Ένα «ζωντανό απολίθωμα από το πρώιμο σύμπαν». Hubble fortuitously discovers a new galaxy in the cosmic neighbourhood

Ο γαλαξίας που ονομάσθηκε «Μπέντιν 1» βρίσκεται σε απόσταση περίπου 30 εκατομμυρίων ετών φωτός. Compass Image of Bedin 1 in NGC 6752. Credit: NASA, ESA, and L. Bedin (Astronomical Observatory of Padua, Italy)

Ο γαλαξίας μας βρήκε έναν νέο γείτονα. Πρόκειται για έναν άγνωστο έως τώρα μικρό γαλαξία που ανακαλύφθηκε από το διαστημικό τηλεσκόπιο «Χαμπλ» (Hubble) και βρίσκεται σε απόσταση περίπου 30 εκατομμυρίων ετών φωτός.

Αυτή η σύνθετη εικόνα δείχνει τη θέση του νάνου γαλαξία Bedin 1, που ανακαλύφθηκε τυχαία πίσω από το σφαιρωτό σμήνος NGC 6752. Η κατώτερη εικόνα του Digitized Sky Survey 2 απεικονίζει ολόκληρο το σμήνος. Η άνω δεξιά εικόνα δείχνει την εστίαση του διαστημικού τηλεσκοπίου Hubble και το επάνω αριστερό δείχνει το τμήμα που περιέχει τον γαλαξία Bedin 1. This composite image shows the location of the accidentally discovered dwarf galaxy, named by its discoverers as Bedin 1, which lies far behind the foreground globular cluster NGC 6752. The lower image of the complete cluster is a ground-based observation from the Digitized Sky Survey 2. The upper right image shows the full field of view of the Hubble Space Telescope. The upper left image highlights the region containing the galaxy Bedin 1. Credit: NASA, ESA, L. Bedin (Astronomical Observatory of Padua, Italy), and Digitized Sky Survey 2

Η ηλικία του νάνου γαλαξία -που ονομάσθηκε «Μπέντιν 1»- υπολογίσθηκε ότι είναι σχεδόν 13 δισεκατομμύρια έτη, λίγο μικρότερη από εκείνη του σύμπαντος, γεγονός που έκανε τους επιστήμονες να τον χαρακτηρίσουν «ζωντανό απολίθωμα από το πρώιμο σύμπαν».

This video takes the viewer on a journey to the globular cluster NGC 6752. The final view, from the NASA/ESA Hubble Space Telescope, shows the bright stars of the cluster, as well as a collection of faint stars; these faint stars are actually part of a background galaxy, which was discovered accidentally by astronomers studying the cluster itself. The galaxy is about 30 million light-years away, is classified as a dwarf spheroidal galaxy and has been nicknamed Bedin 1, after the principal investigator. Credits: Risinger, DSS, Hubble, Damian Peach. Music: Astral Electronic

Ο σφαιροειδής γαλαξίας είναι περίπου 1.000 φορές πιο αχνός από τον δικό μας. Επίσης έχει διάμετρο μόνο 3.000 έτη φωτός, πολύ μικρότερη του δικού μας, ο σπειροειδής δίσκος του οποίου φθάνει περίπου τα 100.000 έτη φωτός. Ο «Μπέντιν-1» απέχει τουλάχιστον δύο εκατομμύρια έτη φωτός από τον κοντινότερο μεγάλο γαλαξία και θεωρείται ο πιο απομονωμένος νάνος γαλαξίας που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.

Η διεθνής αστρονομική ομάδα, με επικεφαλής τον Λ.Ρ.Μπέντιν του Αστρονομικού Παρατηρητηρίου της Πάντοβα στην Ιταλία, έκανε τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Monthly Notices» της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας της Βρετανίας.

Πηγές: L R Bedin, M Salaris, R M Rich, H Richer, J Anderson, D Bettoni, D Nardiello, A P Milone, A F Marino, M Libralato, A Bellini, A Dieball, P Bergeron, A J Burgasser, D Apai. The HST Large Programme on NGC 6752. I. Serendipitous discovery of a dwarf Galaxy in background. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Letters, 2019; DOI: 10.1093/mnrasl/slz004 - http://www.kathimerini.gr/1007724/article/epikairothta/episthmh/to-thleskopio-xampl-anakalyye-enan-geitoniko-nano-gala3ia-hlikias-13-dis-etwn

Τάσος Λειβαδίτης, «Φύλλα ημερολογίου»

Marc Chagall, Hommage au Passé, 1944

Ποιος ξέρει τι θα συμβεί αύριο,

ή ποιος έμαθε ποτέ τι συνέβη χτες,

Τα χρόνια μου χάθηκαν εδώ κι εκεί, σε δωμάτια, σε τραίνα,

Σε όνειρα

Αλλά καμία φορά η φωνή μιάς γυναίκας καθώς βραδιάζει μοιάζει

Με το αντίο μιας ηλικίας που τελείωσε

Κι οι μέρες που σου λείπουν, ώ Φεβρουάριε, ίσως μας αποδοθούν

Στον παράδεισο-

Συλλογιέμαι τα μικρά ξενοδοχεία όπου σκόρπισα τους στεναγμούς

Της νιότης μου

Ώσπου στο τέλος δεν ξεφεύγει κανείς, αλλά και να πάει που;

Κι ο έρωτας είναι η τρέλα μας μπροστά στο ανέφικτο να γνωρίσει ο

Ένας τον άλλον –

Κύριε, αδίκησες τους ποιητές δίνοντας τους μόνο ένα κόσμο,

Κι όταν πεθάνω θα’ θελα να με θάψουν σ’ ένα σωρό από φύλλα

Ημερολογίου

Για να πάρω και το χρόνο μαζί μου.

Κι ίσως ο,τι μείνει από μας να’ ναι στην άκρη του δρόμου μας

Ένα μικρό μη με λησμόνει

Ο Τάσος Λειβαδίτης (Αθήνα, 20 Απρ. 1922 - 30 Οκτ. 1988) από τον Γιάννη Στεφανάκι. Χαρακτικό σε λινόλεουμ, 2007

Από «Τα χειρόγραφα του Φθινοπώρου». Αθήνα, Κέδρος, 1990.

Ένα βήμα προς τη δημιουργία μηχανών με αυτοσυνείδηση. A step closer to self-aware machines

Ερευνητές του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης δημιούργησαν το πρώτο ρομπότ που είναι ικανό να «φανταστεί» τον εαυτό του, δημιουργώντας εκ του μηδενός μια εικόνα του εαυτού του και μαθαίνοντας από αυτήν να προσαρμόζεται καλύτερα στο περιβάλλον του. Engineers have created a robot that learns what it is, with zero prior knowledge of physics, geometry, or motor dynamics. Initially the robot has no clue what its shape is. After a brief period of 'babbling,' and within about a day of intensive computing, the robot creates a self-simulation, which it can then use to contemplate and adapt to different situations, handling new tasks as well as detecting and repairing damage in its body. An image of the deformed robotic arm in multiple poses as it was collecting data through random motion. Credit: Robert Kwiatkowski/Columbia Engineering

Οι άνθρωποι είναι ικανότατοι στο να φαντάζονται τον εαυτό τους και χάρη σε αυτή την ικανότητα να δημιουργούν διάφορα μελλοντικά σενάρια ή να στοχάζονται το παρελθόν τους. Τώρα, ερευνητές του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης δημιούργησαν το πρώτο ρομπότ που είναι ικανό να «φανταστεί» τον εαυτό του, δημιουργώντας εκ του μηδενός μια εικόνα του εαυτού του και μαθαίνοντας από αυτήν να προσαρμόζεται καλύτερα στο περιβάλλον του.

