25 καμπαναριά για τον Ελ Γκρέκο. El Greco returns to Toledo

El Greco, View of Toledo, 1596–1600. The link between El Greco (Candia, Crete, 1541-Toledo, 1614) and the City of Toledo is an historical fact and, yet, no exhibition devoted to this painter has ever taken place in Toledo. For this reason, in order to mark the 400th Anniversary of the artist's death on 7th April 1614, this exhibition will be held in the city that best reflects his career and influence.

Στις 18 Ιανουαρίου από τα 25 κωδωνοστάσια του Τολέδο θα ηχήσει ένα πολύ ιδιαίτερο κοντσέρτο για καμπάνες. Αυτή είναι η ημέρα που το Έτος Ελ Γκρέκο θα έχει ξεκινήσει και επίσημα στην Ισπανία με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ζωγράφου. 

The exhibition will be staged at the Museum of Santa Cruz, extending to different spaces throughout Toledo known as El Greco Venues, thus providing an in-depth insight into the different places where El Greco carried out his work: the Vestry of Toledo Cathedral, The Chapel of San José, the Convent of Santo Domingo el Antiguo, the Church of Santo Tomé and the Tavera Hospital. The exhibition will contrast with others devoted to the artist to date, going beyond the habitual approaches. On this occasion we will come across a more complex character, one who is more closely embedded in the original artistic, work-related and intellectual context of the "Greek of Toledo", as he was known in his time.

«Ο προφήτης των μοντέρνων καιρών», ένας από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες όλων των εποχών και μια εξαιρετικά πολυσύνθετη προσωπικότητα, θα έχει επί μία ολόκληρη χρονιά την τιμητική του τόσο στην πόλη και στη χώρα που τον υιοθέτησε όσο και στη χώρα και στην πόλη που τον γέννησε.

El Greco, St. Francis Receiving the Stigmata, 1595

Την επιμέλεια έχει αναλάβει ο Φερνάντο Μαρίας, ο σημαντικότερος μελετητής του Θεοτοκόπουλου στην Ισπανία σήμερα και επιστημονικός επιμελητής του Ιδρύματος «El Greco 2014» το οποίο έχει συσταθεί στην Ισπανία ειδικά για το Ετος Ελ Γκρέκο. Μέσα από την έκθεση, ακριβώς όπως έχει κάνει και μέσα από τις μελέτες του, ο Μαρίας θα προσπαθήσει να ανατρέψει τη στερεοτυπική εικόνα που έχουμε για τον Ελ Γκρέκο ως ενός βαθιά θρησκευόμενου ζωγράφου σε πλήρη σύμπνοια με την ισπανική κοινωνία που τον φιλοξένησε.

Ο Ελ Γκρέκο ήταν ένας διανοούμενος καλλιτέχνης, ανεξάρτητος και αδέσμευτος. Δεν δίστασε να έρθει σε ρήξη ακόμη και με τον Φίλιππο Β' της Ισπανίας αλλά και με σημαντικούς πάτρωνες της εποχής. Aυτός είναι στην ουσία ο λόγος που στράφηκε στα πορτρέτα, στους λατρευτικούς πίνακες και στα ρετάμπλ, στους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να διασφαλίσει το εισόδημά του ένας καλλιτέχνης στην Ισπανία της εποχής.

Η ματιά της έκθεσης είναι λοιπόν αναπόφευκτα περιφερειακή. Ιχνηλατεί την πορεία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου από τον Χάνδακα της βενετοκρατούμενης Κρήτης, με την κατάρτιση στη μεταβυζαντινή παράδοση της αγιογραφίας, στη Βενετία του 1567, όταν αποκτά το προσωνύμιο Ελ Γκρέκο και θητεύει κοντά στον Τισιανό, ενώ επηρεάζεται βαθύτατα από τον Τιντορέτο. Τον ακολουθεί στη Ρώμη του 1570, όπου εξοικειώνεται με τη δουλειά σπουδαίων καλλιτεχνών της εποχής όπως ο Τζιόρτζιο Κλόβιο και ο Μιχαήλ Άγγελος.

Για αυτόν τον τελευταίο είχε μάλιστα αποφανθεί ότι «δεν ξέρει να ζωγραφίζει», μια μικρή εκδήλωση ενός μεγάλου εγώ που νιώθει ανίκητο χάρη στις αδιαμφισβήτητες ικανότητές του. Αναπόφευκτα όμως η έμφαση στην έκθεση αυτή θα δοθεί στη δουλειά που έκανε ως πορτρετίστας όταν εγκαταστάθηκε στο Τολέδο. 

Είναι το μόνο είδος της ζωγραφικής του για το οποίο κατάφερε να κατακτήσει αναγνώριση και δόξα από τους συγχρόνους του, μολονότι οι παραμορφωμένες φιγούρες και η επιμήκυνση στα ανθρώπινα χαρακτηριστικά δεν είχαν καμία σχέση με την εικονογραφία των υπόλοιπων καλλιτεχνών στην Ισπανία του Φιλίππου Β'.

Ως προέκταση της έκθεσης οι επισκέπτες του Τολέδο θα μπορούν να επισκεφθούν και πέντε κομβικά σημεία της πόλης όπου βρίσκονται αυθεντικοί πίνακες του Ελ Γκρέκο στο περιβάλλον για το οποίο δημιουργήθηκαν. Ανάμεσά τους η εκκλησία της Μονής Σάντο Ντομίνγκο ελ Αντίγκουο, όπου φιλοτέχνησε τα πρώτα του ρετάμπλ όταν έφτασε στο Τολέδο από την Ιταλία το 1577 και όπου ενταφιάστηκε όταν πέθανε ώσπου ο γιος του να μεταφέρει το λείψανό του στην εκκλησία του Σαν Τορκουάτο. Ή ο καθεδρικός ναός του Τολέδο για τον οποίο ζωγράφισε το περίφημο «El espolio» («Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού»).

