και οι κοινωνικοί αγώνες στη Λέσβο». Ο συγγραφέας γράφει:

«Η παράδοση αναφέρει πως ερωτεύτηκε κάποιον  που τον έλεγαν Κερκύλα, που ήταν από την Άνδρο και πλούσιος. Τον παντρεύτηκε και ίσως να απόχτησαν και ένα παιδάκι, την Κληίδα, που πήρε το όνομα της μητέρας της Σαπφώς, καθώς υπήρχε ήδη διαμορφωμένη παράδοση…» που αφορούσε την ονοματοδοσία των θυγατέρων στη Λέσβο, κάτι που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.

Για την παντρειά της Σαπφώς κάνουν λόγω το λεξικό Σούδα, ο Μάξιμος ο Τύριος, φιλόσοφος του 2ου μισού του 2ου μ.Χ. αιώνα, η 15η επιστολή του Οβιδίου, ο Πάπυρος Οξύρρυγχου (ΧV,στίχος 1800), και ένα δύο κομμάτια από τραγούδια της ίδιας της Σαπφώς.

Ο έρωτας της για τον Κερκύλα ήταν τόσο φλογερός και η αγάπη της τόσο μεγάλη που η καρδιά της πληγώθηκε βαριά όταν ο Κερκύλας την άφησε και έφυγε. Τότε ίσως να έπεσε σε μελαγχολία. Αυτό συμπεραίνουμε κατά τον Κορδάτο και από το παρακάτω της τραγούδι:

Giovanni Duprè (1817–1882), Saffo abbandonata, 1857, Galleria d'Arte Moderna, Roma, Italia.

 «Ομορφόθρονη αθάνατη Αφροδίτη,

κόρη του Δία, σου δέομαι, δολοπλέχτρα,

με πίκρες και καημούς μη, Δέσποινα,

παιδεύεις την ψυχή μου.

Μα έλα μου, αν και κάποτε από πέρα

το κάλεσμά μου όμοι' αγροικώντας,

ήρθες, το πατρικό παλάτι αφήνοντας,

και το χρυσό σου αμάξι

ζεύοντας κι όμορφα στρουθιά πετώντας

γοργά στη γή σ΄εφέρανε τη μαύρη

παντ΄απ΄τον ουρανό με φτεροκόπημα

πυκνό μες΄τον αιθέρα.

Κι΄ως έφτασαν ταχιά, χαμογελώντας

με την αθάνατη όψη, ω μακαρία,

με ρώτησες σαν τι και πάλι να 'παθα

τι σε καλω κοντά μου.

τι λαχταρά η ψυχή μου η φρενιασμένη

τόσο πολύ να γίνει: -Ποια και πάλι

θες η Πειθώ να΄φέρει στην αγάπη σου;

Σαπφώ, ποια σ' αδικάει;

Γιατί αν φεύγει, γοργά από πίσω θα 'ρθει,

κι΄αν δεν παίρνει σου δώρα, θα σου φέρει

τωρ΄αν δεν σ΄αγαπάει, θα σ΄αγαπήσει

 και δίχως να το θέλει.

Ω! έλα μου και τώρα, κι΄απ΄τις μαύρες

τις έγνοιες λύσε με, και ό,τι ν΄αληθέψει

ποθεί η ψυχή μου, τέλεσ' το, κι΄ατή σου

συ γίνε ο βοηθός μου.»

(Μετάφραση ο  Π. Λεκατσάς)

Απομεινάρια αυτού του έρωτα είναι και μια από τις λιγοστές οδούς που βρίσκονται στην Σκάλα Ερεσού με το όνομα Κερκύλα.

Πηγές: Βικιπαίδεια, http://gym-eresou.les.sch.gr/sappho%20ikaria.htm