Πρόκειται για ένα ακόμη βήμα προς τη δημιουργία μηχανών που θα έχουν αυτοσυνείδηση και, κατά συνέπεια, μεγαλύτερη αυτονομία και προσαρμοστικότητα. Την ίδια στιγμή όμως, ορισμένοι -ανατρέχοντας και στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας- φοβούνται ότι, με μια τέτοια τεχνολογική εξέλιξη, οι άνθρωποι θα χάσουν σταδιακά τον έλεγχο των μηχανών τους, όπως συνέβη κάποτε στον Φρανκενστάιν με το δημιούργημά του.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή Χοντ Λίψον του Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών, έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο αμερικανικό περιοδικό ρομποτικής «Science Robotics». Όπως είπε ο Λίψον, «μολονότι η ικανότητα του ρομπότ μας να φαντάζεται τον εαυτό του, είναι ακόμη πρωτόγονη σε σύγκριση με τους ανθρώπους, πιστεύουμε ότι βρίσκεται στο σωστό δρόμο για τη αυτεπίγνωση των μηχανών».

Τα ρομπότ προοδεύουν συνεχώς, αλλά δεν έχουν ακόμη μάθει να δημιουργούν μόνα τους εικόνες του εαυτού τους όπως οι άνθρωποι. Το νέο ρομπότ άρχισε να κάνει κάτι τέτοιο μόνο του και μπορεί να χρησιμοποιήσει την αυτοπροσομοίωσή του για να προσαρμόζεται σε νέα περιβάλλοντα και καθήκοντα, καθώς επίσης -έχοντας επίγνωση για τον «εαυτό» του- για να αυτοεπιδιορθώνεται.

«Αν θέλουμε τα ρομπότ να γίνουν ανεξάρτητα και να προσαρμόζονται γρήγορα σε σενάρια που δεν είχαν προβλέψει οι δημιουργοί τους, είναι ζωτικό να μαθαίνουν από την προσομοίωση του εαυτού τους», δήλωσε ο Λίψον, διευθυντής του Εργαστηρίου Δημιουργικών Μηχανών του Κολούμπια.

Αρχικά το ρομπότ (με μορφή βραχίονα) δεν ήταν αρκετά ακριβές στο να φαντάζεται τον εαυτό, π.χ. να καταλαβαίνει πώς συνδέονται οι αρθρώσεις του. Όμως, χάρη στη χρήση ενός αλγόριθμου βαθιάς μάθησης, σταδιακά μέσα σε χρονικό διάστημα 35 ωρών βελτίωσε την αυτο-εικόνα του, παράγοντας τελικά ένα μοντέλο του εαυτού του με μικρές αποκλίσεις από την πραγματικότητα.

Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας μόνο την εσωτερική εικόνα του εαυτού του και μην έχοντας καμία ανατροφοδότηση από το εξωτερικό περιβάλλον, κατάφερε να εκτελέσει μια εργασία -να σηκώνει ένα αντικείμενο από το έδαφος και να το τοποθετεί σε ένα δοχείο- με ποσοστό επιτυχίας 44%. «Είναι σαν να προσπαθείς να πιάσεις ένα ποτήρι νερό με τα μάτια σου κλειστά, κάτι δύσκολο ακόμη και για τους ανθρώπους», δήλωσε ο ερευνητής Ρόβερτ Κβιατόφσκι.

Columbia Engineering researchers have made a major advance in robotics by creating a robot that learns what it is, from scratch, with zero prior knowledge of physics, geometry, or motor dynamics. Once their robot creates a self-simulation, it can then use that self-model to adapt to different situations, to handle new tasks as well as detect and repair damage in its own body. Credit: Robert Kwiatkowski/Columbia Engineering

Όταν οι μηχανικοί σκοπίμως τοποθέτησαν ένα ελαττωματικό εξάρτημα στον ρομποτικό βραχίονα, αυτός με επιτυχία χρησιμοποίησε την αυτο-εικόνα του και εντόπισε το πρόβλημα. Το επόμενο βήμα για τους ερευνητές είναι να μελετήσουν κατά πόσο τα ρομπότ μπορούν να «σκεφτούν» όχι μόνο για το σώμα τους, αλλά για το ίδιο το «μυαλό» τους, δηλαδή να σκεφτούν για τη σκέψη.

Πηγές: Robert Kwiatkowski, Hod Lipson. Task-agnostic self-modeling machines. Science Robotics, 2019; 4 (26): eaau9354 DOI: 10.1126/scirobotics.aau9354 - https://www.tovima.gr/2019/01/31/science/dimiourgithike-proto-rompot-pou-exei-tin-eikona-tou-eaytou-tou/

Μάριος Πλωρίτης, Περί «ελληνοχριστιανισμού». Marios Ploritis, About “Greek Christianity”

Νικόλαος Αλεκτορίδης, Ο Άθεος, π. 1900

Όλες τις μέρες του ιερού περί ταυτοτήτων πολέμου, οι σύγχρονοι σταυροφόροι, από του ανωτάτου μέχρι του κατωτάτου, κραδαίνουν αδιάκοπα τα συνθήματα: «Η Ορθοδοξία είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας των Ελλήνων»… «Χριστιανική Εκκλησία και Ελληνικό Έθνος είναι έννοιες αλληλοσυμπληρούμενες» και τα παρόμοια.

Αξίζει, λοιπόν, να δούμε πόσο αληθεύουν αυτά τα «σλόγκαν». Και, για τούτο, ας γυρίσουμε πίσω στις ρίζες, στην εποχή όπου ο Χριστιανισμός καθιερώθηκε ως επίσημη θρησκεία του Βυζαντινού κράτους, και θεμελιώθηκε η συνύπαρξη κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας.

Απεικόνιση της νίκης του Λέοντα Φωκά στην Άδραστο, σε χειρόγραφο του Σκυλίτζη, Μαδρίτη. Depiction of Leo's victory at Andrassos, from the Madrid Skylitzes.

Η ιστορία αρχίζει με μια γοερή αντίφαση: Οι Βυζαντινοί ένιωθαν συνεχιστές των αρχαίων Ελλήνων, διατηρούσαν πάμπολλα έθιμά τους, μιλούσαν τη γλώσσα τους, οι λόγιοί τους μελετούσαν την αρχαία Γραμματεία, τη «συντηρούσαν» αντιγράφοντας τα κείμενά της. Και, γι’ αυτό το τελευταίο, τους χρωστάμε άπειρες χάρες, αφού χωρίς τον δικό τους μόχθο, μεγάλο μέρος του αρχαίου θησαυρού θα είχε χαθεί για πάντα.

Απ’ την άλλη, όμως, αποστρέφονταν την Ελλάδα και τους Έλληνες, επειδή τους ταύτιζαν με την επάρατη ειδωλολατρία, τον εχθρό και αλλοτινό διώκτη της χριστιανικής θρησκείας. Έτσι, έγιναν αυτοί διώκτες ανελέητοι των παλιών διωκτών τους. Και, φυσικά, πρωταρχικό ρόλο στο μίσος κατά «παντός του ελληνικού» και στον λυσσαλέο κατατρεγμό του, έπαιξε η Εκκλησία, που ήταν ο φορέας και λειτουργός της νέας θρησκείας και ο μοναδικός σχεδόν πνευματικός οδηγητής των Βυζαντινών.

«Εάν κάποια αγάλματα βρίσκονται ακόμη μέσα στους Ναούς και τα Ιερά και έχουν δεχθεί ή δέχονται ακόμη την λατρεία των ειδωλολατρών, όπου κι αν συμβαίνει αυτό, θα ξεριζωθούν εκ θεμελίων, αναγνωρίζοντας ότι αυτό έχει διαταχθεί κατ' επανάληψη και πολύ συχνά. Τα ίδια τα κτίρια των Ναών που βρίσκονται μέσα σε πόλεις ή κωμοπόλεις, ή έξω από αυτές, θα παραδοθούν σε δημόσια χρήση και θα καταστραφούν οι ανά τόπους βωμοί». (Θεοδοσιανός Κώδιξ 16.10.19.) «Απαγορεύουμε σε εκείνους που έχουν μιαρές ειδωλολατρικές πεποιθήσεις να προσφέρουν τις καταραμένες τους θυσίες και να ασκούν όλες τις άλλες καταδικαστέες πρακτικές τους. Διατάσσουμε δε όλα τα Ιερά και οι Ναοί τους που στέκουν ακόμη, να καταστραφούν με πρωτοβουλία των τοπικών διοικητών και να εξαγνισθούν τα απομεινάρια τους με την ύψωση του σημείου της σεβαστής χριστιανικής θρησκείας. Όλοι ας γνωρίζουν ότι αν παραβάτης του παρόντος νόμου παραπεμφθεί με επαρκείς αποδείξεις ενώπιον δικαστού, θα τιμωρηθεί με την ποινή του θανάτου». (Θεοδοσιανός Κώδιξ 16.10.25.)  Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Ι με άλω, σε σύγχρονο αργυρό δίσκο (Βασιλική Ακαδημία Επιστημών, Μαδρίτη).