El Espolio, Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού, 1577-9, λάδι σε μουσαμά, 285 x 173 εκ., Τολέδο, Καθεδρικός Ναός.

Ο συγκεκριμένος πίνακας ήταν η αιτία για σοβαρή οικονομική διαφωνία ανάμεσα στους εκπροσώπους του καθεδρικού ναού και στον Ελ Γκρέκο. Εκείνοι το κοστολόγησαν στα 227 δουκάτα, ο Ελ Γκρέκο από την άλλη εκτιμούσε ότι άξιζε 900. Εις μάτην.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ” Η κυρία με τη γούνα”, 1580

Στο Πράδο της Μαδρίτης η έμφαση θα δοθεί στην έκθεση «Ο Ελ Γκρέκο και η μοντέρνα ζωγραφική» (24/6-5/10) προκειμένου να επισημανθεί η επιρροή που άσκησε ο αντισυμβατικός ζωγράφος στα καλλιτεχνικά ρεύματα του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού. Όταν, δηλαδή, έπειτα από σχεδόν δύο αιώνες λήθης τον ανακάλυπταν ξανά οι γάλλοι ζωγράφοι και οι εκπρόσωποι του μοντερνισμού. Είκοσι πέντε έργα του θα αντιπαρατεθούν με περίπου 75 πίνακες και σχέδια μοντερνιστών για να αναδειχθούν οι εκλεκτικές συγγένειες μεταξύ τους. Τα 18 από αυτά θα είναι του Πικάσο. 

Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως (1608-14, λάδι σε μουσαμά, 222,3 x 193 εκ., Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο. 

Είναι γνωστό ότι κατά την μπλε περίοδό του μελετούσε την ανατομία των ασκητικών μορφών του Ελ Γκρέκο, ενώ όταν δούλευε τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» μελετούσε το έργο «Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως» το οποίο βρισκόταν στην κατοχή ενός φίλου του. Η εκφραστικότητα των μορφών, η εκκεντρική παλέτα και τα αδούλευτα φόντα είχαν επηρεάσει και τη ζωγραφική του Εντουάρ Μανέ, όπως φαίνεται στο έργο του «Η κυρία με τη γούνα», το οποίο επίσης περιλαμβάνεται στην έκθεση. Οι εξπρεσιονιστές, από την άλλη, τόσο σε Ευρώπη όσο και σε Αμερική, τον θεωρούσαν σχεδόν πρόδρομό τους, κυρίως όσον αφορά τις εκφραστικές παραμορφώσεις στις μορφές του Γκρέκο.

Έξι εκθέσεις στην Ελλάδα

El Greco, Christ Healing the Blind, 1578

Η Ελλάδα δεν υπολείπεται σε εκδηλώσεις για το Έτος Θεοτοκόπουλου, αν και οι πέντε από τις έξι εκθέσεις που θα διοργανωθούν θα πραγματοποιηθούν προς το τέλος του 2014, μέσα στον Νοέμβριο. Η χρηματοδότησή τους έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα ΕΣΠΑ από τη γενική γραμματέα του ΥΠΠΟ κυρία Λίνα Μενδώνη και πρόεδρο της οργανωτικής επιτροπής των εκδηλώσεων. Την επιστημονική επιμέλεια έχει αναλάβει ο κ. Νίκος Χατζηνικολάου, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η αρχή θα γίνει από το  Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο τον Ιούνιο (21/6-2/10) με την έκθεση «Ο Ελ Γκρέκο μεταξύ Βενετίας και Ρώμης», η οποία θα παρουσιαστεί εν συνεχεία στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς τον Νοέμβριο (20/11). Στο πλαίσιο του διεθνούς δανεισμού έργων τέχνης του Ελ Γκρέκο στην Ελλάδα θα έρθουν δύο πολύ σημαντικά πορτρέτα από το Μουσείο του Πράδο για την έκθεση «Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο», η οποία θα διοργανωθεί στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη (12/11). «Δεν έχει γίνει ποτέ στην Ισπανία μια έκθεση με αντίστοιχη θεματική» επισημαίνει ο κ. Χατζηνικολάου, ο οποίος είναι και καλλιτεχνικός επιμελητής της έκθεσης. «Σκοπός είναι να συλλάβουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούσε ο Θεοτοκόπουλος στο Τολέδο. Ένα περιβάλλον στο οποίο δεν μπορούσε να αφομοιωθεί καλλιτεχνικά εξαιτίας και της ιταλικής παιδείας του, η οποία ήταν υψηλότατου επιπέδου. Ο κύκλος με τον οποίο μπορούσε να κουβεντιάσει γι' αυτά που τον ενδιέφεραν ήταν πολύ περιορισμένος αλλά πολύ σημαντικός».

Στις εκθέσεις  «Τέχνη και κοινωνία στην Κρήτη στα χρόνια του Θεοτοκόπουλου» στο Βυζαντινό Μουσείο και «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και η Ναυμαχία της Ναυπάκτου» στο Κυκλαδικής Τέχνης θα διοχετευθούν τα υπόλοιπα έργα που πρόκειται να ταξιδέψουν στην Ελλάδα. 

