Η μαγεία στην αρχαία Ελλάδα. Magic in ancient greek life

Ορφική πινακίδα από το Ιππόνιο της Μεγάλης Ελλάδας. Ήτανε λεπτά χρυσά ελάσματα, διπλωμένα ή τυλιγμένα και τοποθετημένα κοντά στα χέρια ή στο στόμα του νεκρού, ή μέσα σε φυλακτήριο δεμένο στο λαιμό. Είναι τυπωμένα με κείμενα που περιείχαν πληροφορίες και οδηγίες προς το νεκρό για να περάσει με ασφάλεια στον άλλο κόσμο και να αποκτήσει την ευμένεια των θεών. Βρέθηκαν κυρίως στην Μεγάλη Ελλάδα, στην Βόρειο Ελλάδα και στην Κρήτη. Χρονολογούνται από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 2ο αιώνα (μ.Χ.). Orphic gold leaflet from the Necropolis of Hipponion (now Vibo Valentia, en:Calabria) Ca. 400 BCE, 9 x 4,9 x 3,2 cm, Museo Archeologico Statale di Vibo Valentia. Text: This is the work of Mnemosyne [Memory]. When you are about to die, you will find the houses of Hades. There is a spring on the right side, beside it a white cypress tree stands. There the souls of the dead come and rest. Do not go near these streams! Further you will find the cold water from the harbor of Memory. Besides the leaden tablets with their message to the infernal gods, there were at about the same time other famous metal tablets in Greece that concerned the underworld and were found in graves, just like the lead tablets: the famous orphic gold tablets, as their first italian finders called them; by now, it has become clear that they belong to dionysian or bacchic mysteries. We have much fewer of those (about 20 instead of several hundred) but they too reach from the fifth century BCE to the second century AD, and they too recorded a voice that conveyed a vital message.

Η Μαγεία, διαχρονικό και αναπόσπαστο μέρος της πολιτισμικής ιστορίας του ανθρώπινου γένους, από τη γέννησή της έως σήμερα, περνώντας από την Ανατολή στην Ελλάδα, δεν μπορεί παρά, μέσα στα πλαίσια του ελληνικού πολιτισμού, να χρωματίστηκε με τα ειδοποιά γνωρίσματά του και να εξελίχθηκε σύμφωνα με τις ιστορικές, κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές και θρησκευτικές παραμέτρους, που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα του.

Η ορολογία της Μαγείας στα αρχαιοελληνικά κείμενα και η σημασία της κινείται ανάμεσα στην απόρριψη, την περιθωριοποίηση, την περιφρόνηση ή έστω την, μετά βίας, αποδοχή της από τους συγγραφείς τους.

Bound tablets with magic inscriptions from late antiquity. Magical book formed of seven pages enclosed by a cover with a veiled woman's head and a bearded man. Between circa 300 and circa 500 AD.

Ο συγκρητισμός της Μαγείας με τα Μυστήρια και η στενή σχέση των μαγικών τελετουργιών με τις μυστηριακές λατρείες, κυρίως κατά την ύστερη αρχαιότητα, στον ελλαδικό χώρο, καθιερώνουν τις πρακτικές της ως «τεχνική του πείθειν» τις ανώτερες δυνάμεις, είτε για καλό (παθητική μαγεία) είτε για κακό (βλαπτική μαγεία). Ο αντικοινωνικός χαρακτήρας τhς Μαγείας στον αρχαιοελληνικό κόσμο δεν την εμπόδιζε παρά ταύτα να διεκδικήσει αποφασιστικά ένα μέρος της λαϊκής θρησκευτικότητάς του.

During a typical visit in a Museum where the exhibits come from ancient civilizations you are bound to come across many artworks created for religious or ritualistic purposes. Gods, Goddesses and Magical beings narrating epic stories and symbolic truths.  Although Magic in the ancient World was a part of everyday life in a way we can never perceive, there are some things that we notice and make us understand how important this part of our Ancients life was.

Η ιωνική φιλοσοφία, που είχε ως βάση τον ορθολογισμό, αντιστάθηκε σ΄ αυτές τις δοξασίες. Η πλευρά των διανοουμένων εξέφραζε ανοιχτά την απέχθειά της εναντίον όλων αυτών, που παρέσυραν το λαό στο σκοταδισμό. Ο Ιπποκράτης συμπεριλάμβανε στις ενασχολήσεις του αγύρτη και του απατεώνα και τις τελετές καθαρμών, που πραγματοποιούσαν κάποιοι, για να εξαγνίσουν ανθρώπους και πόλεις από τα αμαρτήματά τους. Αυτοί οι «μάγοι, καθαρταί και άγυρται» ισχυρίζονταν, ότι μπορούσαν επίσης να προκαλέσουν κακοκαιρία, βροχή, ξηρασία, αφορία στους αγρούς, ταραχή της θάλασσας, έκλειψη ήλιου, καταβίβαση της σελήνης. Ο Πλάτων αντιμετώπιζε τους ενόχους ως μίασμα και όριζε γι΄ αυτούς την ποινή της φυλάκισης με αυστηρή απομόνωση και τού θανάτου εκτός των ορίων τής πόλης χωρίς ταφή. Στα έργα του εξέφραζε γενικά την έντονη αποστροφή του γι΄ αυτό το είδος της μαγείας, που εξελισσόταν σε μαύρη μαγεία και στόχευε στη βλάβη και το θάνατο των ανθρώπων και τόνιζε, ότι αυστηρότατες ποινές, όπως η θανατική, έπρεπε να επιβληθούν, ιδιαίτερα στους επαγγελματίες μάγους, όχι επειδή η αποτελεσματικότητα τής μαύρης μαγείας ευσταθούσε, αλλά γιατί αυτή έδειχνε την κακόβουλη θέληση των λειτουργών της και των πελατών τους και είχε άσχημα ψυχολογικά αποτελέσματα. 

Two ancient curses dating back 1,600 years depict a deity with snakes coming out of its head. This deity may be none other than the goddess Hekate, the Queen of the Crossroads. Invocations in the curses resemble those used for her. Credit: Photo courtesy Museo Archeologico Civico di Bologna, cropping by Owen Jarus

Μέχρι την ελληνιστική περίοδο οι μυημένοι σ΄ αυτή την αμφίβολη τέχνη ανήκαν πάντοτε στα λαϊκά στρώματα, αντιμετωπίζονταν ως απατεώνες από τους οπαδούς του ορθού λόγου και οι πρακτικές τους εντάσσονταν στο χώρο της λαϊκής δεισιδαιμονίας προκαλώντας την απέχθεια. 

Οι Τιτάνες κομματιάζουν το Ζαγρέα. Zagreus cut into pieces by the Titans, Hydria from Kameiros.

Όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες των πηγών, η μαγεία δεν ήταν άγνωστο φαινόμενο στην αρχαία Ελλάδα. Πληροφορίες για την ελληνική μαγεία βρίσκει κανείς στα κείμενα του Ομήρου. Επίσης, ο μυστηριακός θεός Διόνυσος – Ζαγρεύς ήταν συνδεδεμένος με την ερωτική μαγεία. Από την καρδιά του παρασκευάστηκε ερωτικό φίλτρο, που δόθηκε στη Σεμέλη, μια θνητή, που επιθυμούσε να δει τον εραστή της, Δία, στην πρωτογενή του μορφή. Τα «επιφάνεια» του θεού ήταν συντριπτικά και την εκμηδένισαν. Ακόμη, μορφές όπως η Εκάτη, ο Ερμής, ο Ορφέας και η Μήδεια, αλλά και υπερφυσικές ιδιότητες των θεών, θετικές ή αρνητικές, επιβεβαίωναν την ευρύτατη πίστη τής ελληνικής φαντασίας στη δύναμη της μαγείας.

Hekateion (little votive column to Hecate). The triple-body goddess is surrounded by three dancing Charites. Attica, ca. 3rd century BC. Hekateion (petite colonne votive à Hécate). La déesse aux trois corps est entourée par trois Charites dansant. Attique, v. 3e siècle av. J.-C. (Glyptothek, Munich).

Όμως, παρά το γεγονός, ότι η γοητεία, τα μαγικά και οι επικλήσεις πνευμάτων υπήρχαν στην ελληνική αρχαιότητα, οι έλληνες τα αντιμετώπιζαν με επιφύλαξη και απόδειξη γι΄ αυτό αποτελεί το γεγονός, ότι οι δύο διάσημες μάγισσσες Κίρκη και Μήδεια ήταν ξένες, η μία Λιγγυστίς, η άλλη από την Κολχίδα και η θεά των φαντασμάτων και της μαγείας Εκάτη προερχόταν από την Καρία. Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό της αρχαιότητας, ότι η μαγεία και η μαγγανεία συνιστούν γυναικείες ενασχολήσεις και όλες οι μάγισσες είναι αφοσιωμένες στην Εκάτη.

Hecate, Greek goddess of the crossroads; drawing by Stéphane Mallarmé in Les Dieux Antiques, nouvelle mythologie illustrée in Paris, 1880. A Neoclassical rendition of a late Hellenistic or Roman original.

Οι θεοί του Ολύμπου ήταν ωραιότεροι, ισχυρότεροι και ακμαιότεροι από τον άνθρωπο, αλλά γεννημένοι όπως αυτός και σχετικά όμοιοί του. Τα κύρια χαρακτηριστικά τους ήταν η αιώνια νεότητα και η αθανασία. Σιγά-σιγά άρχισαν να προβάλλονται κι άλλες θεότητες, που ως τώρα ανήκαν στον κατώτερο χώρο τής λαϊκής πίστης, όπως η Εκάτη. Η Εκάτη με την ακολουθία της αποτελούσαν αναμφίβολα ένα αρχαϊκό δημιούργημα θρησκευτικής φαντασίας, που όμως, δεν αναφέρεται ποτέ στην ομηρική ποίηση. Η λατρεία της άρχισε ως περιορισμένη και τοπική, εξελίχθηκε αργότερα σε επίσημη τελετή τής πόλης και τελικά ο Ησίοδος την εξυμνούσε σχεδόν ως αρχηγό όλων των θεών. Η Εκάτη ήταν μια υποχθόνια θεά. Είχε σχέση με τη θεά Εστία, που ήταν η Γη, η πηγαία ουσία και αίτια των πάντων και την παμπάλαια λατρεία των ψυχών στην εστία του σπιτιού. Πιστευόταν μάλιστα, ότι η ίδια η Εκάτη κατοικούσε στο βάθος τής εστίας, όπου την τιμούσαν μαζί με τον υποχθόνιο Ερμή, το ανδρικό αντίστοιχό της, και τους («εφεστίους») σπιτικούς πατρογονικούς θεούς. Ήταν, επίσης, η κυρία των ψυχών, οι οποίες είχαν ακόμη δεσμούς με τον επάνω κόσμο, παρούσα στους τόπους κατοικίας των νεκρών, τούς τάφους, και τη λατρεία τους.

Πομπή λεοντοκέφαλων δαιμόνων με σπονδικές πρόχους τις αφιερώνουν στην καθιστή θεά που υψώνει τελετουργικό σκεύος. Στον ουρανό ο τροχός του ήλιου και η ημισέληνος. Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι, το μεγαλύτερο σωζόμενο από τον μηκυναϊκό κόσμο. Από τον "Θησαυρό της Τίρυνθας", 15ος αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Προϊστορική Συλλογή. Οι πλέον φημισμένες μάγισσες φαρμακίδες στην Ελλάδα ήταν Θεσσαλές, οι οποίες θεωρούνταν ότι είχαν τη δυνατότητα να κατεβάζουν τη Σελήνη από τον ουρανό και να τη φυλακίζουν ή να προκαλούν έκλειψη Ηλίου! Δεν είναι περίεργο λοιπόν που όλοι κατέφευγαν σε φυλακτά για να τους προστατεύουν από το Κακό. Procession of lion-headed daemons offering libation jugs to the seated goddess, who in turn raises a ritual vessel. The sun wheel and a crescent moon appear in the sky. Gold signet ring, the largest surviving from the mycenaean world. From the "Tiryns Hoard", 15th C. BC. Athens, National Archaeological Museum, Prehistoric Collection

Παράλληλα, ιδιαίτερη βαρύτητα απέκτησε η θεωρία του Ησιόδου, που έλεγε, ότι, όταν η πρώτη γενιά των θνητών, που γεννήθηκαν μαζί με τους θεούς πέθανε, κλείστηκαν αυτοί στη γη, ονομάστηκαν χθόνιοι δαίμονες και έγιναν επιστάτες και φύλακες των ανθρώπων. Έτσι, υποβαθμίστηκε και η έννοια του δαίμονα και έγιναν οι δαίμονες τα ενδιάμεσα όντα ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους, που κατείχαν την υπερφυσική δύναμη και μ΄ αυτήν επενέβαιναν στην ανθρώπινη Ζωή. Οι Έλληνες άρχισαν να πιστεύουν, ότι η δύναμη ενυπήρχε και σε αντικείμενα, όπως φυλακτά ή αγάλματα.

Η ιωνική φιλοσοφία, που είχε ως βάση τον ορθολογισμό, αντιστάθηκε σ΄ αυτές τις δοξασίες. Όταν, όμως, τον 6ο π.Χ. αιώνα, το ενδιαφέρον των ελλήνων φιλοσόφων στράφηκε από τη μελέτη της φύσης και του σύμπαντος, στην ερμηνεία τής ηθικής και την αναζήτηση τής ευτυχίας και τής δικαιοσύνης, οι παραπάνω δοξασίες επανήλθαν και ενισχύθηκαν από νέες αντιλήψεις, καθώς οι έλληνες ήλθαν σε επαφή με διάφορους ανατολικούς πολιτισμούς. Έτσι, πραγματικά στοιχεία αναμείχθηκαν με φανταστικά ως προς τις γνώσεις κάποιων ιδιοτήτων των φυτών ή των ορυκτών και κάποιων εμπειριών της φυσικής.

1. Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο από το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, το οποίο θεωρείται ότι απεικονίζει επιφάνεια θεότητας και μύηση (4ος αι. π.Χ.) 2. Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι (15ος αι. π.Χ.) το οποίο βρέθηκε στην Τίρυνθα και φέρει παράσταση με πομπή λεοντοκέφαλων δαιμόνων οι οποίοι κρατούν σπονδικές πρόχους για να προσφέρουν θυσία σε μια καθιστή σε θρόνο γυναικεία θεότητα 3. Λίθινο πλακίδιο από στεατίτη, πιθανότατα φυλακτό (5300- 3300 π.Χ.) από το Δίμηνι στο οποίο αποδίδεται και στις δύο όψεις ανθρώπινη μορφή σε συνεσταλμένη στάση (έμβρυο) 4. Αττική μελανόμορφη λήκυθος από την Ερέτρια (490-480 π.Χ.), με τη μάγισσα Κίρκη να ανακατεύει το μαγικό φίλτρο που προορίζει για τον Οδυσσέα.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η πίστη στη δύναμη ενός φυτού να θεραπεύει ή ενός λίθου να εξαλείφει τη δυστυχία. Η δύναμη αυτή ήταν απόρροια τής επίδρασης των άστρων και των πλανητών. Έπρεπε, ακόμη, να υπάρχει μια συμβολική ομοιότητα ανάμεσα στην αιτία και το αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, η θεραπεία με τα φυτά βασιζόταν σε κάποιο συμβολικό στοιχείο τους: τα φυτά με φύλλα σχήματος ήπατος βοηθούσαν στη θεραπεία ηπατικών νόσων. Αυτή ήταν η λεγόμενη αρχή της «συμπάθειας», σύμφωνα με την οποία η προαναφερθείσα δύναμη των αντικειμένων προσλάμβανε αποκρυφιστικό χαρακτήρα. Ακολουθώντας αυτή την πορεία, το πνεύμα των ελλήνων στράφηκε τελικά σε θεωρίες, που αφορούσαν στη δαιμονολογία και τη μαγεία.

Η ανάπτυξη της δαιμονολογίας και δεισιδαιμονίας

 

Πομπή ονοκεφάλων δαιμόνων. Θραύσμα τοιχογραφίας από τα ανάκτορα των Μυκηνών (13ος αι. π.Χ.). Procession of donkey headed demons. Fragment of a wall painting from the palace of Mycenae (13th century BC).

Η πίστη στην ύπαρξη των κακών δαιμόνων βρήκε ανταπόκριση στις δοξασίες για τα φαντάσματα, που υπήρχαν ανέκαθεν στην αρχαία Ελλάδα. Τον 4ο αιώνα, καθώς η αποδοχή των δαιμόνων γενικεύτηκε, φρικιαστικά στοιχεία της ελληνικής δεισιδαιμονίας, όπως η Έμπουσα και η Λάμια ονομάστηκαν δαίμονες. Η Έμπουσα, ένα είδος αρχαιοελληνικού βρυκόλακα, έγινε μέλος της συνοδείας της Εκάτης.

Ελληνικό σκεύος από την αρχαϊκή εποχή με πολλαπλές μορφές δράκων δαιμόνων και άλλων. 

Στις κωμωδίες του Αριστοφάνη διαφαίνεται η περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Στους Όρνιθες παρουσιάζει συμπολίτη του να πραγματοποιεί νεκρομαντική τελετή με θυσία ζώου, για να ανάξει ψυχή από τον Άδη κατά το πρότυπο του Οδυσσέα και του Σωκράτη, τον οποίο επίσης παρουσιάζει ρυπαρό να «ψυχαγωγεί» με τελετές τις ψυχές των νεκρών. Κατά τη διάρκεια της νεκρομαντικής τελετής νυχτερίδα ανέρχεται από τον κόσμο των νεκρών για να πιει το αίμα της θυσίας. Οι θεοί παρουσιάζονται στους ανθρώπους και τους μιλούν βγάζοντας περίεργους κι ακατανόητους ήχους. Στον Πλούτο ο Αριστοφάνης αναφέρει, πως κατά την εμφάνισή του ο θεός «επόππυσεν», δηλαδή κακάρισε και βγήκαν από το ιερό δύο πελώρια φίδια.

5- Ελεφάντινη σφραγίδα σε σχήμα μύγας, αποτροπαϊκής σημασίας (Φουρνί Αρχανών, 2000-1800 π.Χ.) 6- Χάλκινα ομοιώματα σκανίου (Δήλος, 1ος αιώνας π.Χ.). ανδρών από τη Δήλο και μολύβδινοι τροχοί (1ος αιώνας π.Χ.) για να «δεθούν» εραστές, 7- Προβασκάνιο από τη Ρήνεια,που παριστάνει δύσμορφο ιθυφαλλικό άνδρα μεταφέροντα τον τεράστιο φαλλό του επί τροχού.

Κατά τη διάρκεια των τελετών οι ιερείς απήγγελλαν, μαζί με τα εξαγνιστικά ονόματα – σύμβολα, μαγικούς θρησκευτικούς ύμνους και ικετευτικές μαγικές προσευχές, για να εξευμενίσουν κάποιο πνεύμα ή άφηναν να ηχήσει ο ήχος από μπρούντζο και χαλκό, για να εξορκίσουν τους κακούς δαίμονες και να διώξουν τα φρικτά φαντάσματα των φαύλων, των πρόωρα πεθαμένων και αυτών, που πέθαναν με βίαιο τρόπο, που θεωρούνταν συνοδοί της Εκάτης.

William Blake, The Triple Hecate, 1795.

Η Εκάτη έγινε η δημιουργός και υποκινήτρια κάθε είδους φρικώδους φαντασίωσης. Εκεί όπου υποχωρούσαν από τρόμο οι ουράνιοι θεοί και δαίμονες εκείνη βρισκόταν στο στοιχείο της. Πριν από κάθε εμφάνισή της ακούγονταν ουρλιαχτά σκύλων, σεισμοί, βροντές και φοβερή βοή. Κατόπιν, εμφανιζόταν εκείνη, ξαφνικά στον άνθρωπο, για να του προξενήσει κακό, με τρομακτικές μορφές, όπως πελώριας γυναίκας με φίδια αντί για μαλλιά, κρατώντας πυρσό στο ένα χέρι και ξίφος στο άλλο. Οι εικόνες αυτές, σαν ονειρικά οράματα εμφανίζονταν τη νύκτα υπό το σεληνόφως ή σε έρημες τοποθεσίες μέσα στην εκτυφλωτική ζέστη τού μεσημεριού και μετασχηματίζονταν άστατα και ταλαντεύονταν μπροστά στα μάτια των έντρομων θυμάτων της. Ακόλουθοί της ήταν οι ψυχές των αμαρτωλών, εκείνων, που δεν έτυχαν ταφής και των νεκρικών ιερών εθίμων ή έχασαν με βίαιο τρόπο τη ζωή τους ή πέθαναν πρόωρα. Αυτές οι ψυχές δεν έβρισκαν ηρεμία μετά το θάνατο. Περιφέρονταν στον αέρα με την Εκάτη και τους δαιμονισμένους της σκύλους. Αυτά τα πνεύματα των ψυχών, που περιφέρονταν τη νύκτα, προκαλούσαν σε όλους όσους συναντούσαν «μίασμα» και συμφορά, τρομακτικό όνειρα, παραφροσύνη ή επιληψία.