Η πρώτη τους κίνηση ήταν να καταστρέφουν τους ναούς και τα αγάλματα των Ελλήνων ­ στερώντας, έτσι, τον κόσμο από ανεπανάληπτα δημιουργήματα της αρχαίας τέχνης, για να μη μείνει ίχνος από τη «βδελυρή θρησκεία των ειδώλων».

The original image is a photograph of a 19th-century B&W Artistic Rendering of the Library of Alexandria by O. Von Corven, created based on some archaeological evidence. This version of the image has been resized and colorized by K. Vail Abdelhamid December 2015.

Ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος, πρωτοστάτησε, το 391, στην πυρπόληση της βιβλιοθήκης του Σεραπείου, με τους 42.000 τόμους της ­ μοναδική κιβωτό της αρχαίας γνώσης και λογοτεχνίας… Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α’ κατάργησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες (395) και ο πολύς Ιουστινιανός έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας (529)…

Και να ήταν μόνο τα άψυχα; Οι πρόδρομοι των σημερινών ζηλωτών επιδόθηκαν σε φοβερούς διωγμούς και σφαγές των «εθνικών», που τις ομολογούν και οι χριστιανοί χρονικογράφοι… 

«Μπήκε στην Πρωτεύουσα ο Ιουλιανός με τον Πλάτωνα και με τον Αριστοτέλη στην αμασκάλη. Μαθόντας από τον έναν πως έπρεπε ο αληθινός Βασιλέας να είναι θεϊκώτερος από κοινούς ανθρώπους, κι από τον άλλον πως φυσικιά του είναι και κάποια αγριωσύνη, βάλθηκε να πνίξη κάθε άγρια όρεξη μέσα του και νανεβάση το νου του στα σύννεφα. Καταπιάστηκε μ’ άλλους λόγους να κάμη το θρόνο του βωμό Πλατωνικής αρετής…». Απόσπασμα από τον πρώτο τόμο του βιβλίου του Αργύρη Εφταλιώτη «Ιστορία της Ρωμιοσύνης», που εκδόθηκε στην Αθήνα από το Τυπογραφείο της Εστίας (1901). Julian the Apostate presiding at a conference of sectarians, by Edward Armitage, 1875.

Ο ελληνολάτρης αυτοκράτορας Ιουλιανός όχι μόνο συκοφαντήθηκε και αναθεματίσθηκε σαν «αποστάτης» και «παραβάτης» αλλά και δολοφονήθηκε (πιθανότατα) από χριστιανό, ενώ πολεμούσε εναντίον των Περσών…

Hypatia (1885) by Charles William Mitchell, believed to be a depiction of a scene in Charles Kingsley's 1853 novel Hypatia.

Ο ανεψιός και διάδοχος του πατριάρχη Θεόφιλου, ο Κύριλλος, θεωρείται ηθικός αυτουργός της δολοφονίας της σπουδαίας νεοπλατωνικής φιλοσόφου Υπατίας (415)… Και το 797, η Σύνοδος της Νίκαιας αναθεμάτιζε όσους «μελετούσαν διεξοδικώς τα ελληνικά μαθήματα»…

Ακόμα και το όνομα «Έλλην» πήρε νόημα υβριστικό και αποκρουστικό. Το Βυζάντιο «πολέμιον υπελάμβανε (θεωρούσε εχθρικό) το των Ελλήνων όνομα, καθ’ όσον ανέκαθεν το όνομα τούτο εταυτίσθη μετά της εννοίας του ειδωλολάτρου», γράφει ο ­ κάθε άλλο παρά «αντίχριστος», βέβαια ­ ιστορικός Κ. Παπαρηγόπουλος[1]. «Ανόσιους, μυσαρούς, παμμίαρους» αποκαλούσαν τους Έλληνες οι αυτοκρατορικοί νόμοι και οι εκκλησιαστικοί πατέρες.

O Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει στην ομιλία του εις Άγιον Ιωάννην τον Ευαγγελιστήν: «Αν κοιτάξεις στα ενδότερα (των ελληνικών σκέψεων) θα δεις, τέφρα και σκόνη και τίποτε υγιές, αλλά τάφος ανοιγμένος είναι ο λάρυγγας (των Ελλήνων φιλοσόφων!), όλα δε είναι γεμάτα ακαθαρσίες και πύον, και πάντα τα δόγματα τους βρίθουν από σκουλίκιαν...».  Και ο Γρηγόριος Νανζιαζηνός: «Η μητέρα μου πρόσεχε να μη φιλήσουν τα χείλη μου Ελληνικά χείλη, να μην αγγίξουν τα χέρια μου Ελληνικά χέρια και ούτε Ελληνικά τραγούδια να μολύνουν τα αυτιά και την γλώσσα μου». Οι Τρεις Ιεράρχες (από αριστερά στα δεξιά): Μέγας Βασίλειος, Ιωάννης Χρυσόστομος και Γρηγόριος Ναζιανζηνός. Three Holy Hierarchs (russian icon, Pskov).

Ο Αθανάσιος κατακεραύνωνε τους «μιαρούς» Έλληνες… ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός στηλίτευσε την «κίβδηλον ποίησιν» των αρχαίων… και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεωρούσε πως Χριστιανισμός και Ελληνισμός είναι ασυμβίβαστοι, ­ διαφωνώντας με τους νυν ελληνοχριστιανικούς κήρυκες…

Entrance of the emperor Nikephoros Phocas (963-969) into Constantinople in 963 from the Chronicle of John Skylitzes.

«Το όνομα Έλλην κατήντησε θρησκευτικόν και ελέγετο περί μη χριστιανών και αν ακόμη ούτοι ήσαν Σαρακηνοί», λέει ο ιστορικός Κ. Άμαντος[2]. Και, αυτό, όχι μόνο από τους τότε ζηλωτές και «θεούσες». Ακόμα και κορυφαίοι διανοητές, όπως ο πατριάρχης Φώτιος (9ος αιώνας) έγραφε πως οι Ρώσοι, προτού εκχριστιανισθούν, είχαν «ελληνικήν και άθεον δόξαν», ενώ ο «πλατωνιστής» Μιχαήλ Ψελλός (11ος αιώνας) έλεγε πως οι Κινέζοι ήταν «Έλληνες το δόγμα»! Και όταν, το 968, απεσταλμένοι του Πάπα εγχείρισαν στον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά γράμματα του Ποντίφηκα με την προσφώνηση «αυτοκράτωρ των Ελλήνων», ο Φωκάς τους έριξε στη φυλακή!

Ο Βαρλαάμ (1290-1348) (Bernardo Massari) ήταν λόγιος μοναχός από την Καλαβρία, ο οποίος σπούδασε στη Ρώμη (μαθηματικά, φιλοσοφία και θεολογία). Επιγραφή στο Γκρίκο χωριό Γκεράτσε (Gerace, Γεράκιον) της Καλαβρίας, όπου ο Βαρλαάμ αναφέρεται ως δάσκαλος ελληνικών και λατινικών των Πετράρχη και Βοκάκιου κατά την περίοδο όπου είχε διατελέσει επίσκοπος της περιοχής.