Όπως ένα από τα σημαντικότερα νεανικά έργα του Θεοτοκόπουλου, ο πίνακας με το «Νέο αγόρι που φυσάει ένα δαυλί για να ανάψει με αυτό ένα κερί» από το Μουσείο Καποντιμόντε στη Νάπολι, μια άγνωστη μινιατούρα από αγγλική συλλογή και κατά πάσα πιθανότητα ο πίνακας «Η Προσκύνηση του Αγίου Ονόματος του Ιησού» από το Εσκοριάλ.

Το έργο «Στέψη της Θεοτόκου» (1570) από το Κοινωφελές Ίδρυμα «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης».

Πλην των τριών έργων που θα σταλούν στο Τολέδο για την έκθεση «Ο Έλληνας του Τολέδο» στις εκθέσεις επί ελληνικού εδάφους αναμένεται να αξιοποιηθούν και τα έργα που βρίσκονται στα ελληνικά μουσεία και συλλογές: «Η ταφή του Χριστού» και «Ο Άγιος Πέτρος» της Εθνικής Πινακοθήκης, «Η βάπτιση του Χριστού» και η «Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά» του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, «Η κοίμηση της Θεοτόκου» από τον Ναό Κοιμήσεως στην Ερμούπολη Σύρου και βεβαίως η σχετικά πρόσφατα αποκτηθείσα «Στέψη της Θεοτόκου» του Ιδρύματος Ωνάση.

Στην Πινακοθήκη στου Γουδή θα φιλοξενηθούν ψηφιακές αναπαραστάσεις έργων του Ελ Γκρέκο. Στο Μουσείο Αλεξ Μυλωνά - Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, από την άλλη, θα διοργανωθεί η έκθεση «Γκρεκομάνια» (13/11) από τον καλλιτεχνικό διευθυντή του μουσείου Ντένη Ζαχαρόπουλο. Σκοπός είναι  να αναδειχθεί η σχέση του Ελ Γκρέκο με την Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα ως και το 1950, όταν δηλαδή η χώρα τον ανακάλυπτε ξανά μαζί με όλον τον υπόλοιπο κόσμο. Σε αυτήν θα παρουσιαστούν σχέδια του Κόντογλου ή του Γκίκα, χαρακτικά, γραμματόσημα, αντίγραφα ζωγράφων, μελέτες και γελοιογραφίες τα οποία έχουν σχέση με το πώς προσλάμβανε η ελληνική κοινωνία τον Γκρέκο.

«Η εισαγωγή του Γκρέκο στην ελληνική πραγματικότητα στις αρχές του 20ού αιώνα είναι μια τεράστια ανάσα. Επέτρεψε ένα άνοιγμα προς τη Δύση που δεν είχαμε φανταστεί» σχολιάζει ο κ. Ζαχαρόπουλος. «Η δυναμική της πρόσληψης του έργου του από την κοινωνία και τον καλλιτεχνικό και πνευματικό μας κόσμο είναι τεράστια. Από την άλλη, στόχος της έκθεσης είναι να αναδείξει πώς η ιδιαιτερότητα του Ελ Γκρέκο δεν προέκυψε επειδή αυτός ο άνθρωπος γεννήθηκε ιδιαίτερος, όπως ο Μακρυγιάννης και ο Θεόφιλος. Η ιδιαιτερότητα του Ελ Γκρέκο σμιλεύτηκε μέσα από τα βιώματά του, τα ταξίδια και τη θέλησή του να φτιάξει μια δική του γλώσσα, κάτι που τον κατέστησε τελικά έναν από τους πρώτους μοντέρνους ζωγράφους του κόσμου. 

Αυτοπροσωπογραφία(;) (π. 1590-1600), Λάδι σε μουσαμά, 52,7x46,7 εκ., Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο.

Ο Ελ Γκρέκο δεν είναι Ισπανός ούτε Έλληνας ούτε Βενετσιάνος αλλά έχει ένα δικό του, πολύ ιδιαίτερο ιδίωμα, είναι ένα ολοκληρωμένο "υποκείμενο". Όλος ο νεοελληνικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από ανάλογες ιδιαιτερότητες μοναδικών δημιουργών. Είναι ένας άνθρωπος που έχει τις αρετές του Μακρυγιάννη, την αφέλεια του Θεόφιλου, τη γνώση του Καζαντζάκη, το βάθος του Καβάφη, την τρέλα του Σολωμού και κατ' αυτόν τον τρόπο μας επιτρέπει να υπάρχουμε σε όλον τον κόσμο χωρίς το κόμπλεξ του ποιοι είμαστε».

Την Δευτέρα “ξυπνάει” η Rosetta. Rosetta comet chaser set to wake up on Monday after three years' sleep

After it has braked and pulled alongside the comet, Rosetta will send down a lander called Philae. Illustration: Esa

Στις 10 το πρωί της ερχόμενης Δευτέρας θα ηχήσει ένα ξυπνητήρι διαφορετικό από τα συνηθισμένα. Έπειτα από 957 ημέρες χειμερίας νάρκης, στο διαστημικό σκάφος Rosetta της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος (ESA) θα φτάσει η εντολή για επαναλειτουργία των οργάνων και των συστημάτων του καθώς πλησιάζει στον τελικό του προορισμό.

Το σκάφος οδεύει προς τον κομήτη 67P/Churyumov–Gerasimenko, και από την εκτόξευσή του το 2004 έχει ακολουθήσει μία πολύπλοκη τροχιά με τρία περάσματα από τη Γη και ένα από τον Άρη, προκειμένου να χρησιμοποιήσει την έλξη από τη βαρύτητά τους για να αποκτήσει την απαιτούμενη ταχύτητα για να προσεγγίσει τον κομήτη. Οι ελιγμοί αυτοί το έχουν οδηγήσει να έχει μέχρι σήμερα διανύσει περισσότερα από 7 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα.

