Η κορυφαία του χορού του δράματος Ηλέκτρα σε δύο παραστάσεις αγγείων. Φιλολογικές πηγές και εικονογραφικό υλικό. The chorus’ leader of the drama “Electra” in two vase paintings. Literary sources and iconographic material.

Εικ. 1. Ερυθρόμορφος ετρουσκικός κιονωτός κρατήρας του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ. Βερολίνο, Staatl. Mus. 30042 (Φωτ.: LIMC III, λ. «Elektra», εικ. 66). Fig. 1. Red-figured Etruscan column crater dated to the early 4th century B.C., Berlin, Staatl. Mus. 30042 (After LIMC III s.v. «Elektra», fig. 66).

Ο Ιούλιος Πολυδεύκης αναφέρεται στο τέταρτο βιβλίο του Ὀνομαστικοῦ του στην τραγική όρχηση και συγκεκριμένα στις χορευτικές κινήσεις των χεριών (σιμή χείρ, χείρ καταπρανής), στα είδη ορχήσεως (καλαθίσκος, θερμαυστρίς) και στις κινήσεις όλου του σώματος (κυβίστησις): Καὶ μὲν τραγικῆς ὀρχήσεως σχήματα σιμή χείρ, καλαθίσκος, χεὶρ καταπρανής, ξύλου παράληψις, διπλῆ, θερμαυστρίς, κυβίστησις, παραβῆναι τὰ τέτταρα (σημ. 1). Σε αμέσως επόμενο χωρίο απαριθμεί τα μέλη του χορού του αρχαίου θεάτρου, μεταξύ των οποίων αναφέρει το χορευτή, το συγχορευτή, τη συγχορεύτρια, τον ηγεμόνα και τον κορυφαίο του χορού: Τούτοις δ’ ἂν προσήκοι χορός, χορευτής, χοροποιία, χοροστασία, χορικὸν μέλος, χορεῦσαι, συγχορευτής… Πρόσχορον δ’ Ἀριστοφάνης τὴν συγχορεύουσαν κέκληκεν. Τὴν δ’ αὐτὴν καὶ συγχορεύτριαν. Ἡγεμὼν χοροῦ, καρυφαῖος χοροῦ (σημ. 2). 

Υπάρχουν δύο κατωιταλιωτικές αγγειογραφίες του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ. συνδεόμενες με την τραγωδία Ἠλέκτρα του Ευριπίδη. Η πρώτη εντοπίσθηκε σε έναν ερυθρόμορφο ετρουσκικό κιονωτό κρατήρα του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ. (εικ. 1) (σημ. 3) και έχει ως θέμα τη συνάντηση της Ηλέκτρας και του Ορέστη. Στο σώμα του αγγείου έχει απεικονισθεί, από τα αριστερά προς τα δεξιά, μια γυναίκα με υδρία στο κεφάλι, ένας νεαρός ταξιδιώτης και μια δεύτερη γυναικεία μορφή. Σύμφωνα με τον Beazley (σημ. 4), η συγκεκριμένη παράσταση πιθανότατα παραπέμπει στην αρχή της Ἠλέκτρας του Ευριπίδη, «μόνο που ο καλλιτέχνης θα έπρεπε να παρουσιάσει το περιστατικό πιο ξεκάθαρα». Πράγματι, στην Ἠλέκτραν του Ευριπίδη, η Ηλέκτρα βγαίνει από το φτωχικό της σπίτι με μια υδρία στο κεφάλι, Ἠλέκτρα: Ὦ νὺξ μέλαινα, χρυσέων ἄστρων τροφέ, ἐν ᾗ τόδ’ ἄγγος τῷδ’ ἐφεδρεῦον κάρᾳ φέρουσα πηγὰς ποταμίας μετέρχομαι (σημ. 5) και η συνάντηση των δύο αδελφιών γίνεται κοντά στο σπίτι της: -Ἠλέκτρα: Οἴμοι, γυναῖκες, ἐξέβην θρηνημάτων. Ξένοι τινὲς παρ’ οἶκον οἳδ’ ἐφεστίους εὐνὰς ἔχοντες ἐξανίστανται λόχου (σημ. 6). 

Εικ. 2. Ερυθρόμορφος απουλικός παναθηναϊκός αμφορέας του 400 π.Χ., του «Ζωγράφου του Σισύφου». Gravina, Τάρας, Mus. Naz. (Φωτ.: LIMC III, λ. «Elektra», εικ. 2). Fig. 2. Red-figured Apulian panathenaic amphora dated to 400 B.C. and attributed to the “Sisyphus Painter”. From Gravina. Taras, Mus. Naz. (After LIMC III s.v. «Elektra», fig. 2).

Στο συγκεκριμένο αγγείο η μία από τις δύο γυναικείες μορφές φέρει υδρία στο κεφάλι και  ο χώρος του σπιτιού πιθανότατα δηλώνεται χάρη στην ύπαρξη του κίονα, ο οποίος είναι τοποθετημένος ανάμεσα στη γυναικεία μορφή με την υδρία στο κεφάλι και στον νεαρό ταξιδιώτη. Σε αυτή την εικονογραφική σύνθεση, την οποία μπορούμε πράγματι να συνδέσουμε με το έργο του Ευριπίδη, ο κίονας πρέπει να συμβολίζει το σπίτι της Ηλέκτρας, ενώ σε άλλες παραστάσεις συνδεόμενες με την Ἠλέκτραν του Σοφοκλή ο κίονας δηλώνει τον τάφο του Αγαμέμνονα, όπου συναντήθηκαν τα δύο αδέλφια (εικ. 2) (σημ. 7). Ο Cambitoglou επισημαίνει ότι κίονες χρησιμοποιούνταν για τη συμβολική απεικόνιση κτηρίων και στην αττική και στην κατωιταλιωτική αγγειογραφία (σημ. 8). Παρά τις ομοιότητες, υπάρχουν και ορισμένες διαφορές μεταξύ της πρώτης εικονογραφικής σύνθεσης και του κειμένου: στη συγκεκριμένη αγγειογραφία (εικ. 1) η Ηλέκτρα έχει παρασταθεί με μακριά κόμη και καθαρά ενδύματα, ενώ στο κείμενο παρουσιάζεται με κουρεμένο κεφάλι, χέρα τε κρᾶτ’ ἐπί κούριμον (σημ. 9), Ὀρέστης: Ἀλλ’ –εἰσορῶ γὰρ τήνδε προσπόλον τινά, πηγαῖον ἄχθος ἐν κεκαρμένῳ κάρᾳ φέρουσαν (σημ. 10) και με ακάθαρτα ενδύματα, καὶ τρύχη τάδ’ ἐμῶν πέπλων, εἰ πρέποντ’ Ἀγαμέμνονος κούρᾳ ’σται βασιλείᾳ (σημ. 11). Η ύπαρξη της δεύτερης γυναικείας μορφής μπορεί να δικαιολογηθεί, αν θεωρήσουμε ότι αντιπροσωπεύει την κορυφαία του χορού (σημ. 12), ο οποίος ήταν παρών στη σκηνή της συνάντησης, δεδομένου ότι η Ηλέκτρα του απευθύνεται (σημ. 13).

Εικ. 4. Νικόλεως: Λεπτομέρεια από την εικόνα 5. Fig. 4. Nikoleos: Detail from figure 5.

Εικ. 5: Αττικός ερυθρόμορφος ελικωτός κρατήρας του 410-400 π.Χ. αποδιδόμενος στον «Ζωγράφο του Προνόμου». Νεάπολη, Mus. Arch. Naz. H 3240 (Φωτ.: Green, Handley, 1995, εικ. 5). Fig. 5. Red-figured Attic volute crater dated between 410-400 B.C. by the “Pronomos Painter”, Naples, Mus. Arch. Naz. H 3240 (After Green - Handley, 1995, fig. 5).

Επιπλέον, η ταύτιση της συγκεκριμένης μορφής με μέλος του χορού ενισχύεται από το γεγονός ότι η κίνηση που κάνει είναι χορευτική και θυμίζει την αντίστοιχη του Νικόλεω στο αγγείο του Προνόμου. Ο Νικόλεως (εικ. 4) είναι μια ορχούμενη (σημ. 14) μορφή με προσωπείο Σατύρου, περίζωμα με τονισμένο το φαλλικό στοιχείο και με ουρά (εικ. 5) (σημ. 15). Τέλος, από την παραπάνω απεικόνιση απουσιάζει ο Πυλάδης, ο οποίος συνόδευε τον Ορέστη, όπως προκύπτει από τα λεγόμενα της Ηλέκτρας περί ξένων κρυμμένων κοντά στο σπίτι της (σημ. 16). Ενδεχομένως, ο καλλιτέχνης να ήθελε να περιορισθεί στα κύρια πρόσωπα του επεισοδίου και ως εκ τούτου δεν τον απεικόνισε.

Εικ. 6: Ερυθρόμορφη λευκανική πελίκη του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ., η οποία αποδίδεται στον «Ζωγράφο του Vaste». Logie Coll., University of Canterbury, Christchurch (Φωτ.: LIMC I, λ. «Aigisthos», εικ. 15). Fig. 6. Red-figured Lucanian pelike dated to the early 4th century B.C. and attributed to the “Vaste Painter”, Logie Coll. University of Canterbury, Christchurch (After LIMC I s.v. «Aigisthos», fig. 15).

Σε μια ερυθρόμορφη λευκανική πελίκη του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ., η οποία αποδίδεται στον «Ζωγράφο του Vaste» (εικ. 6) (σημ. 17),  ο Ορέστης  κρατά με το αριστερό χέρι τον Αίγισθο από τα μαλλιά και με το δεξί ετοιμάζεται να του καταφέρει θανατηφόρο χτύπημα με εγχειρίδιο. Ο Αίγισθος είναι καθισμένος σε βωμό. Πίσω του υπάρχει κίονας, ο οποίος επιστέφεται από βουκράνιο. Το γεγονός της ύπαρξης του βωμού και του βουκρανίου που επιστέφει τον κίονα παραπέμπουν στο ευριπίδειο δράμα: -Ἄγγελος: Λαβὼν δὲ προχύτας μητρὸς εὐνέτης σέθεν ἔβαλλε βωμούς… Κἄσφαξ ἐπ’ ὤμων μόσχον ὡς ἦραν χεροῖν δμῶες (σημ. 18). Σύμφωνα με τη λογική άποψη του Moret (σημ. 19), δηλώνουν ότι το συμβάν διαδραματίζεται σε χώρο ιερού.  Ακριβώς δίπλα από τον κίονα μια γυναικεία μορφή με απλωμένα τα χέρια, ίσως η Ηλέκτρα (σημ. 20), κινείται προς τα δεξιά της σύνθεσης έχοντας στραμμένο το κεφάλι προς τα πίσω. Ο Moret (σημ. 21) δεν την ταυτίζει ούτε με την Κλυταιμήστρα ούτε με θεραπαινίδα, δεδομένου ότι καμία γυναίκα δεν ήταν παρούσα τη στιγμή της προσφοράς θυσίας από μέρους του Αιγίσθου, σύμφωνα με το ευριπίδειο δράμα. Τη θεωρεί συμβατικό εικονογραφικό τύπο, ο οποίος περιλαμβάνεται σε βίαιες σκηνές που διαδραματίζονται σε ιερά (σημ. 22). Σε ό,τι αφορά τη συγκεκριμένη γυναίκα, θα μπορούσε ίσως να ταυτισθεί με την κορυφαία του χορού (σημ. 23), η οποία, αν και δεν ήταν παρούσα στο περιστατικό, επανέλαβε στην Ηλέκτρα το χαρμόσυνο νέο της εξόντωσης του Αιγίσθου, το οποίο πληροφορήθηκε χάρη στη διήγηση του αγγελιαφόρου: Χορός: Σύ μὲν νυν ἀγάλματ’ ἄειρε  κρατί. Τὸ δ’ ἀμέτερον χωρήσεται Μούσαισι χόρευμα φίλον. Νῦν οἱ πάρος ἁμέτεροι γαίας τυραννεύσουσι φίλοι βασιλῆες, δικαίως … τοὺς δ’ ἀδίκους καθελόντες. Ἀλλ’ ἴτω ξύναυλος βόα χαρᾷ (σημ. 24). Η σύνδεσή της με την κορυφαία του χορού ενισχύεται και χάρη στις κινήσεις των χεριών της και συγκεκριμένα των παλαμών της που είναι στραμμένες προς τα πάνω, γεγονός το οποίο μας παραπέμπει σε μια κίνηση των χεριών που ονομάζεται  σιμή χείρ από τον Πολυδεύκη (σημ. 25).