Είναι αλήθεια πως, από τον 10ο και, περισσότερο, από τον 13ο αιώνα, οι βυζαντινοί ανθρωπιστές προσπάθησαν να ξαναδώσουν στα ονόματα «Ελλάς» και «Έλληνες» την παλιά τους αίγλη, και διεκδίκησαν την πνευματική «κληρονομιά» της Αθήνας. Ωστόσο, αυτή η «αποκατάσταση» δεν εξάλειψε τον (κληρικό προπάντων) ανθελληνισμό ως το τέλος της αυτοκρατορίας. Ο μέγας λογοθέτης (πρωθυπουργός) του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, Θεόδωρος Μετοχίτης (αρχές 14ου αιώνα), θεωρούσε τους Έλληνες «εχθρούς του κράτους» και ευχόταν να «εξολοθρευθούν με την βοήθειαν του Θεού», ενώ ο προοδευτικός θεολόγος Βαρλαάμ (14ος αιώνας) θα κατηγορηθεί, ανάμεσα στ’ άλλα, και σαν «ελληνομανής». Και ο Γεννάδιος Σχολάριος (ο κατοπινός πρώτος πατριάρχης της Τουρκοκρατίας), όταν ρωτήθηκε, τρία χρόνια πριν απ’ την Άλωση, αν είναι Έλλην, απάντησε με αποστροφή: «… ει τις έροιτό μοι (αν με ρωτήσει κανείς) τις ειμί, αποκρινούμαι Χριστιανόν είναι».

Και ο ιστορικός Παύλος Καλλιγάς επιλέγει: «Αυτούς τους διώκοντας τον Χριστιανισμόν Τούρκους, αποκαλεί η Εκκλησία «νέους Έλληνας», διότι το όνομα Έλλην ήτο τότε συνώνυμον τω αντιχρίστω… Οι περισωθέντες επίσημοι αναθεματισμοί του ελληνικού ονόματος, αποδεικνύουν ότι οι ακαταλόγιστοι εκείνοι άνθρωποι ενόσουν (έπασχαν από) αληθή ελληνοφοβίαν»[3]….

Απόσπασμα από ηχογραφημένο μάθημα του Λιαντίνη προς τους μετεκπαιδευόμενους δασκάλους του Μαράσλειου Διδασκαλείου στις 7/4/1998.

Αυτά τα ολίγα. Εκτός αν οι σημερινοί «ελληνοχριστιανοί» υποστηρίζουν πως το Βυζάντιο δεν έχει σχέση με το ελληνικό έθνος ­ ξεχνώντας πως εκεί βρίσκονται οι απαρχές του νέου ελληνισμού, πως πλήθος παραδόσεις του συνεχίζουμε και ­ προπάντων ­ πως, στην εποχή του βυζαντινού κράτους, οι πατέρες της Εκκλησίας και οι Οικουμενικές σύνοδοι χάραξαν τις αρχές και τους κανόνες, όπου στηρίζεται και σήμερα η Ορθοδοξία.

«…Η διπλή και ταυτόχρονη αναφορά στην Αρχαία Ελλάδα και στο Βυζάντιο, που αποτέλεσε το επίσημο «πιστεύω» του νεοελληνικού κράτους και του πολιτιστικού κατεστημένου της χώρας οδήγησε και οδηγεί σε αδιέξοδο, κατά πρώτο και κύριο λόγο διότι οι δυο αυθεντίες που επικαλείται βρίσκονται σε διαμετρική αντίθεση μεταξύ τους. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι πολιτισμός ελευθερίας και αυτονομίας, που εκφράζεται στο πολιτικό επίπεδο στην πολιτεία ελεύθερων πολιτών που συλλογικά αυτοκυβερνώνται και στο πνευματικό επίπεδο με την ακατάπαυστη επαναστατική ανανέωση και αναζήτηση. Ο βυζαντινός πολιτισμός είναι πολιτισμός θεοκρατικής ετερονομίας, αυτοκρατορικού αυταρχισμού και πνευματικού δογματισμού. Στο Βυζάντιο δεν υπάρχουν πολίτες, αλλά υπήκοοι του αυτοκράτορα, ούτε στοχαστές, μόνο σχολιαστές ιερών κειμένων. Η προσπάθεια συνδυασμού και συμφιλίωσής τους δεν μπορούσε παρά να νεκρώσει κάθε δημιουργική προσπάθεια και να οδηγήσει σε ένα στείρο σχολαστικισμό, όπως αυτός που χαρακτήριζε το πνευματικό κατεστημένο της χώρας επί ενάμιση σχεδόν αιώνα μετά την ανεξαρτησία και που επαναλάμβανε τα χειρότερα μιμητικά στοιχεία του Βυζαντίου…». Κορνήλιος Καστοριάδης (απόσπασμα) από διάλεξη στον Τριπόταμο Τήνου στις 20/8/1994, δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία στις 21/8/1994.

Είναι αυτονόητο ­ θα το ξαναπώ ­ ότι δεν παραγνωρίζω διόλου τη συμβολή του κλήρου στην στήριξη του υπόδουλου γένους, πως θαυμάζω ­όπως άπειροι άλλοι ­τη βυζαντινή θρησκευτική τέχνη, αρχιτεκτονική, εικονογραφία, υμνογραφία. Άλλο, όμως, αυτό και άλλο οι κορώνες πως «ορθοδοξία και ελληνισμός είναι ταυτόσημοι». Ο βυζαντινός ιερός πόλεμος κατά των Ελλήνων, που κράτησε έντεκα αιώνες, απόδειξε πόσο τυφλώνει ο δογματικός φανατισμός, αλλά και πόσο ανέσπερη αλκή έχει ο ελληνικός πολιτισμός, αφού κατόρθωσε να επιβιώσει ακόμα κι όταν τον μαχόταν ανένδοτα η πιο κραταιή (μαζί με τον αυτοκράτορα) δύναμη του Βυζαντίου, η ιεραρχία…

Ας με συγχωρέσουν (πράγμα απίθανο) οι άγιοι πατέρες, αλλά… «ει μη φίλα λέγω, ουχ ήδομαι, το δ’ ορθόν εξείρηχ’ όμως» ­ «αν δε λέω πράγματα ευχάριστα, λυπάμαι, είπα όμως την πάσα αλήθεια»[4]…

[1] Ιστορία, Δβ’, σελ. 6.

[2] Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους (1933), σελ. 180.

[3] Μεσαιωνικός βίος του Ελληνικού Έθνους, «Εστία», 1883, αριθ. 387.

[4] Σοφοκλής, Τραχίνιαι, στ. 373.

Πηγή: Το Βήμα

Εγκεφαλικά σήματα σκέψης μετατράπηκαν σε ομιλία. Engineers translate brain signals directly into speech

Το πρώτο σύστημα που μπορεί να μεταφράσει τα εγκεφαλικά σήματα της σκέψης απευθείας σε καθαρή και κατανοητή συνθετική ομιλία από υπολογιστή, δημιούργησαν ερευνητές στις ΗΠΑ. In a scientific first, neuroengineers have created a system that translates thought into intelligible, recognizable speech. This breakthrough, which harnesses the power of speech synthesizers and artificial intelligence, could lead to new ways for computers to communicate directly with the brain. It also lays the groundwork for helping people who cannot speak, such as those living with as ALS or recovering from stroke, regain their ability to communicate with the outside world. In order to train the vocoder, a computer algorithm that synthesizes speech, scientists tracked the brain patterns of patients listening to phrases spoken by different people. (SCIENCE PHOTO LIBRARY/GETTY IMAGES)

Το πρώτο σύστημα που μπορεί να μεταφράσει τα εγκεφαλικά σήματα της σκέψης απευθείας σε καθαρή και κατανοητή συνθετική ομιλία από υπολογιστή, δημιούργησαν ερευνητές στις ΗΠΑ.

Το επίτευγμα αποτελεί σημαντικό βήμα προόδου για τη δημιουργία τεχνολογίας που θα διαβάζει το μυαλό των ανθρώπων και ειδικότερα για την ανάπτυξη νευροπροσθετικών συσκευών διεπαφής εγκεφάλου-υπολογιστή, που θα επιτρέψουν σε ανθρώπους με περιορισμένη ή χωρίς καθόλου ικανότητα ομιλίας, να επικοινωνήσουν με άλλους μέσω τεχνητής φωνής.

