Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. At Archaeological Museum of Pella

Το μουσείο της Πέλλας βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, σε άμεση γειτνίαση με το σύγχρονο οικισμό της Πέλλας ανατολικά. Στο μουσείο, όπου καταλήγει ο επισκέπτης μετά την περιήγησή του στον αρχαιολογικό χώρο, μπορεί να ανασυνθέσει τα αρχαιολογικά στοιχεία που του παρείχαν τα μνημεία και να κατανοήσει τις ποικίλες πτυχές της καθημερινής, αλλά και της δημόσιας ζωής της μακεδονικής πρωτεύουσας. Πριν να εισέλθει στην πρώτη ενότητα του μουσείου, τον επισκέπτη υποδέχεται στον εκθεσιακό χώρο ένα σημαντικό εύρημα της Πέλλας, η μαρμάρινη κεφαλή του Αλεξάνδρου Γ΄, της μεγάλης ιστορικής προσωπικότητας που γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην Πέλλα, απ’ όπου και ξεκίνησε η μεγαλειώδης εκστρατεία του.

Η κεντρική παράσταση με κυνήγι ελαφιού από ψηφιδωτό δάπεδο χώρου συμποσίων. 325 - 300 π.Χ. 

Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση του Διονύσου πάνω σε πάνθηρα. 325 - 300 π.Χ. 

Η πρώτη ενότητα του κυρίως εκθεσιακού χώρου έχει ως θέμα την καθημερινή ζωή των κατοίκων της Πέλλας. Την είσοδο στην ενότητα σηματοδοτεί η αναπαράσταση ξύλινης θύρας με προσαρμοσμένα πάνω της χάλκινα εξαρτήματα θυρών που βρέθηκαν στις ανασκαφές της πόλης. Κύρια εκθέματα της ενότητας αποτελούν τα ψηφιδωτά δάπεδα των οικιών του Διονύσου και της Ελένης (325-300 π.Χ.) και η αποκατεστημένη με πολύχρωμα κονιάματα εσωτερική διακόσμηση ενός τοίχου της λεγόμενης οικίας των κονιαμάτων. Τα ψηφιδωτά δάπεδα είναι τοποθετημένα στο δάπεδο του εκθεσιακού χώρου, όπως ακριβώς και στις αίθουσες συμποσίων, που διακοσμούσαν στην αρχαιότητα. 

Ψηφιδωτό με παράσταση από κυνήγι λιονταριού. Λεπτομέρεια. 325-300 π.Χ. 

Στο κυνήγι του λιονταριού, που έχει αποκολληθεί από τη λεγόμενη οικία του Διονύσου, τα περιγράμματα και οι λεπτομέρειες των σωμάτων των μορφών αποδίδονται με λεπτές ταινίες ψημένου πηλού, ενώ στα σώματα χρησιμοποιούνται κυρίως λευκές, γκρίζες και λιγότερες χρωματιστές ψηφίδες. Έχει υποστηριχθεί ότι το θέμα του ψηφιδωτού είναι όμοιο μ’ αυτό ενός αναθήματος που κατασκεύασε ο γλύπτης Λεωχάρης και ανέθεσε ο στρατηγός Κρατερός στο ιερό των Δελφών. Γι’ αυτό και προτάθηκε η ταύτιση της παράστασης με μια σκηνή κυνηγιού στην περιοχή του Γρανικού ποταμού της Μικράς Ασίας, όπου ο Κρατερός διέσωσε το βασιλιά και φίλο του Αλέξανδρο από την επίθεση λιονταριού.

Πήλινη προτομή θηλυκής θεότητας της Ελληνιστικής περιόδου. 

Λεπτομέρεια γυναικείου ειδωλίου με στεφάνι. Εντυπωσιάζει η κομψότητα της μορφής με την πλούσια κόμη, τα κοσμήματα και τον τονισμό των χαρακτηριστικών του προσώπου με χρώματα. 

Η δεύτερη θεματική ενότητα της έκθεσης έχει ως αντικείμενο τη δημόσια ζωή στην Πέλλα. Τα εκτεθειμένα ευρήματα, προερχόμενα κυρίως από την Αγορά, δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη διοίκηση, αλλά και τις παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες των κατοίκων της πόλης. Δεξιά: Πήλινη προτομή θεϊκής μορφής. Αρχές 1ου αι. π.Χ.

Δεξιά: Πήλινο αγαλματίδιο Αφροδίτης. Αρχές 1ου αι. π.Χ.

Έρως και Ψυχή. Αγαλματίδια από τερακότα. Αρχές 1ου αι. π.Χ.

Στην τρίτη θεματική ενότητα της έκθεσης εκτίθενται ευρήματα των ιερών της Πέλλας και παρέχονται πληροφορίες για τους λατρευόμενους θεούς, καθώς και για την οργάνωση και τη λειτουργία των θρησκευτικών κτιρίων.

Δυο αστικά ιερά, ενταγμένα σε οικοδομικά τετράγωνα της πόλης, εκπροσωπούνται στην έκθεση με τα ευρήματά τους. Το πρώτο από αυτά είναι το κτιριακό συγκρότημα του ιερού του Δάρρωνος, τοπικού θεραπευτή θεού, που η λατρεία του βεβαιώθηκε με την ανεύρεση μιας αναθηματικής επιγραφής, βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης και είναι προσιτά από μνημειακό πλακοστρωμένο δρόμο, που ξεκινούσε από το λιμάνι και έφθανε ως την Αγορά. Στο δάπεδο του χώρου εκτίθενται δυο ψηφιδωτά που διακοσμούσαν το δάπεδο ενός κυκλικού χώρου μεγάλου κυκλικού κτιρίου και την είσοδο μιας αίθουσας συμποσίων σε κτίριο που έχει ταυτισθεί με εστιατόριο. Το πρώτο ψηφιδωτό έχει πλούσια φυτική διακόσμηση, ενώ στο δεύτερο εικονίζεται κενταυρίνα που κάνει σπονδή κρατώντας τα σχετικά αγγεία μπροστά σε μια σπηλιά. Και τα δυο ψηφιδωτά χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.