Orestes, Electra and Hermes at Agamemnon's tomb. Side A of a Lucanian red-figure pelike, c. 380–370 BC. Choephoroi Painter.

Ύστερα από αυτή τη συνοπτική παρουσίαση εύκολα κατανοεί κανείς πόσο χρήσιμες είναι οι φιλολογικές πηγές για την ερμηνεία του εικονογραφικού υλικού και ταυτόχρονα πόσο απαραίτητα είναι τα εικονογραφικά τεκμήρια για την κατανόηση των κειμένων.

Ευαγγελία Κ. Μιμίδου. Διδάκτωρ Κλασσικής Αρχαιολογίας, εργαζόμενη στο Γραφείο Τεκμηρίωσης του Παρθενώνα (Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Πολυδ. Δ 105.

2. Πολυδ. Δ 106.

3. LIMC Elektra, σ. 716, εικ. 66. Beazley 1947, σ. 66.

4. Beazley 1947, σ. 66.

5. -Ηλέκτρα: Ω, μαύρη νύχτα, συ που στα χρυσά άστρα δίνεις τροφή, μέσα στη σκοτεινιά σου έχοντας αυτή τη στάμνα στο κεφάλι μου πηγαίνω στο ποτάμι, για να φέρω νερό: Εὐρ. Ἠλ. 54 – 56. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. Β΄, σ. 125).

6. -Ηλέκτρα: Αλίμονο, γυναίκες, τους θρήνους μου τους σταματώ. Κάποιοι ξένοι κοντά στο σπίτι μου έχοντας κρυφτεί αυτή τη στιγμή σηκώνονται από το καρτέρι τους: Εὐρ. Ἠλ. 215-217 και 215 κ.ε. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. B΄, σ.130).

Εικ. 3. Ερυθρόμορφος λευκανικός κωδωνόσχημος κρατήρας του 360-350 π.Χ., του «Ζωγράφου του Sydney». Βιέννη, Kunsthist. Mus. 689 (Φωτ.: Taplin, 2007, εικ. 25). Fig. 3. Red-figured Lucanian bell crater dated between 360-350 B.C. by the “Sydney Painter”, Vienna, Kunsthist. Mus. 689 (After Taplin, 2007, fig. 25).

7. Βλ. παράσταση ερυθρόμορφου απουλικού παναθηναϊκού αμφορέα του 400 π.Χ., του «Ζωγράφου του Σισύφου» (εικ. 2): LIMC Elektra, σ.710, εικ. 2. Trendall, Cambitoglou 1978, τ. I, σ. 22, 97 και Σοφ. Ἠλ. 77 κ.ε. Μάλιστα, σε ορισμένες διακρίνεται και η τεφροδόχος την οποία ο Ορέστης φέρνει στην Ηλέκτρα δήθεν για να της αποδείξει ότι ο αδελφός της είναι νεκρός, παρότι της αποκαλύπτει ότι οι ζωντανοί δεν έχουν τάφο: -Ὀρέστης: Οὐκ ἔστι. Τοῦ γάρ ζῶντος οὐκ ἔστιν τάφος: Σοφ. Ἠλ. 1219. βλ. παράσταση ερυθρόμορφου λευκανικού κωδωνόσχημου κρατήρα του 360-350 π.Χ., του «Ζωγράφου του Sydney» (εικ. 3): Taplin 2007, σ. 96-97, εικ. 25.

8. Cambitoglou, AntK 18, 1975, σ. 56.

9. -Ηλέκτρα:.. χτυπώντας με τα χέρια μου το κουρεμένο κεφάλι μου: Εὐρ. Ἠλ. 148. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. B΄, σ. 128).

10. -Ορέστης: Όμως γιατί βλέπω αυτήν εδώ, κάποια παρακόρη, να κουβαλά πάνω στο κεφάλι της το κουρεμένο μια στάμνα με νερό πηγής: Εὐρ. <ι>Ἠλ. 108-110. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. Β΄, σ. 126).

11. -Ηλέκτρα: Και τα σχισίματα από τα ρούχα μου, αν ταιριάζουν στου Αγαμέμνονα τη βασιλοκόρη: Εὐρ. Ἠλ. 185-187. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. B΄, σ. 129).

12. Βλ. μέλη του χορού: σημ. 2.

13. Βλ. παραπάνω σημ. 6.

14. Για την τραγική όρχηση βλ. παραπάνω σημ.1.

15. Ο αττικός ερυθρόμορφος ελικωτός κρατήρας του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ. (εικ.5), ο οποίος αποδίδεται στον «Ζωγράφο του Προνόμου», είναι το πλέον αντιπροσωπευτικό αγγείο στο οποίο φαίνεται ξεκάθαρα η επίδραση του θεάτρου στην τέχνη. Στο πάνω μέρος του σώματός του παριστάνεται ο Διόνυσος ανακεκλιμένος και αγκαλιασμένος με την Αριάδνη. Γύρω τους έχουν απεικονισθεί υποκριτές, χορευτές και μουσικοί με πολυποίκιλτα θεατρικά κοστούμια και προσωπεία. Από την κάτω σειρά ξεχωρίζει ο Νικόλεως, για τον οποίο έγινε λόγος παραπάνω. Για το αγγείο του Προνόμου βλ. Melchinger 1974, σ. 204, εικ. 15. Taplin 2007, σ. 31, εικ. 12. Krumeich, Pechstein, Seidensticker, 1999, σ. 55, εικ. 8, 9. Green, Handley, 1995, σ. 23, 25, εικ. 5.

16. Bλ. παραπάνω σημ. 6.

17. LIMC Aigisthos, σ. 374, εικ.15. Moret 1975, τ. Ι, σ.172-173, ν. 112, εικ. 92, I.

18. -Αγγελιαφόρος: Ο ομόκλινος της μάνας σου πήρε κριθάλευρα στα χέρια του κι έριχνε πάνω στους βωμούς….και έσφαξε το μοσχάρι, καθώς το σήκωσαν στους ώμους τους οι δούλοι: Εὐρ. Ἠλ. 804, 813-814. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. B΄, σ. 152, 153).

19. Moret, 1975, τ. 1, σ. 173.

20. LIMC Aigisthos, σ. 374.

21. Βλ. παραπάνω σημ.19.

22. Βλ. παραπάνω σημ. 22.

23. Για τα μέλη του χορού του δράματος βλ. σημ.2.

24. -Χορός: Συ λοιπόν φέρε στολίδια για το κεφάλι του κι εμείς θα συνεχίσουμε τον χορό που οι Μούσες αγαπούν. Τώρα πια οι προηγούμενοι αγαπημένοι βασιλιάδες τη χώρα θα κυβερνήσουν, δίκαια, αφού σκότωσαν τους άδικους. Έλα, ας προχωρήσει το αρμονικό τραγούδι με τον χορό: Εὐρ. Ἠλ. 873-880. Για τη διήγηση του αγγελιαφόρου βλ. Εὐρ. Ἠλ. 774-858. (Για τη μετάφραση βλ. Μαυρόπουλος, 2006, τ. B΄, σ. 155).

25. Βλ. παραπάνω σημ. 1.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• AntK: Antike Kunst
• Beazley 1947: Beazley J. D., Etruscan Vase-Painting.
• Cambitoglou 1975: Cambitoglou A., «Iphigeneia in Tauris», AntK 18 (1975), σ. 56.
• Gais 1981: Gais R.M., LIMC I, 1 (1981), λ. «Aigisthos», σ. 374, εικ. 15.
• Green, Handley 1995: Green R., Handley E., Images of the Greek Theatre.
• Krumeich, Pechstein, Seidensticker 1999: Krumeich R., Pechstein N., Seidensticker B., Das griechische Satyrspiel.
• LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae
• Μαυρόπουλος 2006: Μαυρόπουλος Θ.Γ., Δραματική ποίηση: Ευριπίδης, τ. Β΄.
• McPhee 1986: McPhee I., LIMC III, 1 (1986), λ. «Elektra», σ. 716, εικ. 66.
• Melchinger 1974: Melchinger S., Das Theater der Tragödie. Aischylos, Sophokles, Euripides auf der Bühne ihrer Zeit.
• Moret 1975: Moret J.M., L’Ilioupersis dans la céramique Italiote. Les Mythes et leur expression figure au IVe siècle, τ. Ι.
• Taplin 2007: Taplin O., Pots and Plays: Interactions between Tragedy and Greek Vase–painting of the Fourth Century B.C.
• Trendall, Cambitoglou 1978: Trendall A.D., Cambitoglou A., The red-figured vases of Apulia, τ. I.

Πηγή: Αρχαιολογία Online

Εκπληκτικό βίντεο δείχνει πώς παγώνει μια φυσαλίδα. Watch bubbles freeze in slow motion

Δείτε πως μια φυσαλίδα γίνεται παγάκι σε ένα πραγματικά «μαγικό» βίντεο. An incredible natural phenomenon has been captured on video for the first time as washing-up bubbles are shown freezing in mid-air. As the bubbles hit the air, they are shown crystallising and turning into hollow blocks of ice in slow motion (pictured).

Η Sony θέλοντας να επιδείξει τις δυνατότητες μιας νέας γενιάς καμερών υψηλής ευκρίνειας (ultra HD) ζήτησε από ένα ζευγάρι φωτογράφων και σκηνοθετών από τον Καναδά να φτιάξει κάποιο βίντεο ή να κάνει κάποια καταγραφή που να δείχνει τις δυνατότητες των νέων καμερών.

