Ο μύθος του Φάωνα. The myth of Phaon

Ζακ-Λουί Νταβίντ, “Σαπφώ - Φάων – Έρωτας”. “Sapho, Phaon et l'Amour” par David, 1809, Musée de l'Ermitage (Saint-Pétersbourg).

Ο Φάων σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν ένας θαλάσσιος δαίμων που συνδέθηκε με την Αφροδίτη.

Ο μύθος

Εδώ βλέπετε μια μελανόμορφη υδρία του 410 π.Χ., που δείχνει το Φάωνα να  κάθεται στεφανωμένος πάνω σε μαλακό μαξιλάρι, κάτω από τον ίσκιο μιας δάφνης να κρούει τη λύρα του. Πλάι του η Δημώνασσα, γοητευμένη από την παρουσία του και τους ήχους της μουσικής του, του προσφέρει χρυσή ταινία. Χρυσή ταινία κρατάει και η Λεύρα καθισμένη σε βράχο αριστερά του συνεπαρμένη στρέφει προς αυτόν και αγνοεί τη Χρυσογένεια που σκύβει να της μιλήσει. Ένας Έρωτας πετά προς το Φάωνα . Η παρουσία της Λητώς και του Απόλλωνα δεξιά είναι δυσερμήνευτη, αφού η ανάμειξη τους στο μύθο δεν αναφέρεται στις πηγές (Ελληνική Μυθολογία, Ήρωες, Εκδοτική Αθηνών). “Phaon in a Bower with Demonassa,” hydria by the Meidias Painter, c. 410 bc; in the Museo Archeologico, Florence. Credit: SCALA—Art Resource/EB Inc.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Αιλιανό στο βιβλίο του «Ποικίλη Ιστορία»  τόμος 12 παράγραφος 18 στη Λέσβο υπήρχε ένας γέρος καλόκαρδος βαρκάρης ο Φάωνας ο οποίος μετέφερε με την βάρκα του ανθρώπους από τη Λέσβο στη Μικρά Ασία. Η θεά Αφροδίτη θέλοντας να  δοκιμάσει την καλοσύνη και την ανθρωπιά του Φάωνα παρουσιάστηκε  σ’ αυτόν με τη μορφή γριάς και του ζήτησε να τη μεταφέρει με τη βάρκα του. Ο Φάωνας πρόθυμος όπως πάντα τη μετέφερε με κάθε φροντίδα και χωρίς να δεχτεί  καμία αμοιβή. Τότε η Αφροδίτη τιμώντας το Φάωνα για την καλοσύνη  και την ανθρωπιά του, του χάρισε ένα αλάβαστρο με μύρο και πως ο Φάωνας, όταν άλειψε το σώμα του με αυτό, έγινε νέος και πάρα πολύ όμορφος.

Άρχισαν τότε να τον αγαπούν όλες οι γυναίκες της Λέσβου συμπεριλαμβανομένης και της Σαπφώς. Έγιναν εραστές, αλλά ο Φάων δυσαρεστήθηκε μαζί της και την υποτίμησε. Σύμφωνα με τον Αιλιανό, ο Φάων δολοφονήθηκε από έναν απατημένο σύζυγο.

Antoine-Jean Gros, Sappho at Leucate, 1801.

Η Σαπφώ σύμφωνα με τον μύθο απογοητευμένη από τον άτυχο έρωτα της για το Φάωνα, αυτοκτόνησε πέφτοντας στη θάλασσα από το ακρωτήριο Λευκάτας, που βρίσκεται στη Λευκάδα. Αυτό αναφέρεται και στο λεξικό Σούδα, όπου διαβάζουμε για τη Σαπφώ:

«Λέσβια εκ Μυτιλήνης ψάλτρια δ’ έρωτας Φάωνος του Μυτιληναίου εκ του Λευκάτου κατεπόντησαν εαυτήν».

Παρατηρήσεις

Martin Drolling, Sappho et Phaon Chantant Leurs Amours Dans Une Grotte, Oil on panel, 61 x 51.5 cm, Private collection.

Ο μύθος αυτός αποτελεί μία από τις χαρακτηριστικές λαϊκές μυθοπλασίες, που απαντώνται από τους πανάρχαιους χρόνους στην αναζήτηση της "αιώνιας νεότητας και του κάλλους", που αργότερα οι αλχημιστές το αποκάλεσαν "ελιξίριο της ζωής". Στο μύθο αυτό φέρεται να ικανοποιεί η Αφροδίτη τον καημό του Φάωνα, αλλά και το τέλος της Σαπφούς για να μη δει το γήρας της. Η Σαπφώ ύμνησε στις ωδές της τον Φάωνα που ως θαλάσσιος δαίμων φαίνεται ουσιαστικά να τον ακολούθησε.

Meidias Painter. Hydria. Detail: Phaon playing the lyre, winged Himeros in front of him. Florence. (Plate XLVI).

Τον μύθο αυτό χρησιμοποίησε επίσης και η αττική κωμωδία η οποία και έπλασε την φανταστική ερωτική σχέση του νέου με την Αφροδίτη. Αλλά και η αγγειογραφία πολλές φορές έλαβε ως θέμα της το μύθο αυτό που σημαίνει ότι ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος και αγαπητός.

Phaon et Aphrodite, femme et Éros ; inscription kalos (« Phaon kalos »). Face A d'un cratère en calice attique à figures rouges. Phaon et Aphrodite, cratère attique à figures rouges, 420-400 av. J.-C., Musée archéologique régional Antonio-Salinas (Palerme).

Χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση του νέου Φάωνα ανάμεσα σε κλάδους να περιβάλλεται από τις Νύμφες Χρύση και Φιλόμελη, τον Ἔρωτα, την Πειθὼ και τον Ἵμερο, σε αρχαίο αττικό ερυθρόμορφο κύλικα, περίπου του 410 π.Χ. που εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο του Παλέρμο.

Γιατί όμως η Σαπφώ ερωτεύεται ένα μυθικό πρόσωπο τόσο όμορφο και νέο;

Terre cuite de 480-460 av. J.‑C., provenant d'une tombe de Mélos et conservée au British Museum. On suppose qu'il s'agit de l'une des plus anciennes représentations de Sappho, ici tenant un barbitos, en conversation avec un homme, peut-être Alcée.

Σύμφωνα με τον Gregory Nagy καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Harvard υπάρχει σε αυτήν την πράξη  μια υπονοούμενη ελπίδα, αυτή της ανάκτησης της νιότης. Αφότου η Αφροδίτη πέρασε τον πορθμό, έγινε ξανά νέα και όμορφη προσφέροντας νιάτα και ομορφιά και στο Φάωνα, έτσι και η Σαπφώ θέλει να ελπίζει ότι με αυτόν τον έρωτα θα κατακτήσει την αιώνια νεότητα.

Μια άλλη ερμηνεία έχουμε από τον Γιάννη Κορδάτο στο βιβλίο του η «Σαπφώ και οι κοινωνικοί αγώνες στη Λέσβο». Ο συγγραφέας γράφει:

«Η παράδοση αναφέρει πως ερωτεύτηκε κάποιον  που τον έλεγαν Κερκύλα, που ήταν από την Άνδρο και πλούσιος. Τον παντρεύτηκε και ίσως να απόχτησαν και ένα παιδάκι, την Κληίδα, που πήρε το όνομα της μητέρας της Σαπφώς, καθώς υπήρχε ήδη διαμορφωμένη παράδοση…» που αφορούσε την ονοματοδοσία των θυγατέρων στη Λέσβο, κάτι που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.

Για την παντρειά της Σαπφώς κάνουν λόγω το λεξικό Σούδα, ο Μάξιμος ο Τύριος, φιλόσοφος του 2ου μισού του 2ου μ.Χ. αιώνα, η 15η επιστολή του Οβιδίου, ο Πάπυρος Οξύρρυγχου (ΧV,στίχος 1800), και ένα δύο κομμάτια από τραγούδια της ίδιας της Σαπφώς.

Ο έρωτας της για τον Κερκύλα ήταν τόσο φλογερός και η αγάπη της τόσο μεγάλη που η καρδιά της πληγώθηκε βαριά όταν ο Κερκύλας την άφησε και έφυγε. Τότε ίσως να έπεσε σε μελαγχολία. Αυτό συμπεραίνουμε κατά τον Κορδάτο και από το παρακάτω της τραγούδι:

Giovanni Duprè (1817–1882), Saffo abbandonata, 1857, Galleria d'Arte Moderna, Roma, Italia.

 «Ομορφόθρονη αθάνατη Αφροδίτη,

κόρη του Δία, σου δέομαι, δολοπλέχτρα,

με πίκρες και καημούς μη, Δέσποινα,

παιδεύεις την ψυχή μου.

Μα έλα μου, αν και κάποτε από πέρα

το κάλεσμά μου όμοι' αγροικώντας,

ήρθες, το πατρικό παλάτι αφήνοντας,

και το χρυσό σου αμάξι

ζεύοντας κι όμορφα στρουθιά πετώντας

γοργά στη γή σ΄εφέρανε τη μαύρη

παντ΄απ΄τον ουρανό με φτεροκόπημα

πυκνό μες΄τον αιθέρα.

Κι΄ως έφτασαν ταχιά, χαμογελώντας

με την αθάνατη όψη, ω μακαρία,

με ρώτησες σαν τι και πάλι να 'παθα

τι σε καλω κοντά μου.

τι λαχταρά η ψυχή μου η φρενιασμένη

τόσο πολύ να γίνει: -Ποια και πάλι

θες η Πειθώ να΄φέρει στην αγάπη σου;

Σαπφώ, ποια σ' αδικάει;

Γιατί αν φεύγει, γοργά από πίσω θα 'ρθει,

κι΄αν δεν παίρνει σου δώρα, θα σου φέρει

τωρ΄αν δεν σ΄αγαπάει, θα σ΄αγαπήσει

 και δίχως να το θέλει.

Ω! έλα μου και τώρα, κι΄απ΄τις μαύρες

τις έγνοιες λύσε με, και ό,τι ν΄αληθέψει

ποθεί η ψυχή μου, τέλεσ' το, κι΄ατή σου

συ γίνε ο βοηθός μου.»

(Μετάφραση ο  Π. Λεκατσάς)

Απομεινάρια αυτού του έρωτα είναι και μια από τις λιγοστές οδούς που βρίσκονται στην Σκάλα Ερεσού με το όνομα Κερκύλα.

Πηγές: Βικιπαίδεια, http://gym-eresou.les.sch.gr/sappho%20ikaria.htm