Για την εξοικονόμηση ενέργειας η Rosetta έκλεισε όλα της τα συστήματα το 2011, πλην του κεντρικού υπολογιστή και ορισμένων θερμαντήρων. Κατά τη διάρκεια του ύπνου της οι ηλιακές κυψέλες της ήταν στραμμένες προς τον Ήλιο για να επαναφορτιστούν οι μπαταρίες της. Με αρκετή ενέργεια πλέον στους συσσωρευτές και το τελικό στάδιο της αποστολής να πλησιάζει σε λίγους μήνες, η επανέναρξη της λειτουργίας των υπόλοιπων συστημάτων του σκάφους είναι σχεδιασμένη για αυτή τη Δευτέρα στις 12:00 ώρα Ελλάδος.

A computer generated image shows Rosetta, the billion-dollar comet-chasing-spacecraft.

Καθώς το σκάφος βρίσκεται πλέον 807 εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά από τη Γη η εντολή από τους επίγειους σταθμούς θα χρειαστεί 45 λεπτά για να φτάσει στο προορισμό της ενώ η σταδιακή εκκίνηση των υπόλοιπων συστημάτων θα διαρκέσει αρκετές ώρες, με τους τεχνικούς στη Γη να είναι συντονισμένοι με αγωνία, χρησιμοποιώντας ένα διεθνές δίκτυο από κεραίες διαμέτρου 35 και 70 μέτρων.

Μετά την ενεργοποίηση του σκάφους θα ξεκινήσουν οι ελιγμοί ώστε να οδηγηθεί στην ακριβή πορεία προς τον κομήτη, τον οποίο αναμένεται να πλησιάσει και να τεθεί σε τροχιά γύρω του τον Αύγουστο. Τα πρώτα στάδια της αποστολής αφορούν στη λεπτομερή παρατήρηση της επιφάνειάς του και τη μέτρηση διάφορων χαρακτηριστικών του όπως το βαρυτικό του πεδίο, το σχήμα και η περιστροφή του.

Μετά την ενεργοποίηση του σκάφους θα ξεκινήσουν οι ελιγμοί ώστε να οδηγηθεί στην ακριβή πορεία προς τον κομήτη, τον οποίο αναμένεται να πλησιάσει και να τεθεί σε τροχιά γύρω του τον Αύγουστο. Τα πρώτα στάδια της αποστολής αφορούν στη λεπτομερή παρατήρηση της επιφάνειάς του και τη μέτρηση διάφορων χαρακτηριστικών του όπως το βαρυτικό του πεδίο, το σχήμα και η περιστροφή του.

Η Rosetta είναι επίσης εφοδιασμένη και με ένα μικρότερο ερευνητικό όχημα που έχει τη δυνατότητα να προσεδαφιστεί στην επιφάνεια του κομήτη. Στα πλάνα της ESA είναι η απελευθέρωση του οχήματος το Νοέμβριο, λίγο καιρό προτού ο κομήτης αρχίζει να πλησιάζει τον Ήλιο παράγοντας ένα νέφος αερίων και θραυσμάτων τα οποία θα μελετήσει το όχημα για όσο διαρκέσει η ενέργειά του.

The centre of the Milky Way galaxy and constellation Scorpius. In March, the comet happened to be located in this direction although it is invisible (red box)

Η Rosetta είναι επίσης εφοδιασμένη και με ένα μικρότερο ερευνητικό όχημα που έχει τη δυνατότητα να προσεδαφιστεί στην επιφάνεια του κομήτη. Στα πλάνα της ESA είναι η απελευθέρωση του οχήματος το Νοέμβριο, λίγο καιρό προτού ο κομήτης αρχίζει να πλησιάζει τον Ήλιο παράγοντας ένα νέφος αερίων και θραυσμάτων τα οποία θα μελετήσει το όχημα για όσο διαρκέσει η ενέργειά του.

Graphic on the European probe Rosetta and its mission.

Πρόκειται για την πρώτη αποστολή που θα ερευνήσει με τόση λεπτομέρεια έναν κομήτη, οι οποίοι θεωρούνται πως σχηματίστηκαν ταυτόχρονα με το Ηλιακό μας Σύστημα πριν από 4.6 δισεκατομμύρια χρόνια. Για το λόγο αυτό, οι επιστήμονες θεωρούν πως οι κομήτες έχουν πολλά να μας πουν για την προέλευση και την ιστορία της περιοχής που βρισκόμαστε στο Σύμπαν.

Πλανήτης σε «κλώνο» του Ήλιου, First Planet Found Around Solar Twin in Star Cluster

Η καλλιτεχνική άποψη για έναν από τους τρεις πλανήτες που ανακαλύφθηκαν στο αστρικό σμήνος Messier 67. This artist's impression shows one of the three newly discovered planets in the star cluster Messier 67. In this cluster the stars are all about the same age and composition as the Sun. This makes it a perfect laboratory to study how many planets form in such a crowded environment. Very few planets in clusters are known and this one has the additional distinction of orbiting a solar twin -- a star that is almost identical to the Sun in all respects. (Credit: ESO/L. Calçada)

Σημαντικές ανακαλύψεις έκανε ομάδα αστρονόμων με επικεφαλής επιστήμονες του Ινστιτούτου Εξωγήινης Φυσικής Μαξ Πλανκ στη Γερμανία. Εντόπισαν τρεις ακόμη πλανήτες μακριά από το ηλιακό μας σύστημα. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ένας εξ αυτών επειδή κινείται γύρω από ένα άστρο που δεν είναι απλά παρόμοιο με τον Ήλιο αλλά… ολόιδιο με αυτόν.