Το εντυπωσιακό φαινόμενο καταγράφηκε με νέας γενιάς κάμερες υψηλής ευκρίνειας. The video was directed by Leila and Damien de Blinkk and was set in forests near Whistler, Canada. A series of 4K cameras were positioned to captured the bubbles as they hit the air. Shortly after each appears, the crystal-like structures of the ice are shown forming and bonding together (pictured).

Ο Ντάμιεν και Λέιλα ντε Μπλινκ γνωρίστηκαν στη Βασιλική Σχολή Καλών Τεχνών του Λονδίνου και αποφάσισαν να ενώσουν τις ζωές αλλά και το δημιουργικό τους ταλέντο. Διαφημιστικές καμπάνιες κυρίως στον τομέα της μόδας είναι το βασικό τους αντικείμενο αλλά αναλαμβάνουν και διάφορα πρωτοποριακά και δημιουργικά projects όπως αυτό που ζητούσε o ιαπωνικός γίγαντας των ηλεκτρονικών προϊόντων.

Το ζεύγος Μπλινκ σκέφτηκε κάτι πρωτότυπο. Πήγε με μικρά παιδιά σε δάση του Καναδά όπου επικρατεί αυτή την εποχή αρκετό ψύχος και τους ζήτησε να κάνουν φυσαλίδες. Χρησιμοποιώντας 4 ultra HD κάμερες το ζευγάρι κατάφερε να καταγράψει σε αργή κίνηση τη μετατροπή των φυσαλίδων σε... παγάκια. 

Ακάλεστο άστρο χάλασε το πάρτι της μαύρης τρύπας. Astronomers solve puzzle about bizarre object at center of our galaxy: Enormous black hole drove two binary stars to merge

Προσομοίωση της άφιξης ενός νέφους αερίου στη μαύρη τρύπα. Οι λάμψεις που περίμεναν να καταγράψουν οι αστρονόμοι δεν ήρθαν ποτέ. The mystery about a thin, bizarre object in the center of the Milky Way that some astronomers believe to be a hydrogen gas cloud headed toward our galaxy's enormous black hole has been solved by astronomers. A simulation of the gas cloud G2's encounter with the supermassive black hole Sgr A*. The blue lines mark the orbits of the so-called "S" stars that are in close orbits around the black hole. Credit: Image by ESO/MPE/Marc Schartmann

Την περασμένη άνοιξη, οι αστρονόμοι περίμεναν με αγωνία τη μαύρη τρύπα που κρύβεται στην καρδιά του Γαλαξία μας να καταπιεί μια μάζα αερίου και να προσφέρει υπερθέαμα. Το σόου όμως δεν ήρθε ποτέ, πιθανότατα λόγω ενός γιγάντιου άστρου που χάλασε το πάρτι.

Τι εμπόδισε το σόου

Telescopes from Hawaii's W.M. Keck Observatory use a powerful technology called adaptive optics, which enabled UCLA astronomers to discover that G2 is a pair of binary stars that merged together, cloaked in gas and dust. Credit: Ethan Tweedie

«Δεν είδαμε πυροτεχνήματα» σχολιάζει η Άντρεα Γκεζ, κορυφαία αστρονόμος του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Λος Άντζελες. Η μελέτη της Γκεζ και των συνεργατών της αφορά το G2, ένα παράξενο αντικείμενο στο κέντρο του Μίλκι Ουέι, για το οποίο οι αστρονόμοι πίστευαν ότι είναι ένα νέφος υδρογόνου. Είχε εντοπιστεί το 2002 να πλησιάζει στον Τοξότη Α*, μια περιοχή στην καρδιά του Γαλαξία στην οποία κρύβεται μια μαύρη τρύπα βαρέων βαρών, με μάζα εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από του Ήλιου (τέτοιες μαύρες τρύπες πιστεύεται εξάλλου ότι υπάρχουν στα κέντρα όλων των μεγάλων γαλαξιών).

Οι αστρονόμοι προέβλεπαν για χρόνια ότι το νέφος θα γινόταν φέτος βορά της μαύρης τρύπας. Η σύγκρουσή του στον δίσκο υλικού που περιβάλλει τη μαύρη τρύπα θα προκαλούσε μια έντονη λάμψη, η οποία θα αποκάλυπτε νέα στοιχεία για τη συμπεριφορά του τέρατος. Σύμφωνη με την τελευταία μελέτη, το σόου δεν ήρθε ποτέ επειδή το G2 δεν είναι νέφος αερίου αλλά ένα γιγάντιο άστρο, προϊόν της συγχώνευσης δύο μικρότερων, τυλιγμένο με ένα πέπλο αερίου και σκόνης.

Τι περίμεναν οι επιστήμονες

Series of position-velocity diagrams from 2004 to 2013, which were scaled to identical peak luminosities. Over time, the gas cloud becomes increasingly stretched, as can clearly be seen, due to the gravitational shear of the black hole. Credit: MPE

Η έρευνα δείχνει μάλιστα να διαψεύδει προηγούμενες μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες το G2 είναι τμήμα ενός μακρόστενου νέφους που μοιάζει με νήμα. «Το G2 επέζησε και συνέχισε να κινείται στην τροχιά του. Ένα απλό νέφος αερίου δεν θα μπορούσε να το κάνει αυτό» λέει η Γκεζ, η οποία εξέτασε το αντικείμενο από το αστεροσκοπείο Keck της Χαβάης, στο οποίο λειτουργούν τα δύο μεγαλύτερα οπτικά και υπέρυθρα τηλεσκόπια του κόσμου.

Παρουσιάζοντας τα ευρήματά τους στο The Astrophysical Journal Letters [Detection of Galactic Center source G2 at 3.8 μm during periapse passage], οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το G2 είναι πιθανώς μέλος μιας νέας οικογένειας άστρων, τα οποία δημιουργούνται από τη συγχώνευση άλλων άστρων στην καρδιά του Γαλαξία. Στον δικό μας Γαλαξία, επισημαίνει η Γκεζ, τα μεγάλα άστρα ανήκουν συχνά σε δυαδικά συστήματα, είναι δηλαδή άστρα που κινούνται σε τροχιά γύρω από άλλα άστρα.

Στο παραπάνω βίντεο βλέπουμε σε προσομοίωση την αναμενόμενη συμπεριφορά του νέφους G2 καθώς προσεγγίζει την υπερμεγέθη μαύρη τρύπα Τοξότη Α* (Sgr A*), που βρίσκεται στο κέντρο του γαλαξία μας.

Το G2 φαίνεται να είναι ένα πρώην δυαδικό σύστημα που συγχωνεύτηκε σε ένα άστρο λόγω της ακραίας βαρυτικής επίδρασης της μαύρης τρύπας. Η μετάλλαξη αυτή πρέπει να συνέβη σχετικά πρόσφατα, καθώς το άστρο του G2 δείχνει να βρίσκεται ακόμα στη φάση μιας διόγκωσης που διαρκεί ένα εκατομμύριο χρόνια μετά τη συγχώνευση. Όπως λέει η Γκεζ, το άστρο φαίνεται να περνά τώρα σε μια φάση «σπαγγετοποίησης», ένα φαινόμενο κατά το οποίο μεγάλα σώματα επιμηκύνονται από τη βαρυτική επίδραση μιας μαύρης τρύπας.

«Γύρω από τις μαύρες τρύπες παρατηρούμε φαινόμενα που δεν μπορούμε να δούμε πουθενά αλλού στο Σύμπαν» σχολιάζει η ερευνήτρια. «Αρχίζουμε να κατανοούμε τη φυσική των μελανών οπών με τρόπο που δεν ήταν δυνατός μέχρι σήμερα».

Φτιάχνουν τον «χάρτη» των σεξουαλικών φαντασιώσεων. Sexual fantasies: Are you normal?

Pierre Klossowski, Le secret de Lamiel, 1982. Καναδοί σεξολόγοι και ψυχολόγοι έκαναν μια ενδελεχή έρευνα σε μια απόπειρα να αποφανθούν για το τί είναι φυσιολογικό και τί όχι. To fantasise about sex is normal. But is what you’re dreaming about ‘mainstream’? This study exposes which are the most common erotic thoughts, and which are … out there.

Τι ακριβώς καθιστά «διεστραμμένη» ή «ανώμαλη» μια σεξουαλική φαντασίωση μας; Τι ακριβώς χαρακτηρίζεται ως «φυσιολογικό» σε μια φαντασίωση και τι μπορεί να οριστεί ως «παραφιλία»; Αυτό ακριβώς προσπαθούν να κατανοήσουν οι επιστήμονες από το Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας του Μόντρεαλ εκπονώντας μια μελέτη η οποία για πρώτη φορά θα επιδιώξει μελλοντικά να ορίσει επιστημονικά τις σεξουαλικές αποκλίσεις.

Το ερωτηματολόγιο

Στον παρακάνω πίνακα μπορείτε να δείτε αναλυτικά και τις 55 ερωτήσεις, καθώς και το ποσοστό των γυναικών και των ανδρών που φαντασιώνονται με την καθεμία εξ’ αυτών. The results of the study. Source: Supplied

Η έρευνα, που δημοσιεύτηκε στην «Επιθεώρηση Σεξουαλικής Ιατρικής» (JSM), διενεργήθηκε από ερευνητές από τα πανεπιστήμια του Μόντρεαλ και του Κεμπέκ. Συνολικά 1.517 κάτοικοι του Κεμπέκ -799 άνδρες και 718 γυναίκες μέσης ηλικίας 30 ετών- δέχθηκαν να συμπληρώσουν ένα αναλυτικό ερωτηματολόγιο 55 φαντασιώσεων που αφορούσε τις σεξουαλικές φαντασιώσεις τους. Ενδεικτικά, ιδού 20 από τις συνολικά 55 ερωτήσεις που απαντήθηκαν από άντρες και γυναίκες συμμετέχοντες:

Pierre Klossowski, Roberte interceptée III, 1972. Guess what’s at the top of the male naughty thoughts list?

Έχω φαντασιωθεί να δένω τον ερωτικό μου σύντροφο.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω ανταλλαγή ερωτικών συντρόφων με ένα φιλικό μου ζευγάρι.

Έχω φαντασιωθεί να με δέρνει κάποιος.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με μια γυναίκα με πολύ μεγάλο στήθος.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με κάποιον πολύ μεγαλύτερο μου σε ηλικία.

Έχω φαντασιωθεί να δέχομαι ικανοποίηση από κάποιον άγνωστο.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με ένα φετίχ ή ένα ερωτικό αντικείμενο.

Έχω φαντασιωθεί να ουρώ πάνω στον ερωτικό μου σύντροφο.

Έχω φαντασιωθεί να ουρεί πάνω μου ο ερωτικός μου σύντροφος.

Έχω φαντασιωθεί να εκμεταλλεύομαι σεξουαλικά κάποιον κοιμισμένο ή μεθυσμένο.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με ένα ζώο.

Έχω φαντασιωθεί να φοράω ρούχα του αντίθετου φύλου.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με έναν άγνωστο σε ένα δημόσιο χώρο.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με έναν κατά πολύ νεότερο ερωτικό σύντροφο.