Η τρίμορφη Εκάτη κυβερνά τον Ουρανό, τη Γη και τον Κάτω Κόσμο. Κρατά, επίσης, τα κλειδιά της κρυμμένης γνώσης. Μοιράζεται με τον Δία την ικανότητα να πραγματοποιεί τις ευχές των ανθρώπων. Ο Ησίοδος αναφέρει, ότι η δύναμη και η λατρεία της χάνονται βαθιά μέσα στο χρόνο. Σημαντικός ήταν ο ρόλος τής θεάς στις ιστορίες, που σχετίζονταν με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Στη φωτογραφία εικονίζεται ένα φυλακτό της Εκάτης. The triple Hekate. Here, as Maiden, Mother and Crone. She rules the sky, the earth and the underworld. She holds the keys of the hidden knowledge. Hekate, along with Zeus, shares the ability to fulfill human wishes. According to Hesiod, her power and worship are lost deep in time. She had an important role as a goddess in tales related to the eleusinian mysteries. 

Ως προσφορά προς την Εκάτη και τις ψυχές αυτές τοποθετούσαν οι άνθρωποι την τελευταία νύκτα του μηνός τα «δείπνα της Εκάτης» στα σταυροδρόμια και στα τρίστρατα (τρίοδοι) (ανάλογα με τα τρία ή τέσσερα πρόσωπα της Εκάτης), όπου πίστευαν, ότι τριγύριζαν οι κακοί δαίμονες. Έριχναν, δηλαδή, εκεί, με στραμμένο το πρόσωπο προς τα πίσω, τα υπολείμματα των καθαρτικών θυσιών, για να κρατήσουν μακριά από τις ανθρώπινες κατοικίες τα αποτρόπαια όντα. Επίσης, προς τιμή τής Εκάτης θυσιάζονταν νεαροί σκύλοι προς «κάθαρση», για να την κρατήσουν μακριά. Οι φρικτές αυτές ιδέες και παραστάσεις, που ήρθαν από τη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, διανθίστηκαν με ελληνικές και πολυάριθμες ξενόφερτες φαντασιώσεις.

Εξ ανατολών το σκότος

Orpheus, wearing a Phrygian cap and surrounded by the beasts charmed by the music of his lyre. Ancient Roman floor mosaic, from Palermo, now in the. Museo archeologico regionale di Palermo.

Την εποχή αυτή εισέρευσαν από την Ανατολή και διαδόθηκαν στην Ελλάδα πολλές ξενόφερτες θρησκείες και θρησκευτικές πρακτικές. Η περιγραφή του «γόητος» Ορφέα, που απέκτησε μεγάλη δύναμη και το θαυμασμό τού κόσμου από τις μουσικές και μαντικές του ικανότητες, καθώς και τις πραγματοποιήσεις θρησκευτικών οργιαστικών τελετών (αγυρτεύων διέζη, είτα και μειζόνων αξιών εαυτόν και όχλον και δύναμιν περιποιούμενος… από μουσικής τε και μαντικής και των περί τας τελετάς όργιασμών) ή η παράξενη τελετή του Διονύσου, την οποία εισήγαγε, κατά τον Ευριπίδη, ένας άνδρας «γόης», με αρωματισμένα μαλλιά δεμένα με χρυσές κορδέλες, που έψαλλε επωδές, αποδεικνύουν το γεγονός.

Sculpted neo attic sarcophagus representing Orpheus among the beasts, in the Thessaloniki Archaeological Museum. Second quarter of the 3rd c. AD. Orphée charmant les bêtes sauvages avec sa lyre, sarcophage du iiie siècle av. J.-C., musée archéologique de Thessalonique.

Διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις, που αυτοαποκαλούνταν ορφεοτελεστικοί θίασοι, αλλά στην πραγματικότητα ήταν Διονυσιακοί θίασοι (οπαδοί των οργιαστικών τελετών του Διονύσου), διέσχιζαν τους δρόμους κατά τη διάρκεια της νύκτας, σύροντας ιεροτελεστικά προς το μέρος τους και πιέζοντας καστανόχρωμα ήμερα φίδια ή κουνώντας τα πάνω από το κεφάλι τους και παίρνοντας ως αμοιβή από τις γριές ένθρυπτα, στρεπτούς και άλφιτα. Οι μύστες άλειφαν τα πρόσωπά τους με πηλό και πίτυρα, μιμούμενοι την πράξη των Τιτάνων, που άλειψαν με γύψο το πρόσωπο τους, για να μην αναγνωρίζονται, όταν έκλεψαν τον θεό Διόνυσο, με σκοπό να τον θανατώσουν.

Στην Αθήνα, κατά τις μιαρές ημέρες του μήνα Ανθεστηρίωνα πίστευαν, ότι οι ψυχές των νεκρών έβγαιναν στην επιφάνεια της γης. Τότε άλειφαν τα σώματα τους με πίττη (αμίαντο) και μασούσαν ράμνο, ένα φυτό που έδιωχνε μακριά το κακό. Κατά τη γέννηση ενός παιδιού άλειφαν την πόρτα τού σπιτιού με πίττη, για να απομακρύνουν τους δαίμονες. Οι θρησκείες αυτές αναμείχθηκαν με παλαιές μαγικές ελληνικές πρακτικές, οι οποίες ήταν αρχικά διαχωρισμένες και καθεμία είχε το δικό της όνομα.

2 Ελεφάντινη σφραγίδα με τρεις σκορπιούς. Φυλακτό αποτροπαϊκό (2000- 1800 π.Κ.Ε.) 3 Φιδόμορφο βραχιόλι από τη Ρήνεια (1ος αιώνας π.Κ.Ε.), αιτία κατάρας εναντίον αυτών που το έκλεψαν. 4 Ανάγλυφο με παράσταση ζωόμορφων φτερωτών φαλλών και επιγραφή «τούτο εμοί και τούτο σοι».

Η λαϊκή ελληνική μαγεία αυτού του είδους περιείχε τελετές, που απέτρεπαν το χαλάζι ή επωδές, που προκαλούσαν βροχή, βλαπτικά μάγια, που καθιστούσαν άγονους τους αγρούς και κατέστρεφαν τα κοπάδια, φίλτρα ερωτικά ή νεότητας, γυναικεία φάρμακα, θεραπείες νόσων -κυρίως της επιληψίας- φυλακτά κατά του κακού και έλαιο κατά των ατυχημάτων, καθαρτικές τελετές· όλα αυτά σχετίζονταν με δοξασίες της λαϊκής δεισιδαιμονίας. Στην αρχαία Ελλάδα οι όροι, που γενικά καθόριζαν τις ενασχολήσεις αυτές ήταν «γοητεία» και «φαρμακεία» και οι ενασχολούμενοι ήταν «γόητες» και «φαρμακοί». 

Theatre scene: two women making a call on a witch (the three of them wear theatre masks). Roman mosaic from the Villa del Cicerone in Pompeii, no.w in the Museo Archeologico Nazionale (Naples). Work of Dioscorides of Samos.