Ο αστρικός «στόχος»

This chart shows the location of the star cluster Messier 67 in the constellation of Cancer (The Crab). This map shows most of the stars that are visible to the unaided eye under good conditions, and the location of the cluster is highlighted with a red circle on the image. This object can be spotted with binoculars and many of its component stars seen with a moderate-sized telescope. Credit: ESO, IAU and Sky & Telescope

Μέχρι σήμερα έχουν ανακαλυφθεί περισσότεροι από χίλιοι πλανήτες μακριά από το ηλιακό μας σύστημα (εξωπλανήτες) και η συντριπτική πλειονότητά τους περιστρέφεται γύρω από μεμονωμένα άστρα. Ελάχιστοι εξωπλανήτες έχουν εντοπισθεί μέσα σε αστρικά σμήνη. Γι αυτό και η ανακάλυψη τριών πλανητών μέσα σε ένα αστρικό σμήνος κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντική.

Οι ερευνητές αποφάσισαν πριν από έξι χρόνια να μελετήσουν το αστρικό σμήνος M67 που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 2.700 ετών φωτός στον αστερισμό του Καρκίνου. Το σμήνος περιέχει περίπου 500 άστρα τα περισσότερα εκ των οποίων είναι παρόμοιας ηλικίας, σύνθεσης και μεγέθους με τον Ήλιο.

Για τις παρατηρήσεις τους οι ερευνητές χρησιμοποίησαν το τηλεσκόπιο 3.6 μέτρων του Νότιου Ευρωπαϊκού Παρατηρητήριου (ESO) που βρίσκεται στο αστεροσκοπείο La Silla στη Χιλή. Σε αυτό το τηλεσκόπιο υπάρχει ένα ειδικό όργανο, το HARPS, με το οποίο διευκολύνεται ο εντοπισμός πλανητών.

Τα σπάνια «ευρήματα»

This wide-field image of the sky around the old open star cluster Messier 67 was created from images forming part of the Digitized Sky Survey 2. The cluster appears as a rich grouping of stars at the centre of the picture. Messier 67 contains stars that are all about the same age, and have the same chemical composition, as the Sun. Credit: ESO/Digitized Sky Survey 2. Acknowledgement: Davide De Martin

Οι ερευνητές στόχευσαν 88 άστρα του σμήνους τα οποία παρατηρούσαν και μελετούσαν στο διάστημα των έξι ετών. Τα δεδομένα που συνέλεξαν τα διασταύρωσαν με δεδομένα από παρατηρήσεις που έγιναν σε αυτά τα άστρα από άλλα τηλεσκόπια. Εντόπισαν τελικά την ύπαρξη τριών πλανητών στο Μ67.

Ο ένας εξ αυτών κινείται όπως προείπαμε σε ένα άστρο «δίδυμο» του Ήλιου. Ο δεύτερος πλανήτης κινείται σε ένα άστρο όχι εντελώς όμοιο αλλά παρόμοιο με τον Ήλιο. Ο τρίτος πλανήτης κινείται γύρω από ένα «ώριμο» άστρο, ένα άστρο που βρίσκεται πλέον στο τελικό στάδιο της ζωής του έχοντας μετεξελιχθεί σε ερυθρό γίγαντα.

Ο πρώτος πλανήτης έχει μέγεθος περίπου 60% μικρότερο από αυτό του Δία και ολοκληρώνει μια πλήρη περιστροφή γύρω από το μητρικό του άστρο σε επτά ημέρες. Πρόκειται για τον πλανήτη που βρίσκεται στο άστρο που είναι όμοιος με τον Ήλιο.

Ο δεύτερος πλανήτης έχει παρόμοιο μέγεθος με τον πρώτο και ολοκληρώνει μια πλήρη περιστροφή γύρω από το μητρικό του άστρο σε πέντε ημέρες. Ο τρίτος πλανήτης είναι γιγάντιος, μεγαλύτερος από τον Δία, και ολοκληρώνει την περιστροφή γύρω από το άστρο του σε 122 ημέρες. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astronomy&Astrophysics».

Ραδιοσταθμός παίζει στον ρυθμό της κοσμικής ακτινοβολίας που βομβαρδίζει τη Σελήνη. Space Music: How To Hear Solar Flares From The Moon

The Cosmic Ray Telescope for the Effects of Radiation, or CRaTER, on NASA's Lunar Reconnaissance Orbiter has six detectors to monitor the energetic charged particles from galactic cosmic rays and solar events. Image Credit: NASA/GSFC

Όλοι μπορούν πλέον να εντρυφήσουν στο ρεπερτόριο του φεγγαριού: Το τελευταίο εργαλείο για την παρακολούθηση του διαστημικού καιρού είναι ένας διαδικτυακός ραδιοσταθμός ο οποίος μετατρέπει σε μουσική τις μετρήσεις της ακτινοβολίας στη Σελήνη.

Συνδεθείτε και ακούστε τον CRaTER radio πατώντας ΕΔΩ

Ο επιστημονικός ραδιοσταθμός λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο και λαμβάνει μετρήσεις της ακτινοβολίας που δέχεται ο Σεληνιακός Αναγνωριστικός Δορυφόρος (LRO) της ΝASA. Τα επίπεδα της ακτινοβολίας καθορίζουν τις νότες και το κλειδί της μουσικής, ακόμα και το ποιο όργανο ακούγεται -για παράδειγμα πιάνο, κιθάρα ή μπάντζο.