Έχω φαντασιωθεί να αυνανίζω έναν γνωστό ή φίλο μου.

Έχω φαντασιωθεί να εξουσιάζω κάποιον σεξουαλικά.

Έχω φαντασιωθεί να κάνω σεξ με δυο γυναίκες ταυτόχρονα.

Έχω φαντασιωθεί να μαστιγώνω κάποιον προκειμένου να λάβω σεξουαλική ικανοποίηση.

Έχω φαντασιωθεί να με αναγκάζει κάποιος να κάνω σεξ μαζί του.

Έχω φαντασιωθεί να με φωτογραφίζει ή να με βιντεοσκοπεί κάποιος την ώρα του σεξ.

Pierre Klossowski, Incident sermonnant son neveu, 1977. Best left under wraps ... Some common daydreams may not be shared by your partner. “Clinically, we know what pathological sexual fantasies are: they involve nonconsenting partners, they induce pain, or they are absolutely necessary in deriving satisfaction,” study author Christian Joyal said.” But apart from that, what exactly are abnormal or atypical fantasies?” The results published in the Journal of Sexual Medicine are a mix of revealing and expected.

«Γνωρίζουμε πως οι φαντασιώσεις που χαρακτηρίζονται παθολογικές είναι εκείνες που εμπεριέχουν μη συναινετικό σεξ, προκαλούν πόνο ή είναι απολύτως απαραίτητες για την πρόκληση ευχαρίστησης. Αλλά, πέραν αυτών, δεν υπάρχουν αντίστοιχες γνώσεις για τις ασυνήθιστες ή άτυπες φαντασιώσεις. Ο κύριος στόχος μας, λοιπόν, ήταν να δούμε ποιος είναι ο κανόνας στις σεξουαλικές φαντασιώσεις, ώστε να αποσαφηνίσουμε όλες τις άλλες», δήλωσε ο επικεφαλής ερευνητής, δρ. Κριστιάν Ζουαγιάλ, επίκουρος καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεμπέκ και ερευνητής στο Πανεπιστημιακό Ίδρυμα Ψυχικής Υγείας του Μόντρεαλ. Η μελέτη έδειξε ακόμα ότι οι άντρες έχουν περισσότερες φαντασιώσεις και τις περιγράφουν μάλιστα πιο έντονα απ’ ό,τι οι γυναίκες.

Pierre Klossowski, Les barres parrallèles, 1972. Alternate realities ... While men and woman share some of their fantasies, women don’t have the same desire to turn them into reality.

Επιπλέον, η συντριπτική πλειονότητα των ανδρών θέλουν να ζήσουν τις φαντασιώσεις τους. Στην αντίπερα όχθη, ένα σημαντικό ποσοστό των γυναικών (30-60%) έχουν μεν φαντασιώσεις με θέμα την υποταγή (π.χ. δέσιμο ή τον εξουσιασμό), αλλά διευκρινίζουν ότι δεν θέλουν να γίνουν ποτέ οι φαντασιώσεις τους αυτές πραγματικότητα. Επίσης, μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δυο φύλα είναι το ότι οι γυναίκες έχουν πολύ συχνά φαντασιώσεις με τον μόνιμο σύντροφό τους, αλλά οι άντρες έχουν περισσότερες «εξωσυζυγικές» φαντασιώσεις.

Σχετικά με τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών. About the teaching of Ancient Greek

Χείρων και Αχιλλεύς, (λεπτομέρεια από ρωμαϊκό ψηφιδωτό). 'The Education of Achilles by Chiron' fresco from Herculaneum (Museo Archeologico Nazionale, Naples).

Τα Αρχαία Ελληνικά τα αντιπαθούν όλοι οι Έλληνες Αν κάνει κανείς μια δημοσκόπηση σήμερα, το αποτέλεσμα που θα του δοθεί θα το βρει πελώριο. Στους εκατό θα ανακαλύψει πως οι ενενήντα τόσοι τα Αρχαία Ελληνικά δε θέλουν ούτε να τ ̓ ακούσουν. Και το χειρότερο είναι πως την ίδια αποστροφή την αισθάνεται και η πλειονότητα των φιλολόγων που διδάσκει το μάθημα στα σχολεία.

Σήμερα όταν μιλήσεις σε κάποιονε για τα Αρχαία Ελληνικά, αμέσως θα τον χτυπήσει ναυτία. Ένα πνευματικό ανακάτωμα παραγουλιάζει ολόκληρη την υπόστασή του. Μονόπτωτα ρήματα, ετερόπτωτοι διορισμοί, τρίπτωτες προθέσεις, βαρείες, οξείες, ερωτηματικές, εγκλιτικά και εγκλίσεις, παραγωγή και έτυμα, προληπτικό κατηγορούμενο. Είναι μια στοίβα τσάνταλα που ξεχειλίζουν το ψυχοσωματικό μας και χύνουνται σαν ερευγμοί, κρυάδες, νυστάλα, χασμήματα, και όλα τα ουά του ιουδαϊκού όχλου*. 

Οι σχετικές μνήμες από τη σχολική εμπειρία ανακαλούν στους ενήλικους πλήξη νεότητας, ψυχικά τραύματα, κατακάθια νευρωτικά, έλλειψη αέρα, δυσχέρεια ύπαρξης.

«Κύρος ανεβαίνει, Κύρος κατεβαίνει, και γαμώ τους έλληνες και όλους τους δασκάλους». Έτσι άκουσα να καταριέται κάποτε κάποιος τα εφηβικά του χρόνια. Την αθωότητα, δηλαδή, και την πιο τρυφερή ώρα της ηλικίας του.

Eugène Delacroix, Hamlet et Horatio au cimetiere, 1839. Huile sur Toile, 29,5x36 cm

Βέβαια για τα φορτία όλου αυτού του κακού ο τελευταίος που ευθύνεται είναι οι έλληνες και τα κείμενά τους. Στο θρυλικό «τις πταίει» του Τρικούπη η απόκριση είναι: οι δάσκαλοι φταίνε· οι δάσκαλοι και οι διδακτικοί. Ο βασιλιάς τα φταίει!** που φώναξε ο Λαέρτης στον Άμλετ.

Aristotle and his disciples – Alexander, Demetrius, Theophrastus, and Strato. Part of a fresco in the National University of Athens.

Και κύρια φταίνε οι δάσκαλοι των δασκάλων. Εννοώ τους πανεπιστημιακούς που τόσο μοχθήσανε για να μάθουν τους δασκάλους να δασκαλίζουν. Να πιθηκίζουν δηλαδή στις έδρες και στις τάξεις. Να ψιττακίζουν το «Καλημέρα» του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Να γρυλίζουν και να σουσουνίζουν, πάντα τους σχολαστικοί και ομπρελοφόροι. Από πού, και γιατί τόση δυστυχία στη χώρα!

Η ακολουθία πράξης όλου αυτού του κακού μεταφράζεται στην εικόνα μιας πραγματικότητας πολύ μίζερης. Η δυστυχία από το σχολείο απλώθηκε στην κοινωνία μας. Όπως είναι φυσικό.

Η τελευταία συνέπεια του πράγματος δηλαδή, η πιο επώδυνη και η πιο κολαστική, είναι πως η σύγχρονη Ελλάδα λογαριάζεται ο ουραγός και το μπαίγνιο των εθνών σε όλες τις σφαίρες και σε όλες τις συμπεριφορές.

Ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε.

Το αποτέλεσμα το καταμετράς από την κατάσταση της εθνικής οικονομίας ως τα ποδόσφαιρα, και από την επιστημονική έρευνα ως τις σκουπιδοφόρες ακτές της πανάρχαιης ελληνικής θάλασσας. Εκεί που ο ποιητής Ρίλκε έλεγε κάποτε das uralte griechische Meer***, και έσκυβε την κεφαλή με κατάνυξη.

Γιατί τάχα. Και οι Ιταλοί στην γειτονική μας χερσόνησο κατοικούν το Λάτιο και την αρχαία Καμπανία, όπως κι εμείς κατοικούμε την αρχαία Ήλιδα και το Ληλάντιο πεδίο. Γιατί οι Ιταλοί σήμερα μετριούνται στους εφτά ανεπτυγμένους λαούς του κόσμου, κι εμείς καταντήσαμε να γίνουμε οι κατσίβελοι της Ευρώπης;

Βέβαια το φαινόμενο είναι σύνθετο και έχει πολλές αιτίες. Ωστόσο ο θεμελιωτής λόγος εντοπίζεται στον εγκληματικό τρόπο, που μέσα από την παιδεία μεταβιβάζεται στις νέες γενεές η κλασική παράδοση.

Να μη μας το ειπούν, γιατί το γνωρίζουμε, πως εμείς δεν έχουμε Μ.Α.Ν και A.E.G και Bosh. Δεν έχουμε I.B.M και Gross, και Fiat, και General Motors Corporation και Scotch Whisky. Έχουμε μια παράδοση μεγάλη σαν τον Ειρηνικό και σαν τη Σιβηρία. Έχουμε τέτοιο τον ήλιο και τη θάλασσα, που αν γνωρίζαμε να τα βοσκήσουμε και να τα αρμέγουμε, η μικρή μας χώρα, τούτο το πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο που έλεγε ο Σεφέρης, θα ήταν εφτά φορές Ελβετία. Και μάλιστα μια Ελβετία χωρίς τα οικονομικά λύματα και όλα τα κλοπιμαία του αιώνα που συσσωρεύουνται εκεί από κλέφτες τύπου Σάχη, και Μάρκος, και Τσαουσέσκου. Όμως άλλα...

Pellegrino Tibaldi, Βόες Ηλίου. Τοιχογραφία (fresco), 16ος αι. μ.Χ. (1554-6). BOLOGNA Palazzo Poggi Sala. Η τοιχογραφία απεικονίζει την κλοπή των βοδιών του Ήλιου. Ο Οδυσσέας έχει αποκοιμηθεί μέσα στο πλοίο και οι σύντροφοί του αποβιβάζονται στη στεριά τρέχοντας προς τα βόδια του Ήλιου, τα οποία και θα σφάξουν για να τραφούν, αθετώντας την υπόσχεση τους στον Οδυσσέα. Λεπτομέρεια: ένας από τους συντρόφους του Οδυσσέα μέσα στο πλοίο κάνει ησυχία με μια χαρακτηριστική χειρονομία για να μην ξυπνήσει ο Οδυσσέας. Τμήμα της διακόσμησης της οροφής του Pallago Poggi, αποτελούμενη από πέντε σκηνές από την Οδύσσεια.

Η προειδοποίηση του παλαιού Οδυσσέα, να μη σφάξουν οι ναύτες τα γελάδια του Ήλιου****, ούτε από τους συντρόφους του καιρού του, ούτε από μας σήμερα λογαριάζεται. Όχι μόνο τον ήλιο μας σφάζουμε, αλλά και τη θάλασσα μαστιγώνουμε και τον αέρα τον φτύνουμε στο πρόσωπο. Έγινε καυσαέριο πια.