Οι μάγισσες «φαρμακίδες» με τη μεγαλύτερη φήμη στην Ελλάδα ήταν εκείνες της Θεσσαλίας, που είχαν τη δύναμη να κατεβάζουν τη σελήνη από τον ουρανό και να την φυλακίζουν κατόπιν αμοιβής των πελατών τους ή να προκαλούν έκλειψη ηλίου και, επομένως, είχαν τη δύναμη να παρεμβαίνουν στην ομαλή πορεία των φαινομένων τής φύσης. Ανώτερή τους μπορούσε να είναι κάποτε (όχι πάντα) μόνον η μοίρα. Γνώριζαν, επίσης, τις μαγικές δυνάμεις των βοτάνων, τα οποία συλλέγονταν με τελετουργικές επικλήσεις πιθανόν προς τους χθόνιους δαίμονες ή την Εκάτη.

Πήλινο κλασικό θυμιατήρι (αριστερά), μολύβδινοι κατάδεσμοι τέλη 4ου – μέσα 3ου αι. π.Χ. (επάνω) και πήλινος φαλλός με οπές ανάρτησης (των ελληνιστικών χρόνων). Ο φαλλός έδινε στους κατόχους του την ελπίδα, ότι τους προστάτευε από το κακό (βασκανία), ενώ παράλληλα συμβόλιζε τη γονιμότητα και την αφθονία. (Μουσείο Πολυγύρου).

Γενικά, το συνονθύλευμα αυτό ασκούσαν προφήτες, οιωνοσκόποι, που μάντευαν από το πέταγμα των πουλιών, όνειροσκόποι, που εξηγούσαν τα όνειρα, άνθρωποι που τελούσαν θυσίες και διάβαζαν στα σφάγια την πρόβλεψη του μέλλοντος, επαοιδοί, που έδιωχναν το κακό και τις αρρώστιες με μαγικές προσευχές, φαρμακοί, που κατασκεύαζαν φάρμακα, γριές, που πουλούσαν ερωτικά φίλτρα και, σε κάποιες περιπτώσεις, θανατηφόρα δηλητήρια και, γενικά, άνθρωποι, που παρείχαν συνταγές ή τελούσαν τελετές προς βοήθεια των πελατών τους ή προς βλάβη των εχθρών εκείνων.

Relief of Medea and the Peliades since 1828 in the Antikensammlung Berlin, pentelic marble, copie after an greek original ca. 420/10 B.C.

Τον 4ο π.Χ. αιώνα οι οπαδοί του Ορθού Λόγου τα αντιμετώπισαν όλα σαν ένα σύνολο, στο οποίο έδωσαν το όνομα «μαγεία», με την αρνητική όμως σημασία της λέξης, θεωρώντας τα άτομα που την εξασκούσαν ως απατεώνες και τσαρλατάνους. Η γοητεία έγινε τμήμα της μαγείας. Προστάτιδα αυτών των μαγικών τεχνών, καθώς και των ατόμων που τις ασκούσαν, έγινε η Εκάτη, μητέρα των φοβερών μαγισσών Κίρκης και Μήδειας, που διδάχθηκαν απ΄ αυτήν τη φαρμακεία, γνώριζαν όλα τα είδη των δηλητηρίων και τις δυνάμεις και ιδιότητες των ριζών.

Ειδώλια σε σχήμα φαλλού, αγγεία, λυχνάρια, ανάγλυφες στήλες, φυλαχτά, περίαπτα, όλα με φαλλό, χρησιμοποιήθηκαν επομένως σε όλη την αρχαιότητα ως ύψιστο αποτροπαϊκό μέσο εναντίον κάθε επιβουλής.

Έτσι παρουσιάστηκαν οι «γόητες», ιερείς και μάντεις, που αυτοαποκαλούνταν συνεχιστές του Ορφέα και του Μουσαίου, προσέφεραν θυσίες και έψαλλαν ευχές και επωδές «γοητεύοντες», εφάρμοζαν την «ψυχαγωγία» (το κάλεσμα των νεκρών) και τη «μαγεία» των ψυχών των ζωντανών με τελετές, που έμοιαζαν με τις περσικές μαγικές τελετές.

Πήλινο ειδώλιο που απεικονίζει ένα μικρό αγόρι το οποίο φέρει διαγωνίως στο στήθος ταινία από την οποία κρέμονται περίαπτα και σφραγίδες (325-300 π.Χ.) (Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου).

Οι άνθρωποι αυτοί, υιοθετώντας τη λατρεία των δαιμόνων και τη «μαγεία», με το σκεπτικό, ότι μπορούσαν να κατανοήσουν ή να επηρεάσουν τις επεμβάσεις των θεών, τις συνδύασαν με την άποψη του Ομήρου, ότι οι άνθρωποι μπορούν να καλούν τους θεούς με προσευχές, ευπρόσδεκτες θυσίες, κνίσα, σπονδές και παρακλήσεις και να μεταστρέφουν τη θέλησή τους με αυτές τις ενέργειες. Υποστήριζαν, λοιπόν, ότι οι θεοί τούς είχαν δώσει τη δύναμη να μεταστρέφουν τις βουλήσεις τους με τελετές. Οι τελετές τους αποτελούνταν από σειρά μικρών προσευχών, επικεφαλής δε καθεμίας υπήρχε η κατάλληλη θυσία.

Φαρμακεία

Ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού ανάγλυφου του 5ου αιώνα π.Χ.στο οποίο απεικονίζονται η Μήδεια και οι κόρες του Πηλέα να βράζουν σε χύτρα τον πατέρα τους.

Από την τραγωδία του Σοφοκλή Ριζοτόμοι σώζονται μερικά πολύ ενδιαφέροντα αποσπάσματα σχετικά με την ύπαρξη μαγικών πρακτικών στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα. Σ΄ ένα από αυτά περιγράφεται ο τρόπος, που η ξακουστή μάγισσα Μήδεια μάζευε τα δηλητηριώδη βότανα για τις φαρμακείες της: «…αποστρέφοντας το κεφάλι της μαζεύει τον αργυρόχρωμο χυμό, που στάζει από την πληγή του φυτού σε χάλκινους κάδους… και οι σκεπασμένες κύστεις κρύβουν τα βοτάνια, που η μάγισσα γυμνή, θέριζε με χάλκινα δρεπάνια αλαλάζοντας».

Hippolytus and Phaedra. Front of a marble sarcophagus, ca. 290 AD. Found in 1853 on the Chiarone river banks (Tuscany, Italy), on the former Emilia-Aurelia road. Hippolyte et Phèdre. Sarcophage en marbre, vers 290 ap. J.-C. Provenance : Douane du Chiarone (Toscane, Italy), 1853.