Πήλινο ειδώλιο γυμνής Αφροδίτης στον τύπο της αποσανδαλίζουσας. Β' μισό 2ου αι. π.Χ. 

Η τέταρτη θεματική ενότητα της έκθεσης, όπου εκτίθενται ευρήματα των νεκροταφείων της Πέλλας, είναι η μόνη αποκλεισμένη από τις υπόλοιπες, λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα των ταφικών κτερισμάτων. Εδώ εκτίθενται κάποια από τα παλιότερα ευρήματα των ανασκαφών, προερχόμενα από τα νεκροταφεία των οικιστικών εγκαταστάσεων που προϋπήρχαν της μακεδονικής πρωτεύουσας στην ίδια θέση : ένας ενταφιασμός σε πήλινο πίθο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (2440-2140 π.Χ), αγγεία-κτερίσματα τάφων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (9ος-7ος αι. π.Χ.) και ένας ενταφιασμός του τέλους του 5ου αι. π.Χ. σε αναπαράσταση κιβωτιόσχημου τάφου με τα κτερίσματά του. Τα υπόλοιπα εκτεθειμένα ευρήματα προέρχονται από το νεκροταφείο της κλασικής πόλης που αποκαλύφθηκε στην περιοχής της Αγοράς (τέλος 5ου αι. π.Χ.-γ΄ τέταρτο 4ου αι. π.Χ.) και το ανατολικό νεκροταφείο του 4ου αι. π.Χ. και των ελληνιστικών χρόνων. Τα κτερίσματα των τάφων ήταν συνήθως αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν στις ταφικές τελετές, π.χ. αγγεία για αρωματικά έλαια (ληκύθια, μυροδοχεία), αλλά και προσωπικά αντικείμενα του νεκρού που τον συνόδευαν στον τάφο. Μερικά κτερίσματα σχετίζονταν με την εναπόθεση τροφών και ποτών, π.χ. τα σκυφίδια, ενώ άλλα έχουν καθαρά συμβολικό χαρακτήρα, όπως τα ειδώλια και τα νομίσματα, το ναύλο για το ταξίδι του νεκρού στον Κάτω Κόσμο. Η συνήθεια της τοποθέτησης στους τάφους προσωπικών αντικειμένων των νεκρών σχετίζεται με την πίστη για την ύπαρξη ζωής μετά το θάνατο, στην οποία ο νεκρός έχει τις ίδιες ανάγκες που είχε και στην επίγεια ζωή. Τα ταφικά έθιμα της Πέλλας είναι σε γενικές γραμμές όμοια με αυτά του υπόλοιπου ελληνικού χώρου, στοιχείο που βεβαιώνει κοινή καταγωγή και παράλληλη πολιτισμική εξέλιξη των κατοίκων.

Περισσότερα πυκνά είναι τα νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί κοντά στα τείχη, ενώ σε μεγαλύτερη απόσταση εντοπίζονται κυρίως μακεδονικού τύπου τάφοι και κιβωτιόσχημοι τάφοι μεγάλου μεγέθους. Η νεκρόπολη καλύπτει το χρονικό διάστημα από τον 4ο αιώνα π. Χ. ως το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων και περιλαμβάνει όλα τα είδη των ταφικών κτισμάτων και κατασκευών που εντοπίζονται κατά την περίοδο αυτή σε νεκροταφεία του υπόλοιπου ελληνικού χώρου. Από τις εκατοντάδες τάφων που έχουν ανασκαφεί, εκτίθενται στο Μουσείο πολυάριθμα κτερίσματα που φωτίζουν πολλαπλά τη ζωή και τα ταφικά έθιμα των κατοίκων της πόλης. Ανάγλυφη επίχρυση λεπτομέρεια από αττική ερυθρόμορφη πελίκη. Γ΄τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.

Από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. μέχρι την αναδιοργάνωση της Πέλλας από τον Κάσσανδρο, το νεκροταφείο της πρωτεύουσας της αρχαίας Μακεδονίας αναπτύχθηκε κυρίως έξω από το βόρειο τείχος της πόλης με πυκνότερο πυρήνα στο νότιο τμήμα της μεταγενέστερης Αγοράς των ελληνιστικών χρονών. Οι ταφές εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή της Αγοράς, η κατασκευή της οποίας είχε καταστρέψει ή είχε καλύψει πολλές από αυτές. Η πλειοψηφία των ταφών έχει τη μορφή ενός απλού ορύγματος, ορισμένες φορές με μικρές πέτρες να ενισχύουν τα τοιχώματα. Υπάρχουν όμως και μεγαλύτεροι ορθογώνιοι τάφοι, με μήκος μέχρι 7 μέτρα και βάθος μέχρι 4 μέτρα, λαξευμένοι στο φυσικό, βραχώδες υπέδαφος. Τα παιδιά θάβονταν συχνά μέσα σε αμφορείς. Μικροί χωμάτινοι τύμβοι και επιτύμβια μνημεία είχαν στηθεί πάνω από ορισμένους μεμονωμένους τάφους ή συστάδες τάφων. Επιτύμβια στήλη νέου. Τέλη 5ου-αρχές 4ου αι. π.Χ. 

Παράσταση ανόδου της θεάς Αφροδίτης πλαισιωμένη από σφυροκόπους σατύρους σε αττικό ερυθρόμορφο κρατήρα. Α΄ τέταρτο 4ου αι. π.Χ. 

Ψηφιδωτή διακόσμηση δαπέδου αίθουσας συμποσίων της κατοικίας της Ελένης, με παράσταση του μύθου της απαγωγής της Ελένης από τον Θησέα. Η μορφή ταυτίζεται με την επιγραφή ΦΟΡΒΑΣ. 325-300 π.Χ.