Οι πλανητικοί επιστήμονες συχνά μετατρέπουν τα δεδομένα αποστολών σε ήχους, προκειμένου να αξιοποιούν την ικανότητα του ανθρώπινου αφτιού να αντιλαμβάνεται μικρές μεταβολές ακόμα και σε συνθήκες υψηλού θορύβου.

Live, from the moon, it's the space weather report: Data from a lunar orbiter is being used to create a music stream that reflects conditions in space. Here, an image created by NASA "visualizers" who used data from 2010 to show the moon traveling across the sun, as happens two or three times a year. NASA/SDO/LRO/GSFC

«Η μουσική διευκολύνει τους ανθρώπους να προσλάβουν τα δεδομένα -είναι κάτι που μοιάζει φυσικό για τις διαστημικές αποστολές» σχολίασε ο Τζον Κέλερ, ερευνητής της αποστολής LRO στο Κέντρο Διαστημικής Πτήσης Goddard της NASA.

This is LRO's CRaTER instrument, prior to its installation on the spacecraft. Credit: NASA Goddard/Debbie McCallum

Ο νέος ραδιοσταθμός ονομάζεται Crater Live και αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο του Νιου Χάμπσαϊρ. Αντλεί δεδομένα από το όργανο Crater (Cosmic Ray Telescope for the Effects of Radiation) του δορυφόρου LRO. Το Crater διαθέτει έξι ανιχνευτές που καταγράφουν τα ενεργητικά σωματίδια τόσο της κοσμικής ακτινοβολίας όσο και των ηλιακών εκρήξεων.

Το όργανο επιτελεί δύο λειτουργίες: αφενός, μετράει την επίδραση της ακτινοβολίας σε ένα υλικό που μοιάζει με τους ανθρώπινους ιστούς -αυτό βοηθά τους επιστήμονες να κατανοήσουν πώς η έκθεση στην ακτινοβολία θα επηρέαζε ένα ανθρώπινο πλήρωμα. Αφετέρου, μελετά την επίδραση της ακτινοβολίας στην ίδια τη σεληνιακή επιφάνεια.

Κάθε σωματίδιο που προσκρούει στους ανιχνευτές καταγράφεται ως ένα «κλικ». Οι μετρήσεις μεταδίδονται στο Crater Live, όπου ειδικό λογισμικό μετατρέπει τα κλικ σε τόνους μιας κλίμακας τεσσάρων οκτάβων. Όσο χαμηλότερη είναι η συχνότητα του ήχου, τόσο μικρότερα είναι τα επίπεδα ακτινοβολίας.

Επιπλέον, το λογισμικό καθορίζει το κλειδί της μελωδίας και το όργανο που θα ακούγεται με βάση την πρόσφατη δραστηριότητα: τα χαμηλότερα επίπεδα αντιστοιχούν στο πιάνο, ενώ τα υψηλότερα στον ήχο του μπάντζου.

Ο ραδιοσταθμός λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο, όχι όμως αδιαλείπτως: Το LRO χάνει την επαφή με τη Γη για περίπου μια ώρα όταν περνά πάνω από την αθέατη πλευρά της Σελήνης. Σε αυτό το διάστημα αναπαράγει τη δραστηριότητα της προηγούμενης ώρας.

Γιατί τα πουλιά πετούν σε σχηματισμό V. Why do bird fly in V formation? Ibises help scientists figure it out

Ο σχηματισμός V επιτρέπει στα πουλιά να εξοικονομούν ενέργεια κατά την πτήση τους στα μεγάλα ταξίδια. Canada geese flying in a V-formation. Credit: Ted (bobosh_t)

Τα πουλιά είναι ενδεχομένως καλύτεροι γνώστες της αεροδυναμικής από τον άνθρωπο, όπως δείχνουν νέα επιστημονικά ευρήματα. Ομάδα ερευνητών ανακάλυψε ότι η πτήση πολλών αποδημητικών πτηνών σε σχηματισμό V, πέραν του ότι προσφέρει ένα υπέροχο θέαμα στον ουρανό, τους δίνει τη δυνατότητα να εξοικονομούν πολύτιμη ενέργεια «δαμάζοντας» τα ρεύματα του αέρα. Για καλύτερα αποτελέσματα παίρνουν μάλιστα πολύ συγκεκριμένες θέσεις και συγχρονίζουν τις κινήσεις των φτερών τους με ποικίλους τρόπους.

V, ο σχηματισμός της πτητικής «νίκης»

Βόρειες φαλακρές φρασκιόρνιθες πετούν σε σχηματισμό. Ibises get fly with a little help from their friends. Image: Markus Unsöld

Πολλά είδη πτηνών που μεταναστεύουν από τον Βορρά προς τον Νότο πραγματοποιούν το ταξίδι τους πετώντας σε συγκεκριμένες θέσεις που σχηματίζουν μια γωνία σαν το λατινικό γράμμα V. Ο λόγος για τον οποίο κάνουν κάτι τέτοιο αποτελούσε «μυστήριο» για τους ειδικούς. Μια θεωρία έχει προτείνει ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο δυσκολεύουν τις επιθέσεις των αρπακτικών, μια άλλη ότι ο «καλύτερος» στον προσανατολισμό μπαίνει μπροστά για να οδηγήσει τους υπολοίπους.