Την άσκηση της φαρμακείας από μια γριά υπηρέτρια περιγράφει και ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Ιππόλυτος, όταν η Φαίδρα ψάχνει τη λύση για να απελευθερωθεί από το ερωτικό της πάθος. Η τροφός της αναφέρει, ότι έχει στην κατοχή της «φίλτρα θελκτήρια έρωτος» που θα την απελευθερώσουν απ΄ αυτή την αρρώστια χωρίς να προξενήσουν ντροπή ή βλάβη στο μυαλό της, με την προϋπόθεση, ότι δεν θα υπαναχωρήσει. Ό,τι χρειάζεται είναι κάποιο ενθύμιο από τον άνδρα που αγαπά, μια τούφα μαλλιά ή ένα κομμάτι ρούχο, το οποίο θα αναμειχθεί με το φάρμακο. Όταν η Φαίδρα ρωτά αν το φάρμακο είναι αλοιφή ή ποτό, η φαρμακευτρια δηλώνει άγνοια, γιατί πασχίσει για το καλό κι όχι για την απόκτηση γνώσεων. Τα λόγια της υπηρέτριας, καθώς και ο φόβος τής Φαίδρας, ότι η ενέργεια αυτή θα της βγει σε κακό υποδηλώνουν, ότι οι φαρμακοί, έχοντας τις περισσότερες φορές πλήρη άγνοια των συστατικών, που χρησιμοποιούσαν ή της κατάλληλης δοσολογίας, τρέλαιναν ή σκότωναν τους ασθενείς. Η απόλυτη μυστικότητα, την οποία απαιτεί η Φαίδρα από την τροφό, φανερώνει, επίσης, ότι η φαρμακεία θεωρείτο ως έργο αποτρόπαιο κι επικίνδυνο.

Odysseus threatens Circe, after ingesting a herb to make him immune to her magic.

Αλλά και σε μια αφιερωματική επιγραφή προς τον Ασκληπιό για θαυματουργική σωτηρία ενός ασθενούς υπάρχει μαρτυρία για άσκηση φαρμακείας. Ένας νέος, ονόματι Τορωναίος, κατέφυγε στο ναό του Ασκληπιού, όπου ζήτησε την ονειρομαντική θεραπεία του. Ο θεός εμφανίστηκε στον ύπνο του, τον χειρούργησε, αφαίρεσε από το στήθος του βδέλλες, που κατέτρωγαν τα σωθικά του, τις παρέδωσε στα χέρια του, τον έραψε και εξαφανίστηκε. Την άλλη ημέρα ο νέος ξύπνησε υγιής κρατώντας τα ζώα και κατόπιν ανακάλυψε, ότι τα είχε καταπιεί μέσα σε ποτό, που, με δόλο, του είχε δώσει η μητριά του, νια να τον δηλητηριάσει.

Τα εγκλήματα μαγείας και φαρμακείας τιμωρούνταν με αυστηρότατες ποινές· μαρτυρίες γι΄ αυτό βρίσκονται σε έργα του Πλάτωνα. Ο Κλαύδιος Αιλιανός αναφέρει την περίπτωση φαρμακίδας, που συνελήφθη στην Αθήνα και καταδικάσθηκε σε θάνατο από τον Άρειο Πάγο. Θανατώθηκε, αφού γέννησε το παιδί της. Ο Δημοσθένης κάνει λόγο για μια γυναίκα από τη Λήμνο, ονόματι Θεωρίδα, που καταδικάστηκε σε θάνατο με όλη την οικογένειά της εξ αιτίας φαρμακείας και γνώσης επωδών. Το αξιοπρόσεκτο είναι, ότι η μάγισσα αυτή θεωρείτο κάτι παραπάνω από απατεώνισσα, αφ΄ ενός, γιατί οι πηγές την αναφέρουν ως «ιέρειαν» και «μάντιν» και, αφ΄ ετέρου, γιατί ο μαθητής της, εφαρμόζοντας τα φάρμακα και τις επωδές της υποστήριζε, πως θεράπευε τους επιληπτικούς. Ο ρόλος της, λοιπόν, ήταν εκείνος της ιέρειας κάποιας μυστηριακής θεότητας. Ενεργούσε σαν εξαγνιστρία, που με μαγικές εξορκιστικές τελετές έδιωχνε τα κακά πνεύματα, έδινε χρησμούς εμπνεόμενη από τη θεότητα και θεράπευε με μαγικό, θρησκευτικό και εμπειρικό τρόπο. Η καταδίκη της, λοιπόν, εξέφραζε το φόβο εκείνων, που πίστευαν, ότι οι πράξεις της ξέφευγαν από τα όρια του κοινού εγκλήματος και περνούσαν στο χώρο τής ασέβειας, του άγους και του μιάσματος απέναντι στους θεούς. Παράλληλα, αποδείκνυε τη σύγχυση ανάμεσα στα όρια των θρησκευτικών, των μαγικών και των ιαματικών πρακτικών.

 

Κατάδεσμοι

Κατάδεσμος από την Πέλλα, όπως βρέθηκε μέσα σε τάφο. Kάτω: Σχεδιαστική αναπαράστασή του (Voutiras, 1998). The Pella curse tabletis a text written in greek, found in Pella, Greece. Ιt contains a curse or magic spell (greek: κατάδεσμος, katadesmos) inscribed on a lead scroll, dating to first half of the 4th century BC (circa 375-350 BC). It was published in the Hellenic Dialectology Journal in 1993.

Όπως φαίνεται, και η μαύρη μαγεία των καταδέσμων και των καταπασσαλεύσεων ανθούσε στην αρχαιότητα. Οι κατάδεσμοι -με παραγωγή από τον 5ο π.Χ. έως τον 5ο μ.Χ. αιώνα- είχαν πάντοτε ευρύτατη διάδοση στο λαό. Ήταν πλάκες μετάλλου χαραγμένες με μαγικούς χαρακτήρες και κατάρες, άλλοτε τρυπημένες από καρφιά κι άλλοτε όχι, που θάβονταν κυρίως σε τάφους, για να επιφέρουν σ΄ έναν εχθρό το κακό ή το θάνατο. Ανήκαν, όπως και τα άλλα παρόμοια, στο χώρο της ελληνικής λαϊκής δεισιδαιμονίας και του λαϊκιστικού αντικοινωνικού τσαρλατανισμού. Η παλαιότερη ελληνική πινακίδα καταδέσμου προέρχεται από τη Σικελία (τέλη 6ου π.Χ. αι.) και ανάλογα παραδείγματα καταδέσμων συναντώνται στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αττική (μέσα του 5ου π.Χ. αι.), όπου ο αριθμός τους αυξήθηκε πολύ κατά τους 4ο και 3ο π.Χ. αιώνες.

Οι αρχαίοι, όπως και αρκετοί σύγχρονοι σε πρωτόγονες κοινωνίες πίστευαν, ότι έδεναν με μάγια κι επομένως έβλαπταν όσους εχθρεύονταν γράφοντας μερικές φορές μόνο τα ονόματά τους ή άλλοτε και τις κατάρες σε μολύβδινες πινακίδες, που τις τύλιγαν σφικτά και τις έθαβαν κατά προτίμηση στους τάφους ή τις έριχναν σε βαθιά πηγάδια. Οι κατάδεσμοι είχαν συχνά ερωτικό περιεχόμενο, όπως η εικονιζόμενη αποτύπωση κατάδεσμου γραμμένου και στις δύο πλευρές (τέλη 4ου – μέσα 3ου αι. π.Χ., Μουσείο Πολυγύρου) ή στόχευαν σε επαγγελματική επιτυχία και αντιζηλία, οπότε περιλάμβαναν καταλόγους ονομάτων των υποψηφίων θυμάτων.