The exhibition is structured in five sections that present the inhabitation of the area of Pella through the ages. It situates the presence of its inhabitants within the natural environment, highlights the historical continuity and distinguishes historical periods, without disconnecting them. Concise texts frame and support each section, marking each period with a distinctive trait, comprehensible to specialists and non-specialists alike. At the same time, the life-size reconstruction of domestic utilities found at prehistoric Archontiko and the placement of the grave goods in a position that reproduces their arrangement in the grave aim to enhance experiential learning for the public. Lastly, screens with visual material from the monuments of the area, the excavations, and the setting up of the exhibition provide a fuller sense of the wider historical and institutional context.

The first section «On a narrow strip of land: the evolution of the landscape» is devoted to the geomorphological evolution of the area, presented through a series of maps based on the latest geomorphological research. The rest of the sections follow the archaeological periodisation, without fully identifying with it. In each section there is an attempt to highlight some of the distinct traits that characterize the communities of each period. A special emphasis is placed on the diachronic inhabitation of Archontiko that acted as the centre of the area for a long period. 

The second setion «The prehistory of the area of Pella: the dominion of clay» is concerned with the prehistoric phases, the Neolithic and the Bronze Age, and foregrounds the dominant material of the period, clay. 

The third section «Early Iron Age: the charm of metals» resituates the main focus on the world of the dead, presenting a small group of graves from Giannitsa, Agrosykia and Archontiko that contained grave goods characteristic of the period. Of special interest are the items of personal adornment made of bronze. 

The fourth section «The gold nobility of Archontiko» spotlights once again the world of the dead. The section presents 22 Archaic graves from the western cemetery of Archontiko, which spans a period from the 7th to the beginning of the 3rd century BC and at which more than 1000 graves have been excavated to date. The selected graves are among the wealthiest in artifacts that testify to the presence of social hierarchy. 

The fifth and last section «Before and after the great capital» puts on display graves from the area of Archontiko dated to the Classical and Hellenistic periods, a time when Pella emerges as the undeniable centre of the area. The comparatively wealthy graves reveal the economic strength and the stature of the families of the area alongside the aristocracy of Pella.

Υδροροή στέγης σε σχήμα λεοντοκεφαλής. Μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Πήλινο κεραμίδι με την επιγραφή 'ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ'. Αρχές του 2ου αι. π.Χ.

Φωτογραφίες: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Πηγή: Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας

Στη θεά του έρωτα που λάμπει και δύει αναφέρεται ο Δίσκος της Φαιστού. The Phaistos Disk refers to the goddess of love who glows and grows dim

Ο περίφημος Δίσκος της Φαιστού, που χρονολογείται πιθανόν στον 17ο αιώνα π. Χ., αποκαλύπτει σταδιακά τα μυστικά του. Βρετανός γλωσσολόγος ανακοινώνει ότι διάβασε ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά αινίγματα του κόσμου. Γιατί το χαρακτηρίζει ως «Ευαγγέλιο της Μινωικής Κρήτης», τι μυστικά κρύβει και σε ποια θεότητα αναφέρεται; The Phaistos Disk that probably dates to the 17th c. BC, gradually reveals its secrets. The goddess of love, the Minoan Astarte is the key person who “unlocks” the mystery of the Phaistos Disk, according to linguist – archaeologist and coordinator of the Erasmus program, TEI of Crete, Gareth Owens. Photo: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Επί πάνω από έναν αιώνα, αυτός ο δίσκος αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα για τους αρχαιολόγους. Τι έλεγε; Σε ποιους αναφερόταν; Σε τι αποσκοπούσε; Ο Δίσκος της Φαιστού, το θρυλικό αρχαιολογικό εύρημα από την μινωική πόλη της Φαιστού στη νότια Κρήτη χρονολογείται πιθανώς στον 17ο αιώνα π.Χ., στις χαραυγές του πολιτισμού στον ελλαδικό χώρο. Και από το 1908 όταν ανακαλύφθηκε (3 Ιουνίου 1908) από τον ιταλό αρχαιολόγο Λουΐτζι Περνιέ, ήταν τόσα τα αναπάντητα ερωτήματα. Όχι όμως πια. Ο δρ. Γκάρεθ Οουενς, ο οποίος μελετά τον Δίσκο της Φαιστού επί δεκαετίες είναι για ορισμένα πράγματα βέβαιος. Άλλωστε τον έχει χαρακτηρίσει ως το «Ευαγγέλιο των Μινωιτών».

Μια μινωική θρησκευτική συλλαβική επιγραφή. “Side Α of the disk speaks of the pregnant goddess who glows and side B contains a sentence in two lines in Minoan alliteration which refers to the goddess who grows dim; The fading of Astarte/Aphrodite/Aphaia. With your help, I should like us one day in the future to translate these lines on the goddess of love and learn more”. With these words, linguist Dr Gareth Owens, a specialist in Minoan script, concluded his interesting talk entitled “The Voice of the Phaistos Disk” given at the National Hellenic Research Foundation (NHRF), in collaboration with the Technological Educational Institute (TEI) of Crete. Photo: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Σήμερα ο Δίσκος της Φαιστού φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Είναι φτιαγμένος από πηλό, ενώ η μέση διάμετρός του είναι περίπου 16 εκατοστά και το μέσο πάχος του 1 εκατοστό. Στις δύο όψεις του βρίσκονται 45 διαφορετικά σύμβολα, πολλά από τα οποία αναπαριστούν εύκολα αναγνωρίσιμα αντικείμενα, όπως ανθρώπινες μορφές, ψάρια, πουλιά, έντομα, φυτά κ.ά. Συνολικά υπάρχουν 241 σύμβολα, 122 στην μία πλευρά και 119 στην άλλη, τοποθετημένα σπειροειδώς. Τα σύμβολα είναι χωρισμένα σε ομάδες με τη χρήση μικρών γραμμών που κατευθύνονται προς το κέντρο του Δίσκου.