Hercules cleans the Augean stables by rerouting the rivers Alpheus and Peneus. Detail of The Twelve Labours Roman mosaic from Llíria (Valencia, Spain).

Θέλω να ειπώ πως ο ταξιτζής που κλέβει με το δεκαπλάσιο τον τουρίστα από το Ελληνικό ως το Σύνταγμα, διαφημίζει την ελληνική παιδεία του. Και πως οι χώροι καθαριότητας στα εστιατόρια που ζωντανεύουν τους σταύλους του παλιού Αυγεία, ζωγραφίζουν την παιδεία των ελλήνων. Ρωτάς, τι σχέση έχει ο τουρισμός με τα Αρχαία Ελληνικά. Μα την ίδια ακριβώς που είχε το θέατρο του Διονύσου στην αρχαία Αθήνα με την ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Για μας το κλίμα, η θάλασσα, και ο ήλιος είναι πρώτες ύλες πρώτης αξίας. Πολύ πιο πολύτιμες από το πετρέλαιο της Νιγηρίας με τα πλούσια οκτάνια, και από το ουράνιο του Καναδά με την πυκνή σχάση.

Ο Νικόλαος Εξαρχόπουλος (πέμπτος από δεξιά) με συνεργάτες του.

Τη διδακτική των Αρχαίων Ελληνικών και των άλλων φιλολογικών μαθημάτων, την εισηγήθηκε πρώτος και τη θεσμοθέτησε επιστημονικά ο Νικόλαος Εξαρχόπουλος. Η γραμμή που χάραξε εκείνος στα περισσότερα σημεία της ακολουθιέται και σήμερα.

Γενικότερα και πλατύτερα, ο Εξαρχόπουλος είναι ο θεμελιωτής της Παιδαγωγικής στην Ελλάδα. Υπήρξε επιστήμονας ακουστός, ακάματος εργάτης, ερευνητής πολύπλευρος, θεωρητικός και πρακτικός ταλαντούχος και το υπόδειγμα του τεχνοκράτη. Αυτός έφερε την Παιδαγωγική από την Ευρώπη στον τόπο μας. Και την καθιέρωσε στην εκπαίδευση με τρόπο επιβλητικό και κυρίαρχο. Στα 1930, λίγο μετά την εποχή του Πάγκαλου που ̓ταν μακριές οι φούστες, ο Εξαρχόπουλος ήταν η αυθεντία και το φόβητρο στους δασκάλους και στα δασκαλεία. Έμπαινε στο Υπουργείο Παιδείας και ήταν ικανός να χτυπήσει τη μαγκούρα του μπροστά στο Γεώργιο Παπανδρέου, υπουργό τότε του Βενιζέλου. Φοβέριζε, πρόσταζε, νομοθετούσε, έδειχνε.

A Gustave Doré wood engraving of Geryon for Dante's Inferno.

Όμως, από την άλλη πλευρά του ανθρώπου, τη σκοτεινή, ο Εξαρχόπουλος, υπήρξε το ακαταγώνιστο κακούργημα. Ο σχολαστικός διοικητικός, και ο υπερφίαλος μέσα του σχημάτισαν ένα τέρας, όμοιο με τον τρικέφαλο Γηρυόνη που περιγράφει ο Δάντης στην Κόλαση*****.

Στην ιστορία της Παιδαγωγικής, και γενικότερα του Καποδιστριακού, το πέρασμα του Εξαρχόπουλου θα λογαριάζεται κάποτε στίγμα, και όνειδος, και δοχείο πάσης λύμης.

Ο Γιώργος Σεφέρης σε νεαρή ηλικία. Το πρώτο βιβλίο επάνω στο γραφείο του έχει τίτλο «Ο μύθος του Δον Ζουάν».

Θα μείνει για να μολογιέται μια καταγραφή του Σεφέρη στις Μέρες του 1943: «Ο Εξαρχόπουλος και οι άλλοι γλωσσαμύντορες· τσιμπούρια και μύγες του απόπατου»******.

Τα ιδρυτικά μέλη του Εκπαιδευτικού Ομίλου: Αλέξανδρος Δελμούζος, Δημήτρης Γληνός και Μανώλης Τριανταφυλλίδης σε φωτογραφία του 1915.

Ο Εξαρχόπουλος στάθηκε η μαύρη αντίδραση και ο κακός δαίμονας απέναντι στη φωτισμένη κίνηση της ανθρωπιστικής παιδαγωγικής, που κύρια κέντρα της υπήρξαν τα πνεύματα του Τριανταφυλλίδη, του Δελμούζου, και του Γληνού.

Ο Ιωάννης Συκουτρής.

Αυτός υπήρξε ουσιαστικά ο φονέας του Ιωάννη Συκουτρή, που γκρεμίστηκε από τον Ακροκόρινθο στα 1937. Του λαμπρότερου ίσως φιλολόγου μετά τον Κοραή. Και του ακόμη λαμπρότερου δάσκαλου.

Στην ελληνική παιδεία και τη νεoελληνική γραμματεία ο Ι. Κακριδής κατέλαβε ξεχωριστή θέση, την οποία ενίσχυσε η περίφημη «Δίκη των τόνων» (1941-1942), που κίνησε εναντίον του η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με αφορμή την τολμηρή, για την εποχή, προσπάθειά του να εισαγάγει το μονοτονικό σύστημα, στο πλαίσιο του αγώνα για τη δημοτική γλώσσα και την καθιέρωσή της, τόσο στην παιδεία όσο και στην επιστήμη. Μολονότι υποστηρίχθηκε από πολλούς κορυφαίους λογίους και πολιτικούς, καταδικάστηκε από το Πειθαρχικό Συμβούλιο του πανεπιστημίου σε δίμηνη απόλυση και αναγκάστηκε τελικά να παραιτηθεί από την έδρα του.

Αυτός καταδίωξε τον Ιωάννη Κακριδή, και προκάλεσε τη «Δίκη των τόνων». Αυτός κατασκεύασε το κλίμα του σκοταδισμού και τη νοοτροπία αντίδρασης στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο και στη Σιναία Ακαδημία. Κάτω από τις οδηγίες και το ραβδί του το Αθήνησι εξελίχτηκε σε εθνικό κέντρο παραγωγής δασκάλων σχολαστικών και πνευματοκτόνων. Έγινε το καβειρικό χαλκείο της πνευματικής παραχάραξης και της ηθικής δεισιδαιμονίας που και τότε και σήμερα μας δένουν και μας δέρνουν. Και αν ρωτήσεις πια ήταν η πληρωμή για την κακουργία! Μα φυσικά, η αναμενόμενη.

Σήμερα το όνομα του Εξαρχόπουλου το διαβάζει γραμμένο με επίχρυσα γράμματα στην επίσημη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου. Ακαρτέρει όμως, και βλέπεις. Γιατί ο αδέκαστος χρόνος δεν είπε ακόμη την τελευταία λέξη.

Στον καιρό μας τους αρχαίους προδότες τους λένε φοροφυγάδες και παραοικονομικούς. Και τους αρχαίους μήδους τους λένε κιβδηλοποιούς, υποκριτές, οσφυοκάμπτες, κυνοκέφαλους. Και είναι γνωστό πως ο Εφιάλτης και οι μήδοι διαβαίνουν στο τέλος. Ωστόσο εκείνο που μένει είναι το επίγραμμα του Σιμωνίδη για το Μεγιστία και τους λακεδαιμόνιους στην αρχαία πέτρα.

(σ.σ.: "Τούτο είναι το μνήμα του ξακουστού Μεγιστία,

που τον σκότωσαν οι Μήδοι

τότε που διάβηκαν τον Σπερχειό ποταμό.

Ήτανε μάντης· ήξερε ότι έρχονταν οι Μοίρες του θανάτου,

κι όμως δεν θέλησε να εγκαταλείψει τους αρχηγούς της Σπάρτης.")

Ποιο είναι το λάθος της διδακτικής των Αρχαίων Ελληνικών που εισηγήθηκε ο Εξαρχόπουλος, και εφαρμόστηκε δυόμισυ γενεές στα σχολεία της χώρας μας; Για να το ειπώ στη γλώσσα της παιδαγωγικής: το λάθος της σχολής Εξαρχόπουλου είναι ότι υιοθέτησε το διδακτικό φορμαλισμό σε ζημία και παραγκώνιση του διδακτικού υλισμού. Αυτό σημαίνει πως το βάρος της προσπάθειας έπεσε στη μορφή της αρχαίας γλώσσας και παραθεωρήθηκε η σημασία των περιεχομένων που έχουν τα κείμενα.

Η Σχολή του Αριστοτέλη σε πίνακα της δεκαετίας του 1880. Aristotle's School, a painting from the 1880s by Gustav Adolph Spangenberg.

Έτσι η σπουδή των Αρχαίων Ελληνικών κατάντησε να σημαίνει γνώση της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένα τα κείμενα, και στην καλύτερη περίπτωση μια τυπική ακαδημαϊκή ιστόρηση των γεγονότων και των πραγμάτων. Και για τις ουσίες, για τα νοήματα, για τις αξίες, για το πλάσμα ζωής δηλαδή που σπαρταρά και γιορτάζει μέσα στην κλασική λογοτεχνία μας, πέρα βρέχει.

Κοντολογής, την παράσταση της διδασκαλίας την έκλεψε ο ξυλότυπος της οικοδομής. Η προσοχή του μαθητή εγκλωβίστηκε στην εξωτερική μορφή, στην ορατή εικόνα, στο δείγμα επιφάνειας του κλασικού κόσμου. Και αμελήθηκε το ένυλο σάρκωμα.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στη Δεξαμενή το 1906.

Σα να ̓χουμε απέναντί μας τον Αϊνστάιν και τον Αλ Καπόνε, που δεν αποκλείεται μια μέρα του Σικάγου να ταξίδεψαν άγνωστοι με το ίδιο τραίνο. Τους κοιτάμε και βρίσκουμε. Ετούτος τι ατημέλητος γεροντάκος. Κουρασμένος, τριμμένο σακάκι, ματάκια που λησμονήθηκαν, η γραβάτα του κρέμεται στο λαιμό σφεντόνα του Δαβίδ. Και λησμόνησε να φορέσει την κάλτσα στο αριστερό του ποδάρι. Αλλά ο άλλος; Τι τζέντλεμαν. Κουστούμι παραγγελιά στα Παρίσια, γυαλισμένο υπόδημα, δαχτυλίδι με περικεφαλαία στην πέτρα, και το μαλλί του λάδι στο μουσαμά. Άρχοντας με αγωγή κι από καταγωγή. Ενώ ο πρώτος, όσο τον παρατηρείς, τόσο τον παρομοιάζεις με το ζητιάνο του Αντρέα Συγγρού, που πήγε κάποτε να τον ελεήσει στην οδό Σταδίου, και τον προφτάξανε την τελευταία στιγμή: «Τι κάνεις άνθρωπε; Είναι ο Παπαδιαμάντης!»