Το προτιμητέο υλικό των καταδέσμων είναι ο μόλυβδος «ψυχρός και άθυμος, άχρηστος, άτιμος», γιατί αστρολογικά συνδεόταν με τον πλανήτη Κρόνο (αρχαίο ελληνικό θεό της βιαιότητας) και, κατά συνέπεια, θεωρείτο το κατ΄ εξοχήν κατάλληλο στοιχείο έλξης του κακού. Οι θεοί, που επικαλούνται οι κατασκευαστές των καταδέσμων είναι οι γνωστοί υποχθόνιοι θεοί Εκάτη, Ερμής, Περσεφόνη, Δήμητρα, Κόρη, Ερινύες και, γενικά, οι δαίμονες και οι νεκυοδαίμονες (άωροι, βιαιοθάνατοι) του Κάτω Κόσμου. Το ρήμα, που τους εξαναγκάζει να υπακούσουν και να εκτελέσουν τις εντολές του καταδέσμου είναι το «εξορκίζω σε». Τα χαρακτηριστικά ρήματα, που χρησιμοποιούνται για την κατάδεση και βλάβη των θυμάτων είναι: «καταδίδημι», «καταδώ», «δέω», «καταγράφω», «ανατίθημι».

Ενεπίγραφο μολύβδινο έλασμα τυλισμένο σε ρολό (κατάδεσμος) 4ος αι. π.Χ. μέγιστο σωζόμενο ύψος 28,4 εκατ., μέγιστο σωζόμενο πλάτος 5,7 εκατ. Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. Ο κατάδεσμος έγραφε: "της Θετίμας και του Διονυσοφώντα την τελετή και το γάμο δένω με γραπτή κατάρα και όλων των άλλων γυναικών, είτε χήρες είναι, είτε παρθένες, κυρίως όμως της Θετίμας. Και παραδίνω αυτόν τον κατάδεσμο στον Μάκρονα και τους δαίμονες. Και μόνον όταν εγώ ξεθάψω και ξετυλίξω και διαβάσω πάλι αυτά τα λόγια, τότε μονάχα να παντρευτεί ο Διονυσοφώντας. Προηγουμένως να μην πάρει άλλη γυναίκα του εκτός από μένα. Μονάχα εγώ να γεράσω στο πλευρό του Διονυσοφώντα, καμιά άλλη. Σας ικετεύω προσφιλείς δαίμονες δείξτε οίκτο στη Φίλα γιατί με έχουν εγκαταλείψει όλα τα αγαπημένα μου πρόσωπα και είμαι έρημη. Αλλά φυλάξτε τον κατάδεσμο για χάρη μου, ώστε να μη γίνουν αυτά, κι η κακιά Θετίμα κακά να χαθεί.... κι εγώ να βρω ευδαιμονία και μακαριότητα".

Οι κατάδεσμοι, ανάλογα με το στόχο τους, αφορούν στην ερωτική απομόνωση του εχθρού ή στην αποτυχία της εργασίας του, στην κατάδεση της γλώσσας τού αντιπάλου (φιμωτικοί κατάδεσμοι), στην αποτυχία των αντιδίκων στο δικαστήριο και στην παράλυση τού νου και τής γλώσσας τους κατά τη διάρκεια της δίκης. Οι πλέον συνηθισμένοι είναι οι κατάδεσμοι τού Ιπποδρόμου, κατά ηνιόχων και των αλόγων τους. Οι αρματηλάτες έκαναν ευρύτατη χρήση αυτών των μαγικών για τη νίκη τους και την ήττα και καταστροφή των αντιπάλων τους. Η μέθοδος, που χρησιμοποιείται είναι η αναλογική μαγεία: «όπως αυτός ο πετεινός καταδένεται στα πόδια, στα χέρια και στο κεφάλι, έτσι να καταδύσουν οι δαίμονες τα σκέλη, τα χέρια και το κεφάλι και την καρδιά των ηνιόχων..», «όπως ο μόλυβος είναι σκληρός και άκαμπτος, έτσι να γίνει και η γλώσσα του ανιπάλου ή του αντιδίκου…».

This tablet contains a curse directed at a Roman senator named Fistus, possibly the only known case of a curse targeting a senator. An eight-point star covers the deity's genitals and snakes project out of its head. The curse is written in Latin with Greek invocations. Credit: Photo courtesy Museo Archeologico Civico di Bologna

Κάποιοι κατάδεσμοι παρουσιάζουν ιδιαίτερο κοινωνιολογικό ενδιαφέρον. Μιά γυναίκα ζητά από τη Δήμητρα και την Κόρη να τιμωρήσουν εκείνους, που την κατηγόρησαν, ότι άσκησε φαρμακεία στον άνδρα της. Μια άλλη γυναίκα ζητά από τη Δήμητρα, την Κόρη και τους άλλους χθόνιους και υποχθόνιους θεούς να τιμωρήσουν την πρώην ερωμένη ή σύζυγο τού άνδρα της. Μια τρίτη διαμαρτύρεται για την άδικη κατηγορία εις βάρος της, ότι είτε η ίδια, είτε κάποια άλλη, την οποία πλήρωσε, κατασκεύασε κατάδεσμο, για να βλάψει έναν άνδρα. Έτσι, λοιπόν, για να εκδικηθεί, καταριέται μ΄ αυτό τον κατάδεσμο τον εχθρό της να υποφέρει φρικτά για τις άδικες κατηγορίες, που της απέδωσε. Άρα, οι γυναίκες έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη χρήση των καταδέσμων και της φαρμακείας, κυρίως στον τομέα της ερωτικής μαγείας. 

Καταπασσαλεύσεις

Καταπασσαλεύσεις … ευρήματα μαγείας στο βάραθρο του Πετροχωρίου, πάνω από την Τριχωνίδα.

Οι καταπασσαλεύσεις ήταν κηρόπλαστα, μολύβδινα ή από άλλο υλικό ομοιώματα του θύματος, τα οποία οι μάγοι κατέδεναν με δεσμά και κατατρυπούσαν με πασσαλίσκους ή καρφιά στα σημεία όπου επιθυμούσαν να προξενήσουν βλάβη και, κατόπιν, τα έχωναν μέσα σε τάφους. Σε κάποιες περιπτώσεις, η κατάρα του μάγου στόχευε στην απώλεια της ψυχής τού θύματος. Η κατάδεση των χεριών και των ποδιών εξομοίωνε την πρακτική των καταπασσαλεύσεων μ΄ εκείνη των καταδέσμων, όπου συναντάται η έκφραση: «καταδώ και… Δρόμωνα πόδας χείρας» ή «Μικίωνα εγώ ελαβον και κατέδησα τας χείρας και τους πόδας και την γλώσσαν και την ψυχήν».