Concept illustration. Decades of research has shown that when people speak -- or even imagine speaking -- telltale patterns of activity appear in their brain. Distinct (but recognizable) pattern of signals also emerge when we listen to someone speak, or imagine listening. Experts, trying to record and decode these patterns, see a future in which thoughts need not remain hidden inside the brain -- but instead could be translated into verbal speech at will. Credit: © adragan / Fotolia

Οι μηχανικοί και νευροεπιστήμονες του Ινστιτούτου Ζάκερμαν του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή Νίμα Μεσγκαρανί, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Scientific Reports», ανέπτυξαν ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που, αφού παρακολουθήσει τη δραστηριότητα στον ακουστικό φλοιό του εγκεφάλου, είναι σε θέση στη συνέχεια να ανακατασκευάσει ορισμένες από τις λέξεις που ο άνθρωπος ακούει.

Στο μέλλον, αυτή η τεχνολογία, εφόσον τελειοποιηθεί, θα βοηθήσει ανθρώπους που αδυνατούν να μιλήσουν, όπως όσους πάσχουν από αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση (την πάθηση του Στίβεν Χόκινγκ) ή έχουν πάθει εγκεφαλικό.

«Με τη νέα μελέτη δείξαμε ότι, με την κατάλληλη τεχνολογία, οι σκέψεις των ανθρώπων είναι δυνατό να αποκωδικοποιηθούν και να κατανοηθούν από οποιονδήποτε ακροατή», δήλωσε ο Μεσγκαρανί. Με άλλα λόγια, όπως είπε, οι σκέψεις δεν είναι ανάγκη να παραμένουν κρυμμένες μέσα στο κεφάλι μας.

Credit: Columbia University/Neural Acoustic Processing Lab

Οι ερευνητές ανέπτυξαν ένα νέο αλγόριθμο που μπορεί να συνθέσει την ομιλία, έχοντας προηγουμένως εκπαιδευθεί αναλύοντας ηχογραφήσεις ομιλιών πολλών ανθρώπων, καθώς και την εγκεφαλική δραστηριότητα εθελοντών (επιληπτικών ασθενών που έκαναν νευροχειρουργική επέμβαση), οι οποίοι άκουγαν τις φωνές άλλων.

Η ακρόαση των φωνών δημιουργεί ηλεκτρικά μοτίβα στον ακουστικό φλοιό του εγκεφάλου, τα οποία αντανακλούν την ομιλία που ο άνθρωπος ακούει. Ο αλγόριθμος (vocoder) μαθαίνει να συσχετίζει την ακουστική εγκεφαλική δραστηριότητα με την ομιλία και μετά να παράγει συνθετική φωνή. Στη συνέχεια, ένα νευρωνικό δίκτυο τεχνητής νοημοσύνης αναλαμβάνει να κάνει πιο καθαρή και κατανοητή τη συνθετική ομιλία.

«Ουσιαστικά είναι η ίδια τεχνολογία που χρησιμοποιούν τα Amazon Echo και η Siri της Apple για να απαντάνε στις ερωτήσεις μας», είπε ο Μεσγκαρανί.

Με τη βοήθεια του νευρωνικού δικτύου τεχνητής νοημοσύνης, που μιμείται τη δομή των νευρώνων στον ανθρώπινο εγκέφαλο, παράγεται τελικά μια ρομποτική φωνή, η οποία γίνεται κατανοητή στο 75% των περιπτώσεων, ποσοστό μεγαλύτερο από ανάλογες προσπάθειες στο παρελθόν.

Οι ερευνητές θέλουν να βελτιώσουν το σύστημα ώστε να «ακούει» και να συνθέτει πιο πολύπλοκες λέξεις και προτάσεις. Ο τελικός στόχος είναι η δημιουργία ενός εγκεφαλικού εμφυτεύματος, όπως αυτά που έχουν ορισμένοι ασθενείς με επιληψία, το οποίο θα μεταφράζει τις σκέψεις απευθείας σε λέξεις. Αν, για παράδειγμα, ο άνθρωπος σκέφτεται «θέλω ένα ποτήρι νερό», αλλά δεν μπορεί να μιλήσει, το εμφύτευμα θα είναι σε θέση να το πει με τη συνθετική φωνή του.

Nima Mesgarani, PhD. Associate Professor of Electrical Engineering; Principal Investigator at Columbia's Zuckerman Institute. Credit: John Abbott

«Θα πρόκειται για επανάσταση», είπε ο Μεσγκαρανί. «Ο καθένας που έχει χάσει την ικανότητα να μιλάει, είτε λόγω τραυματισμού είτε λόγω ασθένειας, θα έχει ξανά την ευκαιρία να έλθει σε επαφή με τον κόσμο γύρω του».

Πηγές: Hassan Akbari, Bahar Khalighinejad, Jose L. Herrero, Ashesh D. Mehta, Nima Mesgarani. Towards reconstructing intelligible speech from the human auditory cortex. Scientific Reports, 2019; 9 (1) DOI: 10.1038/s41598-018-37359-z - https://zuckermaninstitute.columbia.edu/columbia-engineers-translate-brain-signals-directly-speech - https://www.tovima.gr/2019/01/29/science/egkefalika-simata-skepsis-metatrapikan-se-omilia/

Η καλύτερη έως τώρα φωτογραφία της Έσχατης Θούλης. New Horizons' Newest and Best-Yet View of Ultima Thule

The wonders – and mysteries – of Kuiper Belt object 2014 MU69 continue to multiply as NASA's New Horizons spacecraft beams home new images of its New Year's Day 2019 flyby target. This image, taken during the historic Jan. 1 flyby of what's informally known as Ultima Thule, is the clearest view yet of this remarkable, ancient object in the far reaches of the solar system – and the first small "KBO" ever explored by a spacecraft. Image credit: NASA/Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Southwest Research Institute

Μια αρκετά καθαρή φωτογραφία της Έσχατης Θούλης, την οποία τράβηξε το σκάφος New Horizons (Νέοι Ορίζοντες) από απόσταση μόνο 6.700 χιλιομέτρων, έδωσε η Αμερικανική Διαστημική Υπηρεσία (NASA) στη δημοσιότητα.

Είναι το κοντινότερο «πορτρέτο» μέχρι σήμερα του μακρινού σώματος στη Ζώνη Κάιπερ και επιτρέπει να διακρίνει κανείς με αρκετές λεπτομέρειες το ασυνήθιστο σχήμα της Θούλης, επισήμως γνωστής ως «2014 MU69».

Η φωτογραφία -με ανάλυση 135 μέτρων ανά εικονοστοιχείο (πίξελ)- που τραβήχτηκε την 1η Ιανουαρίου, μόλις επτά λεπτά πριν την κοντινότερη διέλευση της αμερικανικής διαστημοσυσκευής από την Έσχατη Θούλη, είχε αποθηκευθεί στη μνήμη του σκάφους. Στη συνέχεια χρειάστηκε αρκετό χρόνο για να φθάσει στη Γη λόγω της μεγάλης απόστασης, ενώ υπέστη και μια επεξεργασία από τους επιστήμονες, ώστε να γίνει ακόμη πιο καθαρή.

Οι δύο λοβοί της Θούλης εμφανίζουν πολλές περιοχές με εναλλαγές φωτεινού και σκούρου χρώματος, για άγνωστο λόγο. Διαθέτουν επίσης στην επιφάνειά τους αρκετά βαθουλώματα άγνωστης προέλευσης και διαμέτρου έως 700 μέτρων, που μπορεί να είναι κρατήρες πρόσκρουσης ή να έχουν προκύψει από κάποια εγγενή γεωλογική διαδικασία.