Τώρα το ποιος είναι από μέσα ο Αλ Καπόνε, και ποιος ο Αϊνστάιν, τα φαινόμενα το κρύβουν. Όμως πρέπει να υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ' εκείνον που ζούσε στο λαγούμι με τις αράχνες και τη νυχτερίδα, και σ' εκείνον που συζητά στο τηλέφωνο με τον Θεό, και σε μια στιγμή τον ακούμε να ρωτάει: «Για πες μου μάστορα, για να το μάθω. Μπορούσες να φτιάξεις τον κόσμο αλλιώτικο; Ή αναγκάστηκες να τον φτιάξεις, όπως τον έφτιαξες;».

Γραμματική, λοιπόν, συντακτικό, ετυμολογία, τυπικό, φθογγολογικό, σχήματα λόγου, προσωδία και μέτρα, κανόνες, εξαιρέσεις κανόνων, σημείωση, υποσημείωση, παράγραφος, υπνολαλιά, υπνοπαιδεία. Και το ροχαλητό αστραπόβροντο στις σπηλιές.

 Ο Λορέντζος Μαβίλης.

Εδώ είναι η έρημος και ο άνυδρος τόπος που μας καλεί να λογαριάζουμε ότι θα μένουν θρυλικά τα λόγια του Μαβίλη: «Με γενικές απόλυτες και ισόκωλα αντί να πάμε ομπρός πάμε πισόκωλα».

Μ' ένα λόγο, ο μαθητής "προακτέος", μόριο "αποφατικό", γενική "επισκόπηση". Και παρα λίγο ο πρωκτοφαντασματοσκόπος του Φάουστ.

Αυτή ήταν η διδακτική του Εξαρχόπουλου για τα Αρχαία Ελληνικά, και για το τυπικό τους. Σχετικά με την ουσία τώρα, όλη η προσοχή έπεφτε στο περιδιαγραμμάτου. Με βάση το ερβαρτιανό πρότυπο της εθνικής ηθικής διαπαιδαγώγησης, όπως μας έλεγαν στο στρατό, ο μαθητής λάβαινε τέτοια ζάλα και φορτία ηθικότητας, ώστε βγαίνοντας από το σχολείο παραπατούσε στο δρόμο με το βάδισμα ενός κατάφρακτου Κουταλιανού.

Κορφολογιόνταν όλες οι ηθικές ουσίες του κλασικού κόσμου και η λοκάντα σέρβιρε στο μαθητή νόστιμα κρεατοσφαιρίδια και σκουληκίδες. Κεφτέδες δηλαδή και μακαρόνια, που λέγανε οι λογιότατοι την εποχή της Βαβυλωνίας του Δημήτρη Βυζάντιου.

Ηθική διδασκαλία, λοιπόν, εντολές δέκα, και εκατό και διακόσιες, οὐ και μή μωσαϊκά ατελεύτητα, παραινέσεις εις νέους και συμβουλές προς Δημόνικον, χιλιάδες πρέπει φανταχτερά σαν φολιδωτά ερπετά, προτροπές και νουθεσίες, διαθήκες παλαιές νέες μελλοντικές, το χρέος το οφείλειν το καθήκον, η ηθική προσωπικότητα, το ηθικό φέγγος, το ηθικό «γάρμπος». Πολλές αρβύλες και στιβάνια στα Σφακιά και στο Σέλινο.

Αριστ. : Στην αυλή  σχολειού στην Κερατέα το 1917 (ο Βάρναλης κάθεται αριστερά). Δεξ. : Ο Βάρναλης δάσκαλος της Γ' Τάξης Ελληνικών στα Μέγαρα το 1911.

Σ εκείνα τα δίσεχτα χρόνια της σιωπής και της φοβέρας ο Βάρναλης υπερέτησε δάσκαλος στη χώρα. Στη σχολή Εξαρχόπουλου όμως έπαιζε το ρόλο της αλογόμυγας. Τον ίδιο ρόλο, δηλαδή, του οίστρου και του μώμου που έπαιζε ο Σωκράτης στους αθηναίους. Γι ̓ αυτό άλλωστε έγραψε και την Αληθινή απολογία του Σωκράτη. Το αποτέλεσμα από όλη ετούτη την ηθική σταυροφορία ήταν να γίνουνται οι μαθητές πιστόνια και μπιέλες μηχανής, και πλαστικά στρατιωτάκια στις αλάνες.

Η υποκρισία, ο σκεπασμένος περίγελως, η δυσπιστία, η ανασφάλεια, το ψέμα, η συμπεριφορά του κλόουν λάβαιναν θέση στην οργάνωση μιας προσωπικότητας από καουτσούκ και νάυλον. Εκεί που κάτω από σωστές συνθήκες έπρεπε να αναδυθεί ένας στιβαρός άνθρωπος. Κάτω από την επίδραση δηλαδή της φυσικής γνώσης, του άγριου ρεαλισμού, και της πολύμοχθης αρετής, που περικλείνουν τα αρχαία κείμενα μέσα στην αστραφτερή σιωπή τους.

Το άλλο ερώτημα, σχετικά με τούτη τη στάση της σχολής Εξαρχόπουλου απέναντι στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, είναι γιατί εκράτησε ο τύπος, και χάθηκε η ουσία. Η απόκριση είναι απλή και δίπλα μας. Ενίκησε ο τύπος και νικήθηκε η ουσία, γιατί ο τύπος προσφέρεται στο αβασάνιστο και στο εύκολο. Η ουσία αξιώνει τα βαριά, και αντιμετριέται με τα δύσκολα. Και το φυσικό του ανθρώπου, είναι να τον φέρνει στην ευκολία και στο ευχάριστο, και να τον ξεμακραίνει από το τραχύ και τη δυσχέρεια. Τι καλός που θά 'ταν ο κόσμος, αν γινόταν αντί να τραβάμε το πηλοφόρι στο γιαπί, να σμίγουμε και μέρα νύχτα να γλεντάμε στο βελούχι του Κώστα Καλιαντέρη!

Η Μαρία Κιουρί σε επιστημονική διάσκεψη στις Βρυξέλλες, το 1911. Επίσης διακρίνεται ο Αϊνστάιν.

Στην πραγματικότητα πρόκειται η ίδια διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα λόγια και στα έργα. Οι περισσότεροι λένε, αλλά ελάχιστοι κάνουν. Και ασφαλώς είναι άλλο πράγμα, να κατεβείς και να πεις, θα γίνω ευεργέτης της ανθρωπότητας, και άλλο να πράξεις και να ζήσεις έτσι, που μια μέρα να περάσει το όνομά σου στο κιούριο, στο φέρμιο, στο αϊνστάνιο, και στα άλλα χημικά στοιχεία.

Μ’ ένα λόγο και για να το ειπώ απλά. Την επιθετική μετοχή και τα τελικά απαρέμφατα είναι εύκολο να τα μάθεις. Και σαν τα μάθεις είναι ευκολότερο να κάνεις επίδειξη με δαύτα σε κείνους που δεν τα ξέρουν. Φοράς, σα να λέμε, τη στολάρα με τη φούντα και το λοφίο, γίνεσαι δηλαδή ο κύριος καθηγητής η αυθεντία τα ράσα του παπά, και ύστερα από το πόστο ενός γελοίου κορδακιζόμενου μπορείς πια να κοκορεύεσαι και να λεονταρίζεις. Κι ο κοσμάκης από κάτου, οι ξύπνιοι σε κάνουνε χάζι. Και τα χαϊβάνια θαυμάζουν: βρε τι Σολομώντας ειν ̓ ετούτος!

Μαθαίνεται λοιπόν η επιθετική μετοχή και το τελικό απαρέμφατο. Τη φράση όμως του Πλάτωνα, «η φιλοσοφία είναι μελέτη θανάτου», το στίχο του Ομήρου «πεθαίνουμε και χανόμαστε μια για πάντα σαν τα φύλλα των δέντρων», ή το φοβερό δίλεκτο του Αισχύλου «θα μάθεις σαν πάθεις», είναι δύσκολο να τα κατανοήσει κανείς. Και παρά πέρα, είναι πολύ δυσκολότερο να τα υιοθετήσει κανείς, να τα καταλύσει σαν άρτο, και να τα κάνει τρόπο ζωής. Modus vivendi, που λένε. Γιατί οι φράσεις αυτές είναι το νερό το μαύρο, και το κόκκινο, και το φαρμακερό της κυπριακής παραλογής. Είναι σα να ξύνεις με τα νύχια σου το μάρμαρο και ν ̓ αγωνίζεσαι να χαράξεις πάνω του αρχαϊκή τη μορφή σου.

Γιατί ο Πλάτων και ο Όμηρος και ο Αισχύλος σ ̓ αυτή τους τη θεώρηση, και δεν υπάρχει άλλη να τους κοιτάξεις αν δε γελάς και αν δε γελιέσαι, σου ζητούν πράγματα αληθινά και πολύ τίμια. Σου ζητούν να κηρύξεις τη ζωή σου σε συναγερμό επ ̓ άπειρον. Αξιώνουν να κοντοπερπατείς ολοζωής στις πλαγιές του Βεζούβιου. Και θέλουν μέρα νύχτα να σφυρίζει στ ̓ αυτιά σου εκείνο το ξιφήρες «φύλακες γρηγορείτε!» Καθώς στέκεις φρουρός στη μεγάλη πύλη της πόλης. Ή στη μικρή.

Η κατανόηση των κλασικών κειμένων αξιώνει μια ολόκληρη ζωή με άκρα ευαισθησία, και βούληση, και ανθρωπιά. Και πάλι ναι, και πάλι όχι, και πάλι να μη φτάνει.

Αυτός είναι ο λόγος που ο Εξαρχόπουλος και το συνάφι του εισηγήθηκαν τη φορμαλιστή και όχι τη ρεαλιστική τακτική στη μέθοδο διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών. Από ανηθικότητα, και από ανανδρία. Αυτό τους ήταν το εύκολο και το προσβατό. Το βολικό στη φαυλότητα, και το ομόλογο στην υποκρισία τους.

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος (επάνω αριστερά) σε φωτογράφιση με μαθήτριες και καθηγητές του Παρθεναγωγείου Βόλου, του οποίου ήταν διευθυντής.

Και αυτός είναι ο λόγος, που η αντίθετη σχολή, ο Αλέξανδρος Δελμούζος και τα παλικάρια του, όπως λέμε ο Ρήγας και οι πνιγμένοι του σύντροφοι, δε βρήκαν οπαδούς και ακόλουθους στη δουλειά τους. Γιατί πέρα από την επίσημη καταδίωξη του κράτους, ετούτοι οι γνήσιοι έλληνες «ζητήσανε τα δύσκολα και τα ανεκτίμητα Εύγε».

Συνοψίζω το ζητούμενο και τη λύση του στην παραβολή του ποιητή: Η σχολή Εξαρχόπουλου και ο όχλος της είναι οι αρωματισμένοι Σιδώνιοι του Καβάφη, που κοκορίζουν και κακαρίζουν, καθώς μιλούν για την τέχνη που λησμόνησε τη ζωή. Η πορεία Δελμούζου· Γληνού είναι ο Αισχύλος. Περπατάει βλοσυρός στο Μαραθώνα, ταυροκοιτάει μπροστά του και πίσω του, και στοχάζεται για την τέχνη την ώρα που δουλεύει για τη ζωή.