Ένα τέτοιο συγκεκριμένο ομοίωμα, που ανακαλύφθηκε σε Αττικό τάφο και μελέτησε ο R. Wunsch αποδίδεται στον 3ο περίπου π.Χ. αιώνα, έχει 6 εκ. ύψος ως τα γόνατα και είναι κατασκευασμένο από μόλυβδο. Είναι αποκεφαλισμένο, η στάση του είναι γονατιστή, ενώ τα χέρια και τα πόδια είναι δεμένα πίσω με ισχυρά μολύβδινα δεσμά. Δεσμά φαίνονται και στο άνω τμήμα του κορμού, ενώ δύο σιδερένια καρφιά είναι μπηγμένα στο στήθος και την κοιλιά. Ο λόγος, που οι «γοητείες» αυτές πραγματοποιούνταν στους τάφους ήταν η αντίληψη, ότι η μαντική δύναμη των νεκρομάντεων (γοήτων) προερχόταν από τούς νεκρούς. Αυτό οδήγησε τούς μάγους στην ιδέα να μετατρέψουν σε έργο την δύναμη, που αποδιδόταν στα φαντάσματα και να θάβουν στους τάφους τούς καταδέσμους, ώστε να στρέφουν εναντίον τού θύματος τη βλαπτική μανία των δυνάμεων τού Κάτω Κόσμου και των νεκρών.

Ερωτική Μαγεία

Πήλινο ομοίωμα γυναίκας, το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί σε πράξη ερωτικής μαγείας, με καρφιά σε διάφορα όργανά της. (Μουσείο Λούβρου). Clay model of a woman, which was used in practicing sexual magic with nails in various organs (Louvre Museum).

Η μαγεία της αγάπης ήταν διαδεδομένη, κυρίως, ανάμεσα στο γυναικείο πληθυσμό συνδυασμένη με τη χρήση της «ίυγγος», που ήταν το πτηνό σουσουράδα, δεμένο πάνω σε τροχό, με τις πτέρυγες και τα πόδια της τεντωμένα έτσι, ώστε να αποτελούν τις τέσσερις ακτίνες του τροχού. Οι γόητες και οι μάγισσες της αρχαιότητας τον περιέστρεφαν πιστεύοντας, ότι έτσι μάγευαν και εξανάγκαζαν τις καρδιές των ανδρών να υπακούσουν. Ο Σωκράτης ειρωνευόταν τις γυναίκες που χρησιμοποιούσαν «γοητείες αγάπης», φίλτρα, επωδές και «ίυγγες».

Όλα αυτά δείχνουν τη συνεχώς αυξανόμενη εφαρμογή τής μαγείας σε καθημερινό επίπεδο στην Αθήνα, κυρίως από τον 5ο π.Χ. αι. και εξής και την πίστη του λαού στη μαγεία. Ο φοβερός Πελοποννησιακός Πόλεμος και η ήττα, που ακολούθησε, έφεραν δυστυχία και απελπισία και, όσο κι αν οι άνθρωποι δεν πίστευαν στις ιστορίες, πως οι μάγοι κατεβάζουν το φεγγάρι, οι γοητείες, οι καθαρμοί, τα φυλακτά, η ερωτική μαγεία, η νεκρομαντεία, η φαρμακεία και οι κατάδεσμοι δεν ήταν καθόλου περιφρονημένα στην αρχαία Αθήνα.

Καταδίκη της Μαγείας

Magic curse against enemies in a trial, written on a lead figurine put in a lead box, found in the enclosure of Aristion, and dating from 420-410 BC. Kerameikos Archaeological Museum, Athens. Plato wrote about itinerant priests (αγύρται) and seers, private religious entrepreneurs who "come to the doors of the rich" and sell their art - initiation rituals that look dionysiac even in Plato's hostile description, and potent binding spells whom powers have been granted by the gods. (Republic 2, 364 BC). “Beggar priests and seers come to the door of the rich and persuade them that they possess a power, given to them by the gods, to heal with sacrifices and incantations, in pleasure and celebrations, whenever either they or their ancestors committed an unholy deed; and if they wanted to damage an adversary, the same priests would with little expense hurt a just or an injust man with spells and binding rites: they claim that they could the gods persuade to help them". 

Η πλευρά των διανοουμένων εξέφραζε ανοιχτά την απέχθειά της εναντίον όλων αυτών, που παρέσυραν το λαό στο σκοταδισμό. Ο Ιπποκράτης συμπεριλάμβανε στις ενασχολήσεις του αγύρτη και του απατεώνα και τις τελετές καθαρμών, που πραγματοποιούσαν κάποιοι, για να εξαγνίσουν ανθρώπους και πόλεις από τα αμαρτήματα τους. Αυτοί οι «μάγοι, καθαρταί και αγύρται» ισχυρίζονταν, ότι μπορούσαν επίσης να προκαλέσουν κακοκαιρία, βροχή, ξηρασία, αφορία στους αγρούς, ταραχή της θάλασσας, έκλειψη ήλιου, καταβίβαση της σελήνης.

Ancient Greek curse written on a lead sheet, 4th century BC, Kerameikos, Archaeological Museum, Athens.

Ο Πλάτων αντιμετώπιζε τους ενόχους ως μίασμα και όριζε γι΄ αυτούς την ποινή τής φυλάκισης με αυστηρή απομόνωση και τού θανάτου εκτός των ορίων τής πόλης χωρίς ταφή. Στα έργα του εξέφραζε γενικά την έντονη αποστροφή του γι΄ αυτό το είδος της μαγείας, που εξελισσόταν σε μαύρη μαγεία και στόχευε στη βλάβη και το θάνατο των ανθρώπων και τόνιζε, ότι αυστηρότατες ποινές, όπως η θανατική, έπρεπε να επιβληθούν, ιδιαίτερα στους επαγγελματίες μάγους, όχι επειδή η αποτελεσματικότητα τής μαύρης μαγείας ευσταθούσε, αλλά γιατί αυτή έδειχνε την κακόβουλη θέληση των λειτουργών της και των πελατών τους και είχε άσχημα ψυχολογικά αποτελέσματα.

Πολύ συνηθισμένοι μάλιστα ήταν οι κατάδεσμοι κατά ηνιόχων και των αλόγων τους στον ιππόδρομο: «Όπως αυτός ο πετεινός καταδένεται στα πόδια, στα χέρια και στο κεφάλι, έτσι να καταδέσουν οι δαίμονες τα σκέλη, τα χέρια και το κεφάλι και την καρδιά των ηνιόχων».

Μέχρι την ελληνιστική περίοδο οι μυημένοι σ΄ αυτή την αμφίβολη τέχνη ανήκαν πάντοτε στα λαϊκά στρώματα, αντιμετωπίζονταν ως απατεώνες από τους οπαδούς του ορθού λόγου και οι πρακτικές τους εντάσσονταν στο χώρο της λαϊκής δεισιδαιμονίας προκαλώντας την απέχθεια.

Βακαλούδη Αναστασία

Σημείωση: Η κ. Αναστασία Δ. Βακαλούδη είναι δρ. ιστορικός – βυζαντινολόγος, σχολική σύμβουλος φιλολόγων Θεσσαλονίκης, καθηγήτρια – σύμβουλος του Ανοικτού Πανεπιστημίου. Το παραπάνω άρθρο αποτελείται από αποσπάσματα διάλεξης της δρ. Βακαλούδη υπό τον τίτλο «Η εξέλιξη της Μαγείας στην Αρχαία Ελλάδα», που πραγματοποιήθηκε στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα (έκδ. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, σειρά «Επιστήμης Κοινωνία», Αθήνα, 2008.) 

Πηγή: Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα