"Οιδίπους επί Κολωνώ" - Μια διφορούμενη τραγωδία. "Oedipus at Colonus" - Αn equivocal tragedy

Jean-Antoine-Théodore Giroust, Oedipus at Colonus, detail, 1788

Χορός

ὅστις τοῦ πλέονος μέρους χρῄζει τοῦ μετρίου παρεὶς

ζώειν, σκαιοσύναν φυλάσσων

ἐν ἐμοὶ κατάδηλος ἔσται.

ἐπεὶ πολλὰ μὲν αἱ μακραὶ ἁμέραι κατέθεντο δὴ        1215

λύπας ἐγγυτέρω, τὰ τέρποντα δ᾽ οὐκ ἂν ἴδοις ὅπου,

ὅταν τις ἐς πλέον πέσῃ

τοῦ δέοντος· ὁ δ᾽ ἐπίκουρος ἰσοτέλεστος,        1220

Ἄϊδος ὅτε μοῖρ᾽ ἀνυμέναιος

ἄλυρος ἄχορος ἀναπέφηνε,

θάνατος ἐς τελευτάν.

μὴ φῦναι τὸν ἅπαντα νικᾷ λόγον· τὸ δ᾽, ἐπεὶ φανῇ,        1225

βῆναι κεῖθεν ὅθεν περ ἥκει,

πολὺ δεύτερον, ὡς τάχιστα.

ὡς εὖτ᾽ ἂν τὸ νέον παρῇ κούφας ἀφροσύνας φέρον,        1230

τίς πλαγὰ πολύμοχθος ἔξω; τίς οὐ καμάτων ἔνι;

φθόνος, στάσεις, ἔρις, μάχαι

καὶ φόνοι· τό τε κατάμεμπτον ἐπιλέλογχε        1235

πύματον ἀκρατὲς ἀπροσόμιλον

γῆρας ἄφιλον, ἵνα πρόπαντα

κακὰ κακῶν ξυνοικεῖ.

ἐν ᾧ τλάμων ὅδ᾽, οὐκ ἐγὼ μόνος,

πάντοθεν βόρειος ὥς τις        1240

ἀκτὰ κυματοπλὴξ χειμερία κλονεῖται,

ὣς καὶ τόνδε κατ᾽ ἄκρας

δειναὶ κυματοαγεῖς

ἆται κλονέουσιν ἀεὶ ξυνοῦσαι,

αἱ μὲν ἀπ᾽ ἀελίου δυσμᾶν,        1245

αἱ δ᾽ ἀνατέλλοντος·

αἱ δ᾽ ἀνὰ μέσσαν ἀκτῖν᾽,

αἱ δ᾽ ἐννυχιᾶν ἀπὸ ῾Ριπᾶν.

Στροφή α'.

Όποιος λαχταράει να ζήση

πιότερο καιρό,

τον μέτριο καταφρονώντας,

αυτός κατά τη γνώμη μου είναι

φανερά τρελός.

Γιατί σιμότερα στη λύπη

η μακριά ζωή

πολλά απ' τ' ανθρώπινα έχει βάλει·

και πού η χαρά της ζήσης είναι

δε μπορείς να ιδής,

άμα κανένας ζήση απ' όσο

θέλει πιο πολύ.

Κι' όταν η μοίρα φανή του Άδη

δίχως τραγούδι γάμου, δίχως

λύρα και χορό,

έρχεται ο κοινός ο Χάρος

τέλος λυτρωτής.

Αντιστροφή

Να μην έλθη κανείς στον κόσμο

η πιο μεγάλη είν' ευτυχία·

και το να πάη από 'κεί που ήρθε

το γληγορώτερο, σαν βγήκε

στο φως, είναι πολύ πιο κάτω.

Γιατί, όταν πια πίσω του αφίση

την αλαφρόμυαλη τη νιότη,

ποιος μέσα στη ζωή γυρίζει

και βρίσκετ' έξω από τους πόνους;

Ποιος κόπος δεν τον συντροφεύει;

Μαλώματα κι' αποστασίες,

πόλεμοι, σκοτωμοί και φθόνος·

και τελευταία κοντά στάλλα

έρχουνται τα καταραμένα,

ταμίλητ' αδύναμα κ' έρμα

γεράματα, που όλες οι μαύρες

τακολουθούνε δυστυχίες.

Επωδός

Έτσ' υποφέρει κι' ο δυστυχισμένος

τούτος, όχι μονάχα εγώ. Όπως βράχος,

βορεινός και κυματοχτυπημένος

απ' όλες τις μεριές, μέσ' στο χειμώνα

τραντάζεται, έτσι δυνατά και τούτον

οι μαύρες συφορές σαν φουσκωμένα

κύματα τον χτυπούν, χωρίς να παύουν,

ερχάμενα άλλ' από τη δύση κι' άλλα

απ' την ανατολή, τη μεσημβρία,

κι' άλλ' απ' τα Ριπαία βουνά τα μαύρα.