Το τρίτο, για να μην τα φορτώσει κανείς όλα στον Εξαρχόπουλο, όπως οι Εβραίοι στον αρχαίο τράγο τις αμαρτίες τους, είναι πως παράλληλα με την κακή διδακτική των παιδαγωγών ήταν κακή και η διδασκαλία των φιλολόγων.

Εδώ έχουν τη θέση τους οι Κοντοί, οι Μιστριώτες, οι Καλιτσουνάκες και Πεζόπουλοι, και οι άλλοι λογιότατοι. Είναι όλοι εκείνοι που το άδειο κρανίο τους το ζωγράφισες αιώνια ο Σολωμός στο "Διάλογο". (Διονύσιος Σολωμός, Διάλογος ποιητή και σοφολογιώτατου)

Το κακό με τους κλασικούς φιλολόγους δεν είναι ότι στα Αρχαία Ελληνικά έβλεπαν λέξεις μόνο. Το μεγάλο κρίμα ήταν πως απόκοψαν τελείως το αντικείμενο που δίδασκαν από τη ζωή. Δεν μπορείς να σπέρνεις ρήματα και να ζητάς να θερίσεις στάχυα. Δε μπορείς να πας στον κρεοπώλη και να του ειπείς, δός μου ένα κιλό κρέας από «μήλο». Γιατί που να το ξέρει ο άνθρωπος ότι το αρνί στ ̓ αρχαία το λέγανε "μήλο".»

Θέλω να ειπώ, πως η προσήλωση των φιλολόγων στον αρχαίο κόσμο ήταν τόσο αλλοίθωρη, ώστε να παραβλέπεται εντελώς η άμεση ζωή με τα προβλήματα και τις ανάγκες της. Οι κλασικοί φιλόλογοι έμοιαζαν να ζούνε με τις σκιές και τα φαντάσματα. Σαν έπαιρνε να βραδυάζει, κατέβαιναν ακροποδητί σε κάποια σαρκοφάγο και ξάπλωναν αγκαλιά με τα κόκαλα και με τον ανάγλυφο διάκοσμο των επιφανειών.

Στο σημείο αυτό η ευθύνη των φιλολόγων, και εννοώ πρώτα τους πανεπιστημιακούς, πέρα από το που τους έλειπε το σθένος, έχει την αιτία της σε έδαφος και σε αφορμήσεις κοινωνικές και πολιτικές. Το κοινωνικό κατεστημένο, έτσι καθώς ερχόταν από τον καιρό της δημογεροντίας και της γιανιτσαριάς, μερίμνησε να περιλάβει στην κλειστή του κάστα, τους δάσκαλους των δασκάλων των παιδιών μας. Έτσι μέσω της παιδείας, δρομολογημένης κατάλληλα, θα πετύχαινε να στερεώνει και να συντηρεί τα προνόμια του.

Η πρώτη σελίδα της πρώτης έκδοσης του έργου Αιμίλιος, ή Περί Αγωγής στα Γαλλικά.

Και με την ευκαιρία, λέω πως ποτέ μου δεν κατάλαβα, γιατί τις προσφωνήσεις «Λογιότατε», «Εντιμότατε», «Γενναιότατε», «Σεβασμιότατε», «Εξοχότατε» -αφήνω εκείνο το δύσοσμο «Μεγαλειότατε»-, δεν τις απηύθυνε ποτέ του κάποιος στον γεωργό, στον βοσκό, στον θαλασσινό, στον χτίστη. Και η απορία αυτή, έγινε βαθύ σκοτάδι για μένα, όταν διάβασα γραμμένο στον «Αιμίλιο» του Ρουσσώ, πως η ευγενικότερη απ' όλες τις ανθρώπινες ασχολίες, είναι η γεωργική τέχνη.

Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος, λοιπόν, μπαίνοντας στα ίδια μητρώα όπου και ο ανώτερος κρατικός λειτουργός, ο δικαστής, ο στρατιωτικός, ο ιερέας, ο πλούσιος αστός, έχασε την επαφή του με τον όγκο και τη μάζα του κοινωνικού ατόμου. Ξεκόπηκε από την ίδια τη ζωή και την πραγματικότητα. Η αποκοπή αυτή κατάστησε αναγκαία την αποξένωσή του από τις ουσίες των αρχαίων κειμένων, και αποσύνδεσε μέσα του τα ζωντανά στοιχεία του κλασικού κόσμου από τη σύγχρονη ζωή του αγρού, της αγοράς, του δρόμου και του πεζοδρομίου.

Pindar, Roman copy of Greek 5th century BC bust (Museo Archeologica Nazionale, Naples).

Το κακούργημα πια έχει συντελεστεί. Δεν ενδιαφέρει τώρα η λαχτάρα, ο πόνος, ή το όραμα του Πίνδαρου και του Θουκυδίδη. Οι λέξεις τους όμως, κούφιες και άδειες από όλη την πολύτιμη ουσία τους, είναι ακριβώς εκείνο που χρειάζεται, για να συντηριέται η κοινωνική δουλεία.

Μου χρειάστηκε αυτή η ξενάγηση στα σκυλάδικα και στην Τρούμπα, για να καταλάβουμε γιατί ο Σολωμός στον «Διάλογο», ταύτισε τον σοφολογιότατο και τον Τούρκο. Και υπάρχει ένα ακόμη σημείο στη μιγαδική συνάρτηση παραχάραξης των Ελλήνων. Εδώ, το «Made in» είναι αλλοδαπό. Έρχεται από τη μαγδαληνή Ευρώπη και αράζει στην ιερόδουλη Αμερική.

Εκείνο που σε μεγάλο βαθμό συνέβηκε σε μας, ο εγκλωβισμός της διδασκαλίας των κλασικών στους τύπους της γλώσσας δηλαδή, και η παραγνόηση της ουσίας του βίου, σε μικρότερο βαθμό συνέβηκε και στην Ευρώπη. Ο γνωρισμός και η συνομιλία τους με τους Έλληνες, από την αρχή τράπηκε στην περιοχή του ενδύματος και της υπόδησης. Η ουσία δουλεύτηκε ατεχνότερα, βραδύτερα, και από λιγότερους. Η κύρια προσοχή έπεσε στη γλώσσα.

«Οι θεωρίες της εξέλιξης των ειδών και του Big Bang είναι αληθείς», υποστήριξε ο Πάπας Φραγκίσκος κατά τη διάρκεια συζήτησης στην Παπική Ακαδημία Επιστημών.

Σ' αυτό συντέλεσαν πολλά. Η τραχύτητα και η εμορφιά των Ελλήνων, που δεν είναι για τις μάζες. Το ίδιο το εγχώριο πνεύμα της Ευρώπης, έτσι όπως εξέρχοταν αλλόκοτο από τη μήτρα του θεοκράχτη Μεσαίωνα. Και η οδηγία της Παπικής Εκκλησίας, που φρόντισε να φροντίζει μια ανώδυνη επιφάνεια ομοιότητας και φιλίας Χριστιανισμού και αρχαιότητας. Είναι, βλέπεις, η παπική ραδιουργία. Που συνεχίζει την παλαιή ρωμαϊκή διπλωματία. Όπως ο Τάκιτος έγραψε για την κόλαση των αυτοκρατόρων, έτσι χίλια διακόσια χρόνια αργότερα ο Δάντης θα γράψει για την κόλαση των παπών. Είναι μικρός και αγαθοβιόλης, εκείνος που στο Βατικανό βλέπει κάτι πιο πέρα από τη διπλωματία. Δεν βγήκε πριν από μερικά χρόνια, μέσα από τα παπικά ινστιτούτα η περίφημη επιστημονική πανταχούσα που κήρυχνε ότι η θεωρία του «Big Bang» (Μεγάλη Έκρηξη) των κοσμολόγων είναι πλήρως σύμφωνη με τα δόγματα της Εκκλησίας; Βρε τί 'ναι τούτοι!

Ο Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ ή Έγελος. Hegel portrait by Schlesinger, 1831.

Έτσι λοιπόν, κοντά στο «Latinum», έγινε και το «Graecum», στα σχολεία και στα πανεπιστήμια της Ευρώπης, γλώσσα, σύνταξη, γραμματική, και φαινόμενα φθόγγων και λέξεων. Μεγάλες επικράτειες του πνεύματος των Ελλήνων έμειναν ανεξερεύνητες. Έπρεπε νά 'ρθει ο Έγελος, λόγου χάρη, για να ξεσκεπάσει τη ζωτική σπουδαιότητα της ελληνικής σοφιστικής. Και τη μεγάλη ήπειρο των προσωκρατικών, αυτά τα γιγάντια φαινόμενα ραδιογαλαξιών και νεφελωμάτων, ως την εποχή που τα εξερεύνησε ο Νίτσε, κυριολεκτικός Κολόμβος του πνεύματος, οι φιλόσοφοι και οι φιλόλογοι την είχαν χαρτογραφήσει σαν ένα νησί άγονης γραμμής.

Ο Φρίντριχ Βίλχελμ Νίτσε.

Η σύγκρουση ανάμεσα στο Νίτσε και στο Βιλαμόβιτς για το πρόβλημα των προσωκρατικών και της τραγωδίας, υπήρξε μονομαχία θανάτου. Ο Βιλαμόβιτς, ένας μετεωρίτης έντονος, για μια στιγμή φάνταξε να λάμπει και να σκεπάζει το αιώνιο φως του Σείριου-Νίτσε. Και πέτυχε να τον δολοφονήσει επιστημονικά. Αλλά από κει και ύστερα, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση. Δεν ήταν εύκολο από μέτρια πνεύματα να κατανοηθεί η φράση του Νίτσε: «Και μόνο όπου υπάρχουνε τάφοι υπάρχει και ανάσταση».

Πορτραίτο του Λόρδου Βύρωνα, έργο του Thoman Phillips. Thomas Phillips, Byron, 1824.

Αυτός ο σχολαστικισμός στα σχολεία της Ευρώπης παρατηρήθηκε και στιλετώθηκε από τα ευαίσθητα πνεύματα των ποιητών, που δεν άντεχαν τη φυλακή και τη σεμνοτυφία του. Μονάδες όπως ο Μπάιρον, ο Σέλεϊ, ο Ουγκό, μιλάνε με μεγάλη πίκρα και με μεγάλη οργή για το σχολικό σύστημα και τους δασκάλους που είχαν. Αφήνω, που όλοι τους αφήσανε μεσοστρατίς και αηδιασμένοι τις κλασικές σπουδές τους.