Μια τρίτη έχει υποστηρίξει ότι ο «αεροδυναμικός» αυτός σχηματισμός εξοικονομεί ενέργεια (και άρα και δυνάμεις) για τα πουλιά που πετούν στο πίσω μέρος του V, γεγονός το οποίο επιβεβαιώθηκε θεωρητικά με μοντέλα. Όπως όμως είχε φανεί προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η εξοικονόμηση τα μέλη της ομάδας έπρεπε να πετούν σε πολύ συγκεκριμένες θέσεις και να κουνούν τα φτερά τους με απόλυτο συγχρονισμό. Οι επιστήμονες θεώρησαν μάλλον απίθανο να συμβαίνει κάτι τέτοιο και έτσι η θεωρία αυτή δεν επεκράτησε έναντι των υπολοίπων.

The northern bald ibis. Credit: Ltshears.

Τώρα επιστήμονες από το Βασιλικό Κτηνιατρικό Κολέγιο του Λονδίνου με επικεφαλής τον Στίβεν Πορτουγκάλ και τον Τζέιμς Ασεργουντ αποδεικνύουν για πρώτη φορά στην πράξη ότι το «απίθανο» είναι πέρα για πέρα αληθινό. Οι ερευνητές παρακολούθησαν το μεταναστευτικό ταξίδι μιας ομάδας πτηνών του είδους βόρεια φαλακρή ίβις ή βόρεια φαλακρή θρασκιόρνιθα (Gerontius eremite). Η σπάνια ευκαιρία για την παρακολούθηση άγριων πτηνών σε πτήση δόθηκε από ένα βραβευμένο πρόγραμμα στην Αυστρία. Η φαλακρή ίβις είναι ένα είδος που έχει εκλείψει από την Ευρώπη εδώ και 400 χρόνια και αυστριακοί επιστήμονες προσπαθούν να την επανεισαγάγουν εκτρέφοντας πτηνά και καθοδηγώντας τα στο πρώτο ταξίδι τους με ένα ειδικό ελαφρύ ιπτάμενο σκάφος.

Απόλυτος συντονισμός

A Nature video explains the mechanism behind flying in a V formation.

Οι επιστήμονες του Βασιλικού Κτηνιατρικού Κολεγίου προσάρτησαν σε 14 φαλακρές θρασκιόρρνιθες που θα πραγματοποιούσε το παρθενικό της ταξίδι από την Αυστρία προς τον Νότο ειδικά μηχανήματα τα οποοία είχαν σχεδιάσει έτσι ώστε να καταγράφουν τις θέσεις και τις κινήσεις των φτερών του κάθε πτηνού. Προς έκπληξή τους τα αποτελέσματα, τα οποία δημοσιεύθηκαν στην επιθεώρηση «Nature», έδειξαν ότι ο τρόπος που πετούσαν τα πουλιά διατηρώντας τον σχηματισμό τους σε σχήμα V ταίριαζε απόλυτα με τις προβλέψεις του θεωρητικού μοντέλου της αεροδυναμικής. «Τοποθετούνται στην καλύτερη δυνατή θέση και κουνούν τα φτερά τους στον καλύτερο δυνατό ρυθμό» ανέφερε ο δρ Πορτουγκάλ στο ειδησεογραφικό τμήμα του «Nature».

Με βάση το θεωρητικό μοντέλο προκειμένου να επιτευχθούν τα βέλτιστα αποτελέσματα στον σχηματισμό V το κάθε πουλί θα πρέπει να τοποθετεί το φτερό του στο κινούμενο προς τα επάνω τμήμα του στροβίλου αέρα που δημιουργείται από την άκρη του φτερού του πουλιού που πετάει μπροστά του. Ο στρόβιλος αυτός όμως αλλάζει θέση προς τα επάνω ή προς τα κάτω καθώς το πουλί που βρίσκεται μπροστά κουνάει τα φτερά του. Για τον λόγο αυτό το πουλί που βρίσκεται από πίσω δεν θα πρέπει μόνο να τοποθετηθεί στην κατάλληλη θέση αλλά επί πλέον να κουνάει τα φτερά του στον κατάλληλο χρόνο (ο οποίος αλλάζει ανάλογα με την απόσταση μεταξύ των πτηνών).

Αυτό ακριβώς έκαναν οι φαλακρές θρασκιόρνιθες που παρακολούθησαν οι βρετανοί ερευνητές. Κατά τη διάρκεια της πτήσης τους τα πουλιά άλλαζαν συχνά τη θέση και τον ρυθμό της κίνησης των φτερών τους. Αυτά που βρίσκονταν στα σκέλη του V – λίγο πιο πίσω από το πουλί που πετούσε μπροστά – κουνούσαν τα φτερά τους συγχρονισμένα ώστε να επιτρέπουν σε εκείνα που πετούσαν τελευταία να παίρνουν περισσότερη ώθηση ενώ εκείνα που βρίσκονταν ακριβώς πίσω από του «οδηγού» κουνούσαν τα φτερά τους εκτός χρόνου ώστε να ελαχιστοποιούν την επίδραση της καθοδικής φοράς που δημιουργούσαν οι στρόβιλοι από τα φτερά του πρώτου πουλιού.

Αυτό δείχνει ότι τα πουλιά έχουν εξαιρετική ικανότητα να αισθάνονται ή και να προβλέπουν τις αναταράξεις του αέρα που προκαλούν οι «σύντροφοί» τους στην πτήση. Ο σχηματισμός V ωστόσο δεν υιοθετείται από όλα τα αποδημητικά πτηνά – ορισμένα, με κύριο παράδειγμα τα ωδικά πτηνά, τον έχουν εγκαταλείψει. Ο λόγος, σύμφωνα με τους ερευνητές, είναι ότι ενδεχομένως δεν προσφέρει την ίδια εξοικονόμηση ενέργειας στα μικρότερου μεγέθους πουλιά. «Φαίνεται ότι υπάρχει ένα σημείο, περίπου γύρω στο μέγεθος του γλάρου, επάνω από το οποίο αξίζει κάποιος να το κάνει» δήλωσε ο δρ Πορτουγκάλ στο περιοδικό «New Scientist».

Η «ήσυχη» μαύρη τρύπα του Γαλαξία. Oddly Quiet Black Hole Spotted Around Fast-Spinning Star

Καλλιτεχνική απεικόνιση του σπάνιου κοσμικού ζεύγους που εντόπισαν οι αστρονόμοι. Το άστρο τύπου Β με τον κοσμικό δίσκο γύρω του και τη μελανή οπή που υπάρχει δίπλα του. Artist's concept of the MWC 656 system, which consists of a massive "Be" star and a companion black hole. The star rotates at very high speed, ejecting an equatorial disc of matter that is transferred to the black hole through an accretion disc. Credit: Gabriel Pérez Díaz, Servicio MultiMedia (IAC)

Μια πραγματικά απρόσμενη ανακάλυψη έκαναν αστρονόμοι που εντόπισαν ένα σπάνιο είδος μελανής οπής στον γαλαξία μας. Πρόκειται για μια αδρανή μαύρη τρύπα που «συνοδεύει» ένα μεγάλο άστρο.

Σπάνιο «ζευγάρι»

Την ανακάλυψη έκαναν επιστήμονες χρησιμοποιώντας δύο οπτικά τηλεσκόπια που βρίσκονται στο αστεροσκοπείο Roque de los Muchachos στα Κανάρια Νησιά. Εντόπισαν τη μελανή οπή κοντά στο άστρο MWC 656 που ανήκει στην κατηγορία των άστρων τύπου Β (Be stars) που είναι συνήθως πολύ μεγάλα και έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως την εκπομπή ύλης που είναι ελαφρώς ιονισμένη.

Neutron stars are created when giant stars die in supernovas and their cores collapse, with the protons and electrons essentially melting into each other to form neutrons. Credit: NASA/Dana Berry

Οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι τα άστρα τύπου Β κατά κανόνα συνοδεύονται από κάποιο άλλο κοσμικό σώμα που συνήθως είναι ένα άστρο νετρονίου δηλαδή το «κουφάρι» ενός άστρου που καταστράφηκε σε έκρηξη σουπερνόβα. Για πρώτη φορά όμως εντοπίζεται η παρουσία μιας μελανής οπής δίπλα σε ένα τέτοιο άστρο. Η μελανή οπή δεν είχε εντοπιστεί μέχρι σήμερα επειδή είναι αδρανής και δεν εκπέμπει ακτινοβολία.

Το άστρο

Το MWC 656 βρίσκεται σε απόσταση 8.500 χιλιάδων ετών φωτός από τη Γη και εκτιμάται ότι έχει μάζα 10-16 φορές μεγαλύτερη από αυτή του Ήλιου. Το άστρο περιστρέφεται με πολύ μεγάλη ταχύτητα με αποτέλεσμα η ύλη που εκπέμπει να έχει σχηματίσει ένα κοσμικό δίσκο γύρω του. Οι αστρονόμοι θα αρχίσουν πλέον να παρατηρούν πιο προσεκτικά τα άστρα τύπου Β (και) για να εντοπίζουν μελανές τρύπες. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature».  

Το Μεγα(λοπρεπές) Νεφέλωμα. Spitzer's Orion

Μοιάζει με πίνακα ζωγραφικής αλλά είναι το εντυπωσιακό Μέγα Νεφέλωμα του Ωρίωνα. Few cosmic vistas excite the imagination like the Orion Nebula, an immense stellar nursery some 1,500 light-years away. This stunning false-color view spans about 40 light-years across the region, constructed using infrared data from the Spitzer Space Telescope. Compared to its visual wavelength appearance, the brightest portion of the nebula is likewise centered on Orion's young, massive, hot stars, known as the Trapezium Cluster. But the infrared image also detects the nebula's many protostars, still in the process of formation, seen here in red hues. In fact, red spots along the dark dusty filament to the left of the bright cluster include the protostar cataloged as HOPS 68, recently found to have crystals of the silicate mineral olivine within its protostellar envelope. Image Credit: NASA, JPL-Caltech, T. Megeath (Univ. Toledo, Ohio)

Η NASA έδωσε στη δημοσιότητα μια νέα εντυπωσιακή ομολογουμένως εικόνα από το Μέγα Νεφέλωμα του Ωρίωνα. Ο αστερισμός του Ωρίωνα διαθέτει πολλά νεφελώματα αλλά το Μέγα Νεφέλωμα, που είναι επίσης γνωστό ως M42, είναι το πιο «δραστήριο» και ενδιαφέρον για τους επιστήμονες. Βρίσκεται σε απόσταση περίπου 1350 ετών φωτός από τη Γη και η διάμετρός του εκτιμάται ότι είναι 24 έτη φωτός. Η μελέτη του έχει αποκαλύψει πολλά μυστικά για τη διαδικασία σχηματισμού άστρων και πλανητών καθώς και για διάφορα κοσμικά φαινόμενα. Η νέα φωτογραφία που δείχνει το νεφέλωμα σε όλη του την μεγαλοπρέπεια αποτελεί προϊόν επεξεργασίας από εικόνες που τράβηξε πρόσφατα το διαστημικό τηλεσκόπιο Spitzer.