«Η α’ πλευρά του δίσκου μιλάει για την έγκυο θεότητα που λάμπει και η β΄πλευρά έχει μια πρόταση σε δυο στίχους, με μινωική παρήχηση, που αναφέρεται στη θεότητα που δύει. Η δύση της Αστάρτης/Αφροδίτης/Αφαίας. Με τη δική σας βοήθεια θα ήθελα μια μέρα στο μέλλον να μεταφράσουμε αυτούς τους στίχους για τη θεότητα του έρωτα, να ξέρουμε πιο πολλά».

Linguist and researcher Gareth Owens (photo: AMNA).

Με αυτά τα λόγια ο γλωσσολόγος δρ Γκάρεθ Όουενς, ειδικός σε θέματα μινωικής γραφής, έκλεισε την ενδιαφέρουσα ομιλία του με τίτλο «Η Φωνή του Δίσκου της Φαιστού» που έδωσε στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ), μια διοργάνωση του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) σε συνεργασία με το ΤΕΙ Κρήτης.

«Διαβάζουμε τον Δίσκο της Φαιστού με τις φωνητικές αξίες της Γραμμικής Β και με τη βοήθεια της συγκριτικής γλωσσολογίας, δηλαδή συγκρίνοντας με άλλες συγγενικές γλώσσες από την ινδοευρωπαϊκή οικογένεια γλωσσών. Το να διαβάζουμε κάτι, όμως, δεν σημαίνει κατανόηση», δηλώνει ο δρ. Όουενς. “We read the Phaistos Disk with the phonetic values of Linear B and with the help of comparative linguistics , i.e. by comparing Linear B with other related languages from the Indo- European family. Reading something, however, does not mean understanding it”, says Dr Owens. Photo: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

«Είναι 61 λέξεις στις δύο πλευρές και 18 στίχοι σαν σονέτο με ομοιοκαταληξία. Έξι λέξεις μιλάνε για το φως και έξι λέξεις για τη δύση του φωτός. Τρεις λέξεις μιλάνε για την έγκυο θεότητα και άλλες 10 για τη θεότητα με διάφορα επίθετα», επισήμανε ο δρ Όουενς, απευθυνόμενος, σε άπταιστα ελληνικά, στο πολυπληθές ακροατήριο που κατέκλυσε το αμφιθέατρο του ΕΙΕ για να ακούσει την πειραματική ερμηνεία του για τις περισσότερες από τις μισές λέξεις του δίσκου, η οποία έχει βασιστεί σε πολυετή επιστημονική έρευνα.

«Λέξεις και μια ολόκληρη πρόταση από τον Δίσκο της Φαιστού βρέθηκαν και σε άλλες μινωικές θρησκευτικές συλλαβικές επιγραφές και στο σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου και στο Βουνό Γιούχτα δίπλα στις Αρχάνες και στην Κνωσό. Οι θρησκευτικές αυτές επιγραφές εντοπίστηκαν και με τάματα, συνεπώς οι μινωικές λέξεις που ήταν με τα μινωικά τάματα έχουν σχέση και με τη θρησκεία και με την υγεία. Άρα έχουμε ένα λογικό περιεχόμενο (context), ότι δηλαδή ο Δίσκος της Φαιστού είναι μια μινωική θρησκευτική συλλαβική επιγραφή που διαβάζεται με επιγραφική συνέχεια και έχει σχέση με σχεδόν παράλληλα κείμενα τα οποία σχετίζονται με ιερούς τόπους και με τάματα, δηλαδή με ευχές και προσευχές και πάνω από όλα με την υγεία», ανέφερε χαρακτηριστικά.

Ο ίδιος δεν παρέλειψε επίσης να πει ότι «χωρίς τους καλούς φίλους και συναδέλφους δεν θα είχαμε φτάσει στην ανάγνωση, που πιστεύω ότι είναι η καλύτερη δυνατή που υπάρχει τα τελευταία 110 χρόνια ή τους τελευταίους 37 αιώνες που κάποιος ή κάποια διάβασε τον Δίσκο στην Κρήτη ίσως για τελευταία φορά, 500 χρόνια πριν από τον Τρωικό Πόλεμο» συμπληρώνοντας: «Φυσικά έχω κάνει λάθη. Παίρνω όλη την ευθύνη πάνω μου. Αλλά έχουμε κάνει και μια προσπάθεια. Δεν υπάρχει κάποιος που δεν έχει κάνει λάθη, απλώς υπάρχει κάποιος που δεν έχει κάνει την προσπάθεια. Απόψε θα ήθελα να μοιραστώ αυτή την προσπάθεια μαζί σας με την ελπίδα ότι θα κάνουμε βελτιώσεις και διορθώσεις μαζί. Με την ανάγνωσή μας πιστεύουμε πλέον ότι μπορούμε να διαβάζουμε το 99% από τον Δίσκο της Φαιστού με τις φωνητικές αξίες της μυκηναϊκής Γραμμικής γραφής Β. Έχουμε συνολικά 242 σημεία γραφής, δηλαδή συλλαβογράμματα, με 45 διαφορετικά σημεία. Ήρθε η ώρα να κάνουμε το επόμενο βήμα στην κατανόηση» πρόσθεσε. Και τόνισε:

Figurine of Astarte with a horned headdress, Louvre Museum.

«Τώρα μπορούμε να μιλάμε για το τι μπορεί να σημαίνουν πιο πολλές από τις μισές λέξεις του δίσκου» και πως για το 10% από τις 61 λέξεις «έχουμε ενδείξεις γλωσσολογικές ότι σημαίνουν κάτι» χωρίς να γνωρίζουμε την ακριβή σημασία τους. «Ίσως η φωνή μιας μινωικής Σαπφούς ή Υπατίας μιλάει για την Αστάρτη της μινωικής Κρήτης, τη θεότητα του έρωτα. Ο δίσκος έχει 18 στίχους με ομοιοκαταληξία, με ποιητική παρήχηση. Μήπως μιλάμε για στίχους σαν το σονέτο του Σαίξπηρ; Ή μήπως για κάτι σαν τις μαντινάδες από την Κρήτη;» αναρωτήθηκε, μυώντας το κοινό του στα μυστικά του Δίσκου της Φαιστού, που ακόμα έχει πολλά να αποκαλύψει.