Τους επόμενους μήνες θα φθάσουν στη Γη ακόμη καλύτερες και έγχρωμες φωτογραφίες της Έσχατης Θούλης, που θα βοηθήσουν «να λυθούν τα πολλά μυστήριά της», όπως είπε ο επικεφαλής επιστήμονας της αποστολής Άλαν Στερν του Νοτιοδυτικού Ινστιτούτου Ερευνών (SRI) του Κολοράντο.

Το New Horizons βρίσκεται πλέον σε απόσταση περίπου 6,64 δισεκατομμυρίων χιλιομέτρων από τη Γη, λειτουργεί χωρίς προβλήματα και απομακρύνεται από την Έσχατη Θούλη με ταχύτητα 50.700 χιλιομέτρων την ώρα.

Πηγές: http://pluto.jhuapl.edu/News-Center/News-Article.php - http://www.amna.gr/home/article/328249/Sti-dimosiotita-to-kalutero-eos-tora-portreto-tis-Eschatis-Thoulis

Τιμ Γουίτμαρς: Οι αρχαίοι Έλληνες εφηύραν τη λέξη «αθεΐα». Battling the Gods: Atheism in the Ancient World review – disbelief has been around for 2,500 years

Ο καθηγητής του Πανεπιστήμιου Κέιμπριτζ, Τιμ Γουίτμαρς συνοψίζει τα συμπεράσματα της εμβριθούς μελέτης του για τον σκεπτικισμό σε σχέση με τη θρησκεία στις αρχαίες κοινωνίες. Doubt about religious faith is as old as religion itself – Tim Whitmarsh’s brilliant book carefully explores literary and philosophical sources to make the case for a questioning of the gods in Greek and Roman times. The Death of Socrates by Jacques-Louis David. Socrates was sentenced to death for ‘not believing in the gods of the city’. Photograph: Francis G Mayer/Corbis

Πόσο αρχαία είναι η έννοια της αθεΐας; Πόσο ανεκτικοί με τους άθεους ήταν οι αρχαίοι Έλληνες; Ποιος πολιτικοποίησε πρώτη φορά τη «θρησκεία» και γιατί; Γιατί σήμερα γνωρίζουμε λιγότερα για την αρχαία αθεΐα από ό,τι τους προηγούμενους αιώνες;

Η παρούσα μελέτη συνιστά ένα είδος αρχαιολογίας του σκεπτικισμού απέναντι στη θρησκεία. Αποτελεί εν μέρει μια προσπάθεια ανασκαφής που αναζητά την αρχαία αθεΐα κάτω από τα ερείπια που σώριασαν πάνω της χιλιετίες χριστιανικής κατακραυγής. Αλλά αυτή η έρευνα θα ασχοληθεί και με την επιφάνεια, η οποία θέτει προβλήματα διαφορετικού είδους. Στην Ευρώπη του 18ου και του 19ου αιώνα, κατά τη διάρκεια της περιόδου διαμόρφωσης της νεότερης αθεΐας, η κλασική παιδεία ήταν πανταχού παρούσα (τουλάχιστον στους κύκλους των μορφωμένων). Την εποχή αυτή, όσοι διακήρυτταν έναν κόσμο χωρίς θεούς μπορούσαν να επικαλούνται την αυθεντία του Επίκουρου και του Λουκρήτιου ή να αναφέρονται στον Διαγόρα της Μήλου και στον Θεόδωρο της Κυρήνης, όντας βέβαιοι ότι θα γίνουν κατανοητοί. Ωστόσο από τις αρχές του 20ού αιώνα και εξής, η γνώση της κλασικής παιδείας συρρικνώθηκε με ανησυχητική ταχύτητα. Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη συλλογική μας άγνοια της μακράς ιστορίας της αθεΐας μπορεί να αποδοθεί σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αδυνατεί να αναγνωρίσει τον κρίσιμο ρόλο της ελληνορωμαϊκής σκέψης στη διαμόρφωση της δυτικής κοσμικής νεωτερικότητας. Αυτή η λήθη της κλασικής κληρονομιάς επέτρεψε την εδραίωση της «νεωτερικής μυθολογίας». Η ιδέα ότι οι Ευρωπαίοι του 18ου αιώνα ήταν οι πρώτοι που εναντιώθηκαν στους θεούς οφείλεται αποκλειστικά στη βαθιά άγνοια της κλασικής παράδοσης.

Το βιβλίο «Θεομαχία. Η αθεΐα στον αρχαίο κόσμο», του Τιμ Γουίτμαρς, καθηγητή στην Έδρα Ελληνικού Πολιτισμού Α.Γ. Λεβέντη στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Polaris (σε μετάφραση Γιώργου Καζαντζίδη), απαντά σε πολύ περισσότερα από τα παραπάνω ερωτήματα. Κυρίως, όμως, μας εισάγει σε έναν κόσμο ο οποίος, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας του, τείνει να ξεχαστεί.

O Τιμ Γουίτμαρς είναι καθηγητής στην Έδρα Ελληνικού Πολιτισμού Α. Γ. Λεβέντη στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Υπήρξε καθηγητής στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Έξετερ και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Αντικείμενο της έρευνάς του αποτελεί η αρχαιοελληνική γραμματεία, κυρίως της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου και έχει δημοσιεύσει σειρά βιβλίων πάνω σε αυτά τα στα θέματα, όπως τα: «Ancient Greek literature, Cultural History of Literature series» (Polity Press, 2004), «Narrative and identity in the ancient Greek novel: returning romance» (Cambridge: Cambridge University Press, 2011), «Dirty love: the genealogy of the ancient Greek novel» (New York: Oxford University Press, 2018) κ.ά. Αρθρογραφεί σε εφημερίδες και περιοδικά όπως τα: Times Literary Supplement, London Review of Books, Τhe Guardian, Τhe Observer, Huffington Post ενώ έχει εμφανιστεί στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο του BBC. (φωτ.: ΑΠΕ-ΜΠΕ)

H Ελένη Μάρκου από το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων συνομίλησε με τον Τιμ Γουίτμαρς για το βιβλίο που μας ταξιδεύει στο παρελθόν, υπενθυμίζοντάς μας ότι η αθεΐα δεν πρωτοεμφανίστηκε στην εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα.

Ε.: Τι σας οδήγησε να γράψετε ένα βιβλίο για τη Θεομαχία, την ιστορία της αθεΐας στον αρχαίο κόσμο;

Α.: Είχα απογοητευτεί από τη συζήτηση γύρω από τους αποκαλούμενους «νέους αθεϊστές» (Ρίτσαρντ Ντόκινς, Κρίστοφερ Χίτσενς κ.ά.). Μου φαινόταν ότι αν οι δυο πλευρές (θεϊστές και άθεοι) κάνουν σαν η θρησκεία να μην αμφισβητήθηκε ποτέ πριν από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, τότε στην πραγματικότητα δεν μπορείς να έχεις σκεπτικισμό πριν από τη σύγχρονη επιστήμη ή αυτός ίσχυε οπουδήποτε αλλού εκτός από τη Δυτική Ευρώπη. Αυτό δεν συμφωνούσε με την εμπειρία μου ούτε ως ιστορικού της αρχαιότητας ούτε ως κάποιου που μιλά με ανθρώπους από όλο τον κόσμο.

Ε.: Πόσο διαφορετική ήταν η έννοια της αθεΐας ανά τους αιώνες;

The main aim of Whitmarsh’s book is to uncover the history of atheism from Homer until the rise of Christianity in the 4th century CE. His reader has a learned guide in full command of all the material relevant to the subject. As a result, this  book will now stand as the most accessible English-language source book for the varieties of disbelief in antiquity.

Α.: Αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα. Κάποιοι θα έλεγαν ότι ήταν τόσο διαφορετική στην ελληνική αρχαιότητα, που δεν θα ταίριαζε καθόλου να χαρακτηριστεί η έννοια ως «αθεΐα». Σε αυτούς θα απαντούσα ότι οι αρχαίοι Έλληνες εφηύραν τη λέξη, συνεπώς δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να τους την αρνηθούμε! Με απλά λόγια, η κύρια διαφορά έγκειται μεταξύ μονοθεϊσμού και αθεϊσμού. Αν ζεις σε μονοθεϊστικό κόσμο, είναι σχετικά εύκολο (διανοητικά, μιλώντας) να είσαι άθεος: Είναι σαν να γυρνάς έναν διακόπτη και να σβήνεις το φως. Αλλά αν ζεις σε έναν κόσμο με χιλιάδες διαφορετικούς θεούς, διαφόρων τύπων (που κυμαίνονται από αφηρημένες θεότητες, όπως η Νίκη και η Τύχη, έως θεοποιημένους ανθρώπους, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος), τότε το ερώτημα ως προς το τι ακριβώς δυσπιστείς γίνεται πιο περίπλοκο. Υπήρχαν σίγουρα άνθρωποι στην αρχαιότητα που δεν πίστευαν σε κανένα είδος υπερφυσικών ή αιώνιων δυνάμεων. Αλλά πολλοί από τους ανθρώπους που στην αρχαιότητα είχαν χαρακτηριστεί ως άθεοι, σήμερα θα καλούνταν θεϊστές, σκεπτικοί ή αγνωστικιστές. Αλλά αυτό το θέμα ως προς την ορολογία είναι κάτι που αντιμετωπίζουν πολλοί ιστορικοί της αρχαιότητας: Σύγχρονοι όροι δεν ταιριάζουν πάντα και επακριβώς με προ-νεωτερικές κοινωνίες. Άνθρωποι έχουν παρόμοια προβλήματα με την «οικονομία», τη «σεξουαλικότητα», την «τέχνη», την «τεχνολογία», την «ιατρική» κ.λπ.

Ε.: Πόσο ανεκτικοί με τους «άθεους» ήταν οι αρχαίοι Έλληνες; Σε ποια περίοδο η ανοχή ήταν μεγαλύτερη και σε ποια λιγότερο;

A 19th century Greek vase illustration of Zeus abducting Leda in the form of a swan. Photograph: Stapleton Collection/Corbis

Α.: Στα αγγλικά, η λέξη «ανοχή» (δηλαδή «tolerance») ακούγεται σαν να ανέχεσαι κάτι δυσάρεστο. Υποθέτω ότι και η ελληνική λέξη έχει την ίδια χροιά. Δεν νομίζω ότι οι αρχαίοι αντιμετώπιζαν την αθεΐα με τον ίδιο τρόπο. Η λέξη «άθεος» ήταν συνήθως αρνητική, όπως όλες οι λέξεις που έχουν το στερητικό α, αλλά για το μεγαλύτερο μέρος της αρχαιότητας η δυσπιστία στους θεούς δεν ήταν παράνομη ούτε ιδιαίτερα προβληματική. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν ούτε Βίβλο ούτε συστηματική θεολογία. Δεν υπήρχε κανένας προκαθορισμένος τρόπος του πώς να φαντάζεται κανείς τους θεούς, άρα δεν υπήρχε πραγματικό πρόβλημα με το να τους φαντάζεται ότι δεν υπήρχαν. Η μεγάλη εξαίρεση ήταν η Αθήνα στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ., όταν νομοθεσία κατά της αθεΐας φαίνεται ότι εισήχθη για πολιτικούς λόγους (δηλαδή, με σκοπό να στραφεί κατά του κύκλου διανοητών που περιστοίχιζε τον Περικλή, συνεπώς κατά του ίδιου του Περικλή).

Ε.: Πιστεύετε ότι υπάρχει μια φυσική δυσπιστία του ανθρώπου προς το θείο, αντίστοιχη με τη φυσική ροπή προς την πίστη;

Α.: Πιστεύω ότι υπάρχουν διαφορετικοί τύποι ανθρώπων. Για κάποιους, η πίστη στους θεούς είναι προφανής και μη προβληματική. Άλλοι απαιτούν αποδείξεις και αδυνατούν να πιστέψουν σε αόρατες δυνάμεις χωρίς αυτές. Γνωσιακοί θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι έχουμε στους εγκεφάλους μας (για κάποιους εξαφανισμένους σήμερα εξελικτικούς λόγους) έναν υπερευαίσθητο μηχανισμό ανίχνευσης κίνησης. Αυτό είναι πολύ χρήσιμο για να αντιληφθούμε ότι ο θάμνος μπροστά μας θροΐζει επειδή ένα επικίνδυνο ζώο ίσως κρύβεται πίσω από αυτό, αλλά μπορεί και να μας κάνει να σκεφτούμε ότι κάποιο φάντασμα κινεί τα έπιπλα τριγύρω! Δεν είμαι επιστήμονας, αλλά μου φαίνεται πιθανό το μυαλό των ανθρώπων να είναι συνδεδεμένο με διαφορετικούς τρόπους στον καθένα.

Ε.: Το βιβλίο σας αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στην πολιτικοποίηση της «θρησκείας» στην αρχαιότητα. Το πρώτο γνωστό στην ιστορία τέτοιο παράδειγμα είναι το ψήφισμα (νόμος) του Διοπείθη, μάντη του 5ου αι. π.Χ., που οδήγησε στη δίωξη πολλών φιλοσόφων, όπως του Αναξαγόρα (επιστήθιου φίλου του Περικλή) και του Σωκράτη, δασκάλου, μεταξύ άλλων, του Κριτία (ενός από τους Τριάκοντα Τυράννους της Αθήνας και πιθανόν ενός από τους αρχαίους «άθεους»). Πόσο διαχρονικό είναι το φαινόμενο και ποιες ομοιότητες ή διαφορές με το σήμερα πιστεύετε ότι αξίζουν να αναφερθούν;

Α.: Πρόκειται για το συμβάν που προανέφερα και το οποίο οδήγησε στην καταστολή του αθεϊσμού. Από όσο γνωρίζω είναι το πρώτο παράδειγμα στην καταγεγραμμένη ιστορία της νομοθεσίας που στρέφεται κατά της δυσπιστίας στους θεούς. Παραδόξως οδήγησε επίσης, κατά την άποψή μου, στη δημιουργία του αθεϊσμού ως κοινωνικά αναγνωρισμένης κατηγορίας. Ο νόμος αναφερόταν σε «όσους δεν πίστευαν στους θεούς» («οἱ μὴ νομίζοντες τοὺς θεούς», το ακριβές νόημα είναι πολύ συζητήσιμο). Είμαι σίγουρος ότι πάντα υπήρχαν άνθρωποι που δεν πίστευαν στους θεούς, αλλά με τον νόμο του Διοπείθη αναγνωρίστηκαν δημοσίως. Αμέσως μετά ακολούθησε ένα τεράστιο κύμα ενδιαφέροντος για την αντι-θεϊστική σκέψη. Οι άνθρωποι είναι διεστραμμένοι: Όταν τους λες να μην κάνουν κάτι, πάντα το κάνουν! Υπάρχει ένα φρικτό σύγχρονο παράλληλο όταν το 1998 ο Μπιλ Κλίντον διέταξε το βομβαρδισμό του χημικού εργοστασίου Ελ Σίφα στο Σουδάν, ισχυριζόμενος ψευδώς ότι ήταν βάση της Αλ-Κάιντα για να δικαιολογήσει το βομβαρδισμό ως αντιτρομοκρατικό μέτρο: Το αντίκτυπο ήταν να μετατρέψουν μια χαλαρή συμμαχία σε μια τρομοκρατική μηχανή.

Diagoras de Mélos (au centre) dans l'École d'Athènes de Raphaël.

Ε.: Ο Έλληνας ποιητής και φιλόσοφος Διαγόρας ο Μήλιος, που έζησε τον 5ο αι. π.Χ., είναι από τους πιο γνωστούς άθεους –ως τέτοιος αναφέρεται ήδη από την αρχαιότητα– κι ένα από τα «θύματα» του νόμου του Διοπείθη. Παροιμιώδης είναι η απάντηση που έδωσε, σύμφωνα με την παράδοση, σε φίλο του που προσπάθησε να τον πείσει για την ύπαρξη των θεών. Όταν του υπέδειξε πόσες ιερές εικόνες αναφέρονται σε ανθρώπους οι οποίοι σώθηκαν από φουρτούνες με τη δύναμη των επικλήσεών τους στους θεούς, ο Διαγόρας του απάντησε: Δεν υπάρχουν όμως πουθενά εικόνες ανθρώπων που ναυάγησαν και πνίγηκαν στη θάλασσα. Πόσο αξιόπιστες είναι οι πηγές, συνήθως μεταγενέστερες, που μεταφέρουν τέτοια περιστατικά της αρχαιότητας; Τι μπορεί να συμβολίζουν οι απηχήσεις τους στο σήμερα; (Το χιούμορ του Διαγόρα πάντως φαντάζει πολύ σύγχρονο…).

Α.: Είναι όντως ένα πολύ καλό αστείο! Το σκεπτικό του ήταν ότι οι άνθρωποι προσεύχονται σε περιόδους κινδύνου και τιμούν τους θεούς μόνο μετά τη διάσωσή τους. Σε άλλη πηγή μαθαίνουμε ότι ο Διαγόρας έγινε άθεος αφού καταράστηκε έναν άλλον ποιητή επειδή έκλεψε τους στίχους του και στη συνέχεια θύμωσε που οι θεοί δεν τον τιμώρησαν. Ίσως η γενική άποψη του Διαγόρα να ήταν ότι οι θεοί δεν παρεμβαίνουν στον κόσμο μας όταν προσευχόμαστε σε αυτούς. Ωστόσο, γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα γι’ αυτόν και σχεδόν όλα είναι απλώς ανέκδοτα που προέρχονται από πηγές εκατοντάδες χρόνια μετά.

Ε.: Ποιο φιλοσοφικό ή άλλο κίνημα της αρχαιότητας θεωρείτε το πιο άθεο και γιατί;

Α.: Ήταν οι Επικούρειοι που αποκαλούνταν συνήθως «άθεοι». Ο Επίκουρος ίδρυσε τον περίφημο Κήπο του στην Αθήνα στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., ίσως στο σημείο όπου η Οδός Πλαταιών διασχίζει από κάτω τη Λεωφόρο Αθηνών. Δίδασκε ότι όλα είναι φτιαγμένα από άτομα και κενό, πως δεν υπάρχει «πνεύμα» στον κόσμο. Επίσης, ότι τίποτα δεν διαρκεί για πάντα και δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο. Παραδόξως, επέμενε ότι υπάρχουν θεοί στον κόσμο, αλλά πουθενά σε κανένα σωζόμενο επικούρειο κείμενο δεν λέει πώς υποτίθεται ότι συμβαίνει αυτό όταν οι θεοί είναι φτιαγμένοι από φθαρτό υλικό. Σώζεται ένα μεγάλο ποίημα του Λουκρήτιου για το επικούρειο δόγμα, αλλά παρόλο που υπόσχεται να μας πει τι σκεφτόταν ο Επίκουρος για τους θεούς, δεν το κάνει ποτέ. Πιστεύω ότι ο Επίκουρος και οι Επικούρειοι είχαν διαμάχες ως προς το θέμα των θεών. Γνώριζαν ότι ήταν επικίνδυνο στην κλασική Αθήνα να παίζεις τον άθεο (μην ξεχνάμε, ήταν η αντι-αθεϊστική νομοθεσία που σκότωσε τον Σωκράτη), αλλά δεν είχαν έναν εύκολο τρόπο να προσαρμόσουν τους θεούς στο σύστημά τους (εκτός ως ιδανικά παραδείγματα αρετής). Πιθανώς η πιο σημαντική θεϊστική φιλοσοφία ήταν ο Πλατωνισμός –σημαντική εξαιτίας της επιρροής της στον Χριστιανισμό. Ο Τίμαιος του Πλάτωνα είναι το μόνο έργο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας που διαβάζεται συνεχώς από την εποχή που γράφτηκε.

Ε.: Πώς, με λίγα λόγια, τα φιλοσοφικά κινήματα του Πλατωνισμού και του Στωικισμού επηρέασαν τον Χριστιανισμό;

Α.: Με λίγα λόγια! Πιστεύω το κρίσιμο σημείο ήταν ότι έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. οι Χριστιανοί είχαν συνειδητοποιήσει ότι θα έπρεπε να προσηλυτίσουν την άρχουσα τάξη, αν ήθελαν η θρησκεία τους να έχει οποιαδήποτε πιθανότητα επιτυχίας. Άρα ήταν πολύ σημαντικό να γίνει συμβατή με τις κυρίαρχες φιλοσοφικές πεποιθήσεις αυτών των τάξεων. Αυτή, βασικά, είναι και η προέλευση της θεολογίας: Μια προσπάθεια να συνδυαστεί η Ελληνο-ρωμαϊκή φιλοσοφία με τον Χριστιανισμό. Έτσι, για παράδειγμα, ο Στωικισμός ήταν μια «θεόσταλτη» φιλοσοφία: Θεωρούσαν (οι Στωικοί) ότι τα πράγματα γίνονταν για κάποια αιτία ως μέρος ενός γενικού σχεδίου. Ο Πλατωνισμός έκανε έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ του επίγειου κόσμου του σώματος και του ανώτερου μεγαλείου της ψυχής. Και οι δυο αυτές πεποιθήσεις ήταν συμβατές με τη βασική χριστιανική σκέψη και εδραιώθηκαν ακόμα περισσότερο ως αποτέλεσμα της θεολογίας.

Ε.: Σύμφωνα με το βιβλίο σας, από τις αρχές του 20ού αιώνα υπάρχει συλλογική άγνοια της μακράς ιστορίας της αθεΐας –κάτι που δεν ίσχυε ως τον 18ο-19ο αιώνα–, γεγονός που αποδίδετε, σε μεγάλο ποσοστό, στο εκπαιδευτικό σύστημα. Θέλετε να μας το αναλύσετε λίγο περισσότερο;

Lucretius, De rerum natura. Λουκρήτιος, Περί της φύσεως των πραγμάτων

Α.: Το 1737, ο Βολταίρος έστειλε στον Φρειδερίκο τον Μέγα μια γραμμή του Λουκρήτιου (σσ. Ρωμαίου ποιητή και φιλόσοφου του 1ου αι. π.Χ.): «Η θρησκεία έχει πείσει τους ανθρώπους σε τόσο κακό». Είναι από ένα απόσπασμα όπου ο Λουκρήτιος κριτικάρει το μύθο του Αγαμέμνονα, ο οποίος θυσίασε την κόρη του Ιφιγένεια για να κατευνάσει την Άρτεμη, ώστε να φυσήξουν οι άνεμοι και ο στόλος να φτάσει στην Τροία. Τι κακό, λέει ο Λουκρήτιος (και ο Βολταίρος συμφωνεί), να θυσιάζεις την ίδια την κόρη σου από άγνοια και δεισιδαιμονία! Ο λόγος που λέω αυτή την ιστορία είναι ότι τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη η συζήτηση γύρω από την αθεΐα δεν ήταν απλώς θέμα επιστήμης και πίστης, αλλά ήταν επίσης θέμα ιστορίας και της μακράς ιστορίας των ιδεών. Πολύ λίγοι άνθρωποι διαβάζουν Λουκρήτιο αυτές τις ημέρες, αλλά ήταν μεγάλη είδηση στην εποχή του Βολταίρου. Δεν πιστεύω ότι η ιστορία δίνει απαντήσεις σε σύγχρονα ερωτήματα, αλλά μας επιτρέπει να δούμε αυτά τα ερωτήματα με πιο πλούσιο, σφαιρικό τρόπο και να κατανοούμε καλύτερα τους περιορισμούς των δικών μας προοπτικών.

Πηγές: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελένη Μάρκου) - https://www.theguardian.com/books/2016/mar/09/battling-the-gods-atheism-ancient-world-review - http://www.efsyn.gr/diagonismos/dokimio-theomahia-i-atheia-ston-arhaio-kosmo