Στις Ενωμένες Πολιτείες το πράγμα καταστάθηκε δεινότερο. Εδώ ο κλασικός κόσμος πέρασε μέσα από το πνευματικό διυλιστήριο του γυαλιού, του νικελίου, και του αλπακά. Και πήρε τον χαρακτήρα των συνδετικών τροφών και των πλαστικών ερώτων. (Το τελευταίο είναι οι γυναίκες-σαμπρέλες ,για τους άντρες που αυνανίζουνται πάνω τους). Το μόνο που έμεινε στους Αμερικανούς, είναι η έννοια της δημοκρατίας που γεννήθηκε στην Ελλάδα, και τώρα ανθίζει στην απέραντη χώρα τους. Τι δημοκρατία όμως! Όλο ράσο και φανφάρα. Πουλώντας τα όπλα τους, δηλαδή, πίνουν σαν τα βαμπίρ, το αίμα των λαών της γης, συσσωρεύουν στο εθνικό χρηματοκιβώτιο όλους τους Πακτωλούς και όλους τους Κροίσους, και ύστερα κορδώνουνται για την ευημερία που δωρίζει στη χώρα τους το λαμπρό τους πολίτευμα. Εμ, αν ήταν έτσι, μπορώ κι εγώ να σου φέρω ναύτη με γένι που να σου καλουπώσει άγαλμα.

Ezra Pound photographed as a young man in 1913 by Alvin Langdon Coburn.

Στο επίπεδο της σχολαστικής μεθόδου των κλασικών σπουδών στην Αμερική ο Χάϊετ διηγείται το ακόλουθο πανηγυρικό: Μπαίνει ο κλασικός φιλόλογος στην αίθουσα και αμέσως εξηγεί στους φοιτητές του: «Αυτό το εξάμηνο θα σας διδάξω τον “Οιδίποδα επί Κολωνώ”. Είναι ένα κείμενο μεγαλείο για το πλήθος τις γραμματικές και τις συντακτικές ανωμαλίες και εξαιρέσεις που περιέχει». Και στο επίπεδο της ουσίας, για να σχολιάσει την ασχετοσύνη τους, ο Έζρα Πάουντ, σε μια στιγμή έπιασε την πένα και έγραμε: «Αναλογίζομαι με τρόμο και με έκσταση, πώς θά 'ταν οι Ενωμένες Πολιτείες, αν μάθαιναν οι μαθητές τον κλασικό ελληνικό κόσμο». Κι εγώ αναλογίζομαι με την απλότητα του παιδιού, πώς θά 'ταν ο κόσμος, αν οι διαλογισμοί του Πάουντ γίνουνταν πραγματικότητα.

Ξεκινώντας νηφάλια, από τούτη τη βάση της αίρεσης και της οργής για την άθλια ως τα σήμερα ιστορία της διδακτικής και της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στα σχολειά μας, θα παραστήσω το πρόβλημα με την εικόνα του εγκέφαλου και του νευροχειρουργού. Ενδιαφέρει, βέβαια, να δουλεύει δεξιότεχνα τα εργαλεία του ο νευροχειρουργός. Αλλά πρώτιστα ενδιαφέρει να γνωρίζει τον εγκέφαλο. Σχετικά με το μάθημα των αρχαίων ελληνικών όμως και τη διδακτική του, εκείνο που γίνεται ως τα σήμερα, είναι ο χειρουργός και τα εργαλεία του. Για τον εγκέφαλο δεν πειράζει. Ας είναι κι από τυρόγαλο. Οι μπλούζες, οι μάσκες, τα γάντια, οι λαβίδες, τα μαλίδια, τα πριόνια, τα δοχεία, οι γάζες, οι τσιμπίδες, τα ράμματα, τα βάμματα τα...τάματα. Κι από εγκέφαλο όλα βολεύουνται. Ο χειρουργός τον σπούδασε στο κεφάλι του σκύλου και της κουρούνας. Όχι χειρότερα.

Μα ποιος θα ισχυριστεί και θέλει να τον πιστέψουμε, πως ο ψάλτης που ταραρίζει στην εκκλησία το «λίθος λαξευτός» «λύκος καψαλός», διατάραξε την ευσέβεια της αγράμματης γερόντισσας που τον ακούει;

Λέω πως ωφελεί: Στη διδακτική των αρχαίων ελληνικών, να διδάσκεις την ιστορία και το σκοπό του μαθήματος· να διδάσκεις τη διαίρεση και τους κλάδους της· να διδάσκεις πώς θα διδάξεις από το πρωτότυπο και πώς θα διδάξεις από τη μετάφραση· πώς θα διδάξεις τη γραμματική, το συντακτικό, τη λεξιμάθεια, τη χρηστομάθεια· πώς θα διδάξεις την πορεία και τις μεθόδους διδασκαλίας.

Αλλά αυτό γίνεται μέχρι σήμερα. Αυτό ήταν τα σαρανταλείτουργα και τα ευχέλαια του Εξαρχόπουλου. Όλα ετούτα τα λέμε και τα ξαναλέμε κατά συρροή και κατά πλήθος. Τα εξαντλήσαμε πια ως την ίνα και ως την κεραία. Τώρα ό,τι έμεινε, είναι να κουρεύουμε το στραγάλι, και να συναχώνουμε τη σουλφαμίδα. Γυρνάμε από δεξιά περί τον εαυτό μας, γυρνάμε από αριστερά περί τον πυρήνα του προβλήματος, και παίζουμε το ηλεκτρόνιο του υδρογόνου, ώσπου να γίνουμε δευτέριο.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης.

Σήμερα μάλιστα, που είμαστε «και τέλος πάντων, να, τραβούμε εμπρός», που λένε οι ηλεκτρονικοί και ο πολιτικός αναμορφωτής του Καβάφη, στη διδακτική των αρχαίων ελληνικών θα χρησιμοποιήσουμε και την «προηγμένη τεχνολογία». Υπολογιστές, μικροδιδασκαλίες, κλειστά κυκλώματα, βιντεοκασέτες, οπτικοακουστικά, και τα συναφή.

Όλα αυτά είναι έγκριτα και να τα χαιρετάς. Το πρόβλημα όμως βρίσκεται αλλού. Και το πρόβλημα, είναι το ένα, που έχουμε μόνο τη δική του ανάγκη, και κανενός άλλου. Όπως ακριβώς κάποτε το είπε και ο Ιησούς, δάσκαλος πρώτος, καθώς επιτιμούσε τρυφερά τη Μάρθα, και κοίταζε έμπιστα τη Μαρία.

Το πρόβλημα λοιπόν διατυπώνεται έτσι: Δεν έχει νόημα να διδάσκεις τη διδακτική των αρχαίων ελληνικών, έστω κι αν η δεξιοτεχνία σου ξεπερνά τις «ηλεκτρικές τριπλές» του Μαραντόνα, όταν δεν έχεις ιδέα για το τι είναι ο κλασικός κόσμος. Όταν δεν άκουσες ποτέ σου τον λόγο: Οι Έλληνες δεν γράψανε· οι Έλληνες ζήσανε. Το ξέρουμε αυτό;

«Όσο για μέριμνα του τόπου, για διοίκηση -ούτ' ήξερε τι γένονταν τριγύρω του»·. Αχ! Ο Καβάφης... Πάντα μπροστά μας βγαίνει ο πονηρός ο γέρος.

Σήμερα μία μυλόπετρα πλακώνει την παιδεία των παιδιών μας. Ένας βραχνάς γράφει το παρόν μίζερο, και διαγράφει απαίσιο το μέλλον της χώρας. Γιατί, η αγωγή των νέων είναι κακή. Και η αγωγή των νέων είναι το θεμέλιο της πολιτείας. Και κρίνει τη σωτηρία και την ικμάδα της από το Α ως το Ω. Αφήνω σκόπιμα έξω τα «Έκτορος λύτρα», γιατί εκεί ο χαλασμός και ο θρήνος είναι μέγας. Η παιδεία των νέων είναι το δυνατό αίμα και ο αέρας ιωδίου για το μέλλον των λαών. Επένδυση πιο ασφαλή για προοπτική μακρόπνοη δεν πρόκειται να βρεις. Την αλήθεια αυτή τη λαλούν και την κράζουν, από τους νόμους του Λυκούργου μέχρι τους χάρτες του ΟΗΕ. Όμως, της δικής μας παιδείας το αίμα, έχει αιματοκρίτη λευχαιμίας.

Χρειάζεται να στηθούν οδοφράγματα στους δρόμους. Να στηθούν δικαστήρια στις αίθουσες, και ίσως ίσως γκιλοτίνες στις πλατέες. Για να σταυρωθεί το κακό, και να πάψει η βασκανία. Από τον καιρό του Σχινά και του Μαυροκορδάτου, μας βαραίνει ο σοφολογιότατος και ο Φαναριώτης. Το δίκαιο του μέλλοντος όμως, χρειάζεται πολλούς δικαστές, σαν τον Τερτσέτη, τίμιους. Και σαν τον Πολυζωίδη. Για να εξαλειφθούν κάποτε οι αιτίες της δίκης του Κολοκοτρώνη.

Τονίζοντας το δράμα στους ιδικούς μου τόνους, έχω να το κλείσω σε μία πρόταση που δεν δυσωπείται. Είναι πικρή, όσο το παλαιό εκείνο «εάλω η Πόλις», που ακούστηκε κάποτε σε όλη τη Ρωμανία, και κανείς δεν ήθελε να το πιστέψει. Η πρόταση λέει: Εμείς, οι Νεοέλληνες, αγνοούμε παντάπασι την κλασική Ελλάδα. Λέγοντας «παντάπασι», φωνάζω μία πράξη. Εννοώ δηλαδή, τις λέξεις με την ακρίβεια του δύο και δύο ίσον τέσσερα.

Είναι χρεία να επισημάνω, κάτι που είναι ομόλογο σε μιζέρια με την πλάνη μέσα στην οποία οι δάσκαλοι μας μάθανε να ζούμε για τους Έλληνες. Το στοιχείο αυτό είναι, πως δεν αγνοούμε μόνο την αλήθεια για την κλασική Ελλάδα, αλλά η εικόνα που αποχτήσαμε γι' αυτήν, είναι παράμορφη και αντίστροφη. Η παράσταση που έχουμε για τους Έλληνες, έχει μεταξιώσει το σύνταγμα των αξιών, τη φυσικότητα, και την τάξη. Αναποδογύρισε τα πράγματα, και το άσπρο τό 'καμε μαύρο.
__________________________________

* Πρβλ, Μάρκου ΙΕ’, 29: «οὐά, ὁ καταλύων τὸν ναὸν καὶ ἐν τρισὶν ἡμέραις οἰκοδομῶν».

** Πρβλ. τα λόγια του Λαέρτη στη Β’ σκηνή της Ε’ πράξης του Άμλετ: The king, the king’s to blame.

*** "Η πανάρχαιη ελληνίδα θάλασσα".

**** Ομήρου α 8-9 και μ 301.

***** Δάντη, Κόλαση 17, 1

****** Σεφέρη Γ., Μέρες Δ’, Εκδ. Ίκαρος 1977, σ. 283. Η καταγραφή στο Ημερολόγιο είναι στις 21/2/1943 στο Κάιρο.

Πηγή: Δημήτρης Λιαντίνης, «Τα Ελληνικά»