Πηγές: ΑΠΕ-ΜΠΕ - http://www.archaeology.wiki/blog/2018/02/09/102801/

«Εξωγήινος ωκεανός» για δοκιμές υποβρυχίων που προορίζονται για άλλους κόσμους. Researchers build alien ocean to test NASA outer space submarine

Sunlight glints off of Titan's northern seas this near-infrared, color mosaic from NASA's Cassini spacecraft. Credit: NASA/JPL/Univ. Arizona/Univ. Idaho

Ο σχεδιασμός υποβρυχίων που προορίζονται για τις θάλασσες του πλανήτη μας είναι κάτι το οποίο είναι γνωστό στον χώρο της ναυπηγικής και της μηχανολογίας εδώ και πάνω από έναν αιώνα- ωστόσο δεν ισχύει το ίδιο για υποβρύχια τα οποία προορίζονται για ωκεανούς από μεθάνιο και αιθάνιο και θερμοκρασίες χαμηλότερα από τους -180 βαθμούς Κελσίου.

Ερευνητές του Washington State University συνεργάζονται με τη NASA για να διαπιστώσουν πώς ένα υποβρύχιο θα λειτουργούσε στον Τιτάνα, το μεγαλύτερο από τα φεγγάρια του Κρόνου, και το δεύτερο μεγαλύτερο στο ηλιακό μας σύστημα. Σημειώνεται ότι στα σχέδια της αμερικανικής διαστημικής υπηρεσίας συμπεριλαμβάνεται η αποστολή ενός τέτοιου υποβρυχίου στις θάλασσες του Τιτάνα μέσα στα επόμενα 20 χρόνια. Σε αυτό το πλαίσιο, οι ερευνητές δημιούργησαν/ αναπαρήγαγαν έναν «ωκεανό» του Τιτάνα σε ένα εργαστήριο, δημοσιοποιώντας την έρευνά τους σε paper στο Fluid Phase Equilibria.

This image shows Titan in ultraviolet and infrared wavelengths. Red and green colors indicate where atmospheric methane is absorbing light, while the blue color shows the upper atmospheric haze. Credit: NASA/JPL/Space Science Institute

Ο Τιτάνας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους επιστήμονες, επειδή μοιάζει με τη Γη από την άποψη ότι διατηρεί υγρά: Αντίθετα με σχεδόν κάθε άλλο κόσμο στο ηλιακό σύστημα, η επιφάνεια του φεγγαριού έχει ωκεανούς, ποτάμια και σύννεφα, και, όπως και στον πλανήτη μας, μπορεί να βρέξει- αλλά αντί για νερό, ο υδρολογικός κύκλος βασίζεται στο μεθάνιο.

Το υποβρύχιο που σχεδιάζεται θα πρέπει να λειτουργεί αυτόνομα, να είναι σε θέση να μελετά τις συνθήκες της ατμόσφαιρας και του ωκεανού, να κινείται στον πυθμένα και πάνω ή κάτω από την επιφάνεια. Από μηχανολογικής πλευράς τα πράγματα είναι ακόμα πιο δύσκολα επειδή, αντίθετα με το νερό στη Γη, η συγκέντρωση αιθανίου και μεθανίου μπορεί να διαφέρει στις θάλασσες του Τιτάνα, αλλάζοντας τις ιδιότητες του υγρού ως προς την πυκνότητά του.

Ο Ίαν Ρίτσαρντσον, του School of Mechanical and Materials Engineering, (ανα)δημιούργησε στο εργαστήριο κρυογονικής του WSU τις συνθήκες του Τιτάνα και πραγματοποίησε δοκιμές ως προς το πώς θα λειτουργούσε υπό αυτές τις εξαιρετικά χαμηλών θερμοκρασιών συνθήκες μια μικρή θερμαινόμενη μηχανή.

WSU Methane-ethane Titan effervescence diagram. Credit: Washington State University

Η ομάδα των ερευνητών του WSU έφτιαξε έναν θάλαμο δοκιμών ο οποίος φιλοξενούσε το εν λόγω μείγμα υγρών σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες για να προσομοιωθούν οι συνθήκες στις θάλασσες του Τιτάνα, και στη συνέχεια πρόσθεσαν μια μικρή κυλινδρική θερμαντική συσκευή, η οποία παράγει τη θερμότητα που θα παρήγε ένα υποβρύχιο. Επίσης, μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις ήταν η κατανόηση των φυσαλίδων: Ένα υποβρύχιο που κινείται χάρη σε έναν κινητήρα που παράγει θερμότητα μέσα στις πολύ ψυχρές θάλασσες του Τιτάνα θα παράγει φυσαλίδες αζώτου. Η παρουσία πολλών από αυτές θα καθιστούσαν δύσκολη την κίνηση του σκάφους και τη συλλογή δεδομένων.

Το επόμενο πρόβλημα, σύμφωνα με τον Ρίτσαρντσον, ήταν η καταγραφή βίντεο- και η ομάδα του βρήκε λύση χρησιμοποιώντας μια οπτική συσκευή (borescope) και μια βιντεοκάμερα που μπορούσαν να αντέξουν τις χαμηλές θερμοκρασίες και τις υψηλές πιέσεις για να αποκτήσει εικόνα για το τι ακριβώς συνέβαινε μέσα στον θάλαμο δοκιμών. Τελικά τα κατάφεραν, τραβώντας βίντεο βροχής και χιονιού από αιθάνιο- μεθάνιο. Επίσης, μελέτησαν τις θερμοκρασίες και διαπίστωσαν πως, εξαιτίας μιας μικρής ποσότητας αζώτου στο υγρό, οι λίμνες παγώνουν σε χαμηλότερες θερμοκρασίες του αναμενόμενου- κάτι που, όπως υπογραμμίζει ο Ρίτσαρντσον, σημαίνει πως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας για παγόβουνα.

Πηγές: I.A. Richardson et al, Experimental PρT-x measurements of liquid methane-ethane-nitrogen mixtures, Fluid Phase Equilibria (2018). DOI: 10.1016/j.fluid.2018.01.023  - https://news.wsu.edu/2018/02/07/wsu-builds-nasa-alien-ocean/ - http://www.naftemporiki.gr/story/1319284/eksogiinos-okeanos-gia-dokimes-upobruxion-pou-proorizontai-gia-allous-kosmous 

Στις νυχτερίδες το μυστικό της μακροζωίας; Surprising bat genetic trait holds secrets of longevity

Σε ένα είδος νυχτερίδας τα τελομερή δεν συρρικνώνονται με το πέρασμα του χρόνου - εντοπίστηκαν τα γονίδια που τα διατηρούν το μήκος τους. The greater mouse-eared bat (Myotis myotis) is shown in this undated handout photo taken in Brittany, France, released on February 7, 2018. Courtesy Olivier Farcy/Handout via REUTERS

Ευρωπαίοι επιστήμονες, οι οποίοι μελετούν τις νυχτερίδες για να βρουν το μυστικό της μακροζωίας, ανακοίνωσαν ότι έκαναν ένα πρώτο σημαντικό βήμα προόδου, που μπορεί μελλοντικά να βοηθήσει τους ανθρώπους να ζήσουν περισσότερα χρόνια.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής την καθηγήτρια βιολογίας Έμα Τίλινγκ του Πανεπιστημιακού Κολεγίου του Δουβλίνου (UCD), που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό "Science Advances", ανέλυσαν DNA από περίπου 500 άγριες νυχτερίδες, οι οποίες ανήκουν σε τέσσερα είδη.

The longest-lived species of bats (Myotis) in which telomeres don't shorten with age Credit: UCD

Οι επιστήμονες βρήκαν ότι σε ένα είδος που έχει αφτιά σαν ποντικιού (Myotis) και ζει γύρω στα 37 χρόνια (ενώ θα έπρεπε να ζει μόνο τέσσερα χρόνια με βάση το μέγεθος του), τα τελομερή, δηλαδή τα προστατευτικά τμήματα DNA στις άκρες των χρωμοσωμάτων, που μοιάζουν με τα πλαστικά στις άκρες των κορδονιών, δεν συρρικνώνονται με το πέρασμα του χρόνου, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει. Σε όλα σχεδόν τα ζώα και στους ανθρώπους, όσο πιο γρήγορα μικραίνουν τα τελομερή των χρωμοσωμάτων, τόσο πιο γρήγορα καταστρέφονται τα κύτταρα και «καίγεται» το κερί της ζωής.

Οι επιστήμονες μελέτησαν εξονυχιστικά το γονιδίωμα των νυχτερίδων, συγκρίνοντάς το με 52 άλλα θηλαστικά, και βρήκαν δύο γονίδια (ATM και SETX), που φαίνεται να διατηρούν το μήκος των τελομερών. Τώρα που βρέθηκαν δύο γονίδια που ίσως κρατούν ακέραια τα τελομερή, θα μελετηθούν περαιτέρω.

The vast majority of bat species live much longer than expected given body size (highlighted in blue), as does a single rodent species, the naked mole rat (position indicated by a black star). Here, the relationship between telomere length and age is estimated for species highlighted in black and denoted by a bat outline. SCIENCE ADVANCES

Οι νυχτερίδες είναι τα πιο μακρόβια θηλαστικά ζώα στον κόσμο σε σχέση με το μέγεθός τους. Μόνο 19 είδη θηλαστικών ζουν περισσότερο από τον άνθρωπο σε σχέση με το σωματικό μέγεθός τους. Τα 18 είναι είδη νυχτερίδων και το 19ο ένας παράξενος αφρικανικός άτριχος τυφλοπόντικας.

«Η μελέτη εξαιρετικά μακρόβιων ζώων, που έχουν με φυσικό τρόπο αναπτύξει μηχανισμούς για την καταπολέμηση της γήρανσης, αποτελεί μια εναλλακτική οδό για τον εντοπισμό της μοριακής βάσης της παρατεταμένης διάρκειας ζωής. Οι νυχτερίδες αποτελούν ένα νέο συναρπαστικό είδος-πρότυπο για κάτι τέτοιο», δήλωσε η Τίλινγκ.

Πηγές: N.M. Foley el al., "Growing old, yet staying young: The role of telomeres in bats' exceptional longevity," Science Advances (2018). DOI: 10.1126/sciadv.aao0926  - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=941234

Απλά μαθήματα ονοματοδοσίας. Simple naming lessons

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της αρπαγής της Περσεφόνης. Από τον τάφο Α’ της Μεγάλης Τούμπας της Βεργίνας. Ο μόνος από τους τάφους της Μεγάλης Τούμπας της Βεργίνας που δεν είναι μακεδονικός, αλλά κιβωτιόσχημος, φαίνεται ότι είναι ο παλαιότερος και είναι διακοσμημένος στο εσωτερικό του με εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες· μπορεί να χρονολογηθεί με σχετική ασφάλεια στην εικοσαετία 350-330 π.Χ. Στον βόρειο μακρό τοίχο εικονίζεται ένα θέμα ιδιαίτερα κατάλληλο για ταφικό μνημείο, η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, τον θεό του κάτω κόσμου.

Μια συγκυρία, από αυτές που σπάνια εμφανίζονται στην Ιστορία, φάνηκε να επιτρέπει την επίλυση ενός προβλήματος που στοιχειώνει επί δεκαετίας την εξωτερική μας πολιτική: την ονομασία της FYROM. Όμως αίφνης, κάτι η τύφλωση της δεξιάς συμπολίτευσης και αντιπολίτευσης, κάτι η επιπολαιότητα και ο τακτικισμός του Πρωθυπουργού και κάτι η πολιτική ανεπάρκεια του αρχηγού της αντιπολίτευσης έχουν οδηγήσει την Ελλάδα στα πρόθυρα ενός Βατερλό στην εξωτερική της πολιτική. Ενώ ένθεν και ένθεν των συνόρων οι πατριδοκάπηλοι κόπτονται για αδιαπραγμάτευτα ιστορικά δίκαια παρακινώντας μάζες εθισμένες στη διχρωμία του άσπρου και του μαύρου σε αδιαλλαξίες, κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να ρωτήσει τη γνώμη των ιστορικών για το υποτιθέμενο διακύβευμα. Αυτόκλητος, λοιπόν, θα εξηγήσω κάποιες απλές και αδιαπραγμάτευτες αλήθειες, διακρίνοντας πράγματα που είναι πολύ διαφορετικά.

Η Βερενίκη σε νόμισα της εποχής του Πτολεμαίου Γ'. Πηγή: Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο. © The Trustees of the British Museum

Ας αρχίσουμε από τα εύκολα: την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων. Μετά από δεκαετίες ερευνών η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων είναι αδιαμφισβήτητη. Το εθνικό τους όνομα έχει διακριτή ετυμολογία, από το «μακεδνός» (ορεσίβιος ή ψηλορείτης)· οι πόλεις τους έχουν ονόματα με ελληνική ετυμολογία, όπως Αιγές (η κατσικούπολη) και Δίον (το ιερό του Δία). Στα παιδιά τους έδιναν ελληνικά ονόματα, όπως Φίλιππος, Αλέξανδρος, Βερενίκη (δηλαδή Φερενίκη), Βάλακρος (δηλαδή φαλακρός), Περδίκκας, Αμύντας, Κρατερός, Παράμονος. Πτολεμαίος, Κλεοπάτρα κ.λπ. Λάτρευαν θεούς ελληνικούς. Κι αν και η διάλεκτός τους μας ξενίζει (άντε να καταλάβεις ότι Δάρρων σημαίνει Θάρρων), δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ανήκει στις ελληνικές διαλέκτους. Όταν ο Αθηναίος Δημοσθένης τους κατηγορούσε για βαρβάρους, το έκανε με τον ίδιο τρόπο που ο οπαδός του Ολυμπιακού μπορεί να πει τον Παοκτζή «Βούλγαρο».

Ο Θράκας βασιλιάς Σεύθης. Νόμισμα της περιόδου 330-290 π.Χ.. Χάλκινο με διάμετρο 20 χιλιοστά. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πλόβντιφ.

Ατυχώς, στην όλη συζήτηση δεσπόζει όχι η ελληνικότητα των Μακεδόνων, αλλά η ελληνικότητα της Μακεδονίας. Και εδώ ξεκινούν οι παρεξηγήσεις. Γιατί, πολύ απλά, η απόδοση εθνικού χαρακτηρισμού σε μια γεωγραφική περιοχή γενικά και αόριστα είναι μια ανιστόρητη ανοησία. Όσο ανόητο και ανιστόρητο θα ήταν να μιλά κανείς για την «τουρκικότητα της Μικράς Ασίας» (διαγράφοντας χιλιετίες Ιστορίας) ή για την «εβραϊκότητα της Παλαιστίνης», εξίσου ανιστόρητο είναι και το να μιλά κανείς γενικά και αόριστα για την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Όσο και αν αυτό δεν αρέσει στους ημιμαθείς φωνακλάδες πολιτικούς, την αρχαία Μακεδονία δεν την κατοικούσαν ποτέ μόνον ελληνικοί πληθυσμοί. Οι πιο εύγλωττες πηγές, οι επιγραφές που επί δεκαετίας δημοσιεύουν οι ερευνητές του Εθνικού (ναι, Εθνικού) Ιδρύματος Ερευνών, της αρχαιολογικής υπηρεσίας και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δείχνουν τη συνύπαρξη των Ελλήνων (Μακεδόνων και αποίκων από άλλες περιοχές) με μη ελληνικούς πληθυσμούς, αρχικά Θράκες και Ιλλυρούς, αργότερα Γαλάτες, στη συνέχεια Ιταλούς, όπως ο Γαλάτης Αμβίκατος στην Κύρρο, ο Θράκας Σεύθης στην Έδεσσα και ο Τραλλίπορις στο Μεταγγίτσι της Χαλκιδικής, o Γάιος Μέστριος Πρίσκος στο Δίον και άλλοι αναρίθμητοι άνδρες και γυναίκες. Αν οι λαλίστατοι αλλά ιστορικώς άσχετοι απόστρατοι στρατηγοί και στρατευμένοι ιερείς αμφιβάλλουν, ας δουν τις δημοσιεύσεις των επιγραφών.

Ηράκλεια Λυγκηστίς. Μεγάλη Βασιλική, ψηφιδωτό του νάρθηκα – ροδιά. Floor mosaic of a the Tree of Life (as a pomegranite) from the Big Basilica at Heraclea Lyncestis. Bitola.

Όσο η ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων είναι αδιαμφισβήτητη, τόσο η ελληνικότητα της Μακεδονίας είναι αδιευκρίνιστη: ελληνικότητα πότε και πού; Τον 2ο μ.Χ. αιώνα όταν οι σημαντικότερες πόλεις, η Πέλλα, η Πύδνα, οι Φίλιπποι, η Κασσάνδρεια, ήταν ρωμαϊκές αποικίες και κατοικούνταν από ιταλούς αποίκους; Πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους στη Θεσσαλονίκη των Εβραίων, Αρμενίων, Ελλήνων και Οθωμανών; Ή τον 21ο αιώνα στην Μπίτολα, που μπορεί στην αρχαιότητα να ήταν η Ηράκλεια Λυγκηστίς, αλλά σήμερα δεν έχει ελληνικό πληθυσμό; Πολύ απλά: η όποια αναφορά στην ελληνικότητα της Μακεδονίας σε σχέση με την ονομασία της πΓΔΜ είναι αερολογία.

Οι Έλληνες της Αιγύπτου ή Αιγυπτιώτες, είχαν μια ιδιαίτερα ακμάζουσα παρουσία στην Αίγυπτο κατά την κλασική αρχαιότητα, ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο, και κατόπιν κατά τον 19ο αιώνα έως και την Αιγυπτιακή επανάσταση του 1952, όταν και ένας μεγάλος αριθμός αναγκάστηκε να φύγει. Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης, είναι ο πιο διακεκριμένος Έλληνας της Αιγύπτου της νεότερης ιστορίας. There has been a large community of Greeks in Egypt, also known as Egyptiotes, from the Hellenistic period until the aftermath of the Egyptian Revolution of 1952, when most were forced to leave. Portrait of Cavafy (1863-1933) taken around 1900.

Και έρχομαι στο τρίτο ζήτημα: Τι σημαίνει Μακεδονία; Τα αρχαία εθνικά και γεωγραφικά ονόματα διακρίνονται σε πρωτογενή και δευτερογενή. Άλλοτε είναι η γεωγραφική περιοχή (π.χ. Εύβοια, Αίγυπτος) που ονοματίζει τον λαό που την κατοικεί (π.χ. Ευβοείς, Αιγύπτιοι). Άλλοτε μια φυλή (π.χ. Σικελός) δίνει το όνομά της στην περιοχή που κατοικεί (π.χ. Σικελία). Έτσι, η περιοχή που κατοικούν οι Αρκάδες είναι Αρκαδία – Αρκαδίες υπάρχουν και στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη· η περιοχή που κατοικούν οι Βοιωτοί ονομάζεται Βοιωτία κ.ο.κ. Αν σε μια γεωγραφική περιοχή υπάρχει και μια διαφορετική φυλετική ομάδα, η ονομασία της διαφοροποιείται. Οι έλληνες κάτοικοι της Σικελίας που δεν ήταν Σικελοί ήταν Σικελιώτες· οι κάτοικοι της Αιγύπτου που δεν είναι Αιγύπτιοι είναι Αιγυπτιώτες. Η Κυδωνία στην Κρήτη πήρε το όνομά της από τους Κύδωνες· όταν στην Κυδωνία εγκαταστάθηκαν Αιγινήτες, το όνομά τους δεν ήταν πια Κύδωνες, αλλά Κυδωνιάτες.

Μικρασιάτες πρόσφυγες άρτι αποβιβασθέντες στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το 1922. (φωτ.: Library of Congress)

Οι αρχαίοι Μακεδόνες έδωσαν το όνομά τους στην περιοχή που κατέλαβαν και που σήμερα βρίσκεται και βορείως και νοτίως των συνόρων του ελληνικού κράτους. Δεδομένου ότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι σημερινοί κάτοικοι της Μακεδονίας είναι ξενόφερτοι πληθυσμοί (με πιο τελευταία εγκατάσταση εκείνη των προσφύγων της Μικράς Ασίας) και όχι απευθείας απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων, κανονικά θα έπρεπε να λέγονται Μακεδονιάτες, Μακεδόνιοι ή Μακεδονικοί.

Σκηνή συμποσίου. Μακεδονικός τάφος Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης, π. 325-300 π.Χ.. The Banquet, tomb of Agios Athanasios, near Thessaloniki, Greece. Wall painting. Discovered in 1994.

Φυσικά θα ήταν γελοίο να απαιτεί κανείς να αλλάξουν οι κάτοικοι της (ελληνικής) Μακεδονίας το όνομά τους και να λέγονται Μακεδονιάτες. Με ποια νομιμοποίηση μπορούμε να το ζητήσουμε εμείς από τους γείτονές μας; Πολύ απλά: επειδή δεν έχουν καμιά σχέση με τους (Έλληνες) αρχαίους Μακεδόνες. Το ότι δεν είναι Μακεδόνες, δεν τους εμποδίζει όμως να είναι Novamakedonski (Νεομακεδόνες). Όπως οι κάτοικοι του New Mexico δεν είναι Μεξικανοί, η Nova Makedonija δεν είναι η αρχαία Μακεδονία. Αυτό το όνομα δεν χρειάζεται να σκανδαλίζει τους ιστορικά ευαίσθητους Έλληνες, όπως δεν ενοχλεί και τους αλβανόφωνους της πΓΔΜ. Αντίθετα, το όνομα Βόρεια ή Άνω Μακεδονία (όπως Βόρεια και Νότια Κορέα, Βόρεια Ήπειρος, Ανατολική και Δυτική Γερμανία κ.λπ.) αυτόματα δημιουργεί συνειρμούς διχοτόμησης και καλλιεργεί αλυτρωτισμούς. Το όνομα Nova Makedonija, σημειωτέον το όνομα της αρχαιότερης εφημερίδας στην πΓΔΜ, είναι και γεωγραφικά ακριβές και ιστορικά αποδεκτό. Δημιουργεί σαφέστατη διάκριση ανάμεσα στους αρχαίους Μακεδόνες, που ήταν αναμφισβήτητα Έλληνες, και στους σύγχρονους πληθυσμούς που κατοικούν τα εδάφη στα οποία εκείνοι πριν από χιλιετίες έδωσαν το όνομά τους. Δεν υπάρχει λόγος ούτε να γίνεται πολύ κακό για το τίποτα ούτε, για τους λάτρεις της αρχαίας ελληνικής, να «παίζομεν εν ου παικτοίς».

Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Πηγές: http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=939682 - Macedonian Edessa: prosopography and onomasticon