Fulchran-Jean Harriet, Oedipus at Colonus, 1798, Cleveland Museum of Art

Θεωρώ κορυφαίο διφορούμενο του δράματος το δίλημμα της ενοχής και της αθωότητας του Οιδίποδα, από το οποίο εξαρτάται εν πολλοίς και η εκτίμησή μας για το τέλος της τραγωδίας. Προτείνω να δεχτούμε και εδώ την απόφαση του ποιητή να κρατήσει τον ήρωά του σε εκκρεμότητα, ανάμεσα στην ενοχή και στην αθωότητα.

Προηγούνται κάποιες εξωκειμενικές και διακειμενικές πληροφορίες, που, θέλοντας και μη, επηρεάζουν τον αναγνώστη αλλά και τον μεταφραστή της σοφόκλειας αυτής τραγωδίας, η οποία θα μπορούσε να προσληφθεί και ως πνευματική και ποιητική διαθήκη. Θυμίζω πρώτα τα γνωστά και αυτονόητα, που συχνά πυκνά παραγνωρίζονται, μολονότι διατηρούν βαρύνουσα σημασία σε προβληματικά σημεία του δράματος.

Antigone at her brother's grave, from the Louvre.

Πρόκειται λοιπόν για το τελευταίο έργο του Σοφοκλή, που ο ποιητής το συνθέτει λίγο πριν από το τέλος του πελοποννησιακού πολέμου (406-405 π.χ.) σε ηλικία ενενήντα δύο χρόνων –πεθαίνει αμέσως μετά, χωρίς να προλάβει να το διδάξει ο ίδιος, ενώ η διδασκαλία του διεκπεραιώνεται το 401 από τον ομώνυμο εγγονό του, που φαίνεται να παραμερίζει, στη συγκεκριμένη περίπτωση, τον άμεσο κληρονόμο, νόμιμο γιο του ποιητή, Δημοφώντα. Πόρισμα πρόχειρο ιστορικής μάλλον κατηγορίας: η έσχατη αυτή τραγωδία του Σοφοκλή συμπίπτει χρονικά με τη δραματική εξάντληση: του πέμπτου αιώνα, που έφερε στο χείλος διπλής καταστροφής, πολεμικής και πολιτικής, την αθηναϊκή πολιτεία. Εύκολα επομένως μπορούμε να φανταστούμε την υποδοχή της από το αθηναϊκό κοινό, τη χρονιά ακριβώς που η πόλη παίρνει ανάσα, ύστερα από το καταστροφικό τέλος του πελοποννησιακού πολέμου και την υπέρβαση της διαβόητης τυραννίδας των Τριάκοντα. Στον βαθμό λοιπόν που ο Οιδίπους επί Κολωνώ αποτελεί, εκτός των άλλων, κυριολεκτικό και συμβολικό έπαινο της αττικής γης και της αθηναϊκής πόλης και πολιτείας, εύλογα εικάζουμε ότι η διδασκαλία του το 401 θα προκάλεσε ευάρεστη ανακούφιση, αναστηλώνοντας το δοκιμασμένο ηθικό των αθηναίων πολιτών.

Frederic Leighton, Antigone, 1882

Από θεματική άποψη ο Οιδίπους επί Κολωνώ αποτελεί σφήνα ανάμεσα στον Οιδίποδα Τύραννο και στην Αντιγόνη: προϋποθέτει τον πρώτο και προοικονομεί τη δεύτερη. Χρονικά ωστόσο η συνάφεια αυτή μάλλον αντιστρέφεται. Η Αντιγόνη έχει συνταχθεί και διδαχθεί σαράντα χρόνια νωρίτερα: γύρω στο 441 π.Χ., όταν ξεσπά ο Σαμιακός πόλεμος και ο Σοφοκλής εκλέγεται στρατηγός, αξίωμα που του αποδίδεται ως ανταμοιβή της μεγάλης επιτυχίας που είχε η παράσταση της Αντιγόνης. Ο Οιδίπους Τύραννος εξάλλου προηγήθηκε τουλάχιστον είκοσι πέντε χρόνια: η σκηνική διδασκαλία του τοποθετείται μεταξύ 429 και 425, όταν δεν συνάπτεται αμεσότερα με τον διαλυτικό λοιμό. Τούτο σημαίνει ότι, σχεδιάζοντας και συνθέτοντας ο Σοφοκλής τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, έπρεπε να υπολογίζει τις προκαταβολές και τις προβολές του στα δύο άλλα προγενέστερα δράματα. Αν η Αντιγόνη στο σημείο αυτό δεν επιφυλάσσει αξιοσημείωτες εκπλήξεις (η ταφή του Πολυνείκη από την αδελφή του, που συνεπάγεται τη θανατική καταδίκη της από τον Κρέοντα, προετοιμάζεται στο τέταρτο Επεισόδιο και στην Έξοδο του Οιδίποδα επί Κολωνώ) δεν συμβαίνει το ίδιο με τον Οιδίποδα Τύραννο. Ο οποίος από πολλούς μελετητές θεωρείται η τραγική συντριβή του ήρωα, η οποία όμως αίρεται και αντιστρέφεται σε κάθαρση και ανόρθωση στην επόμενη τραγωδία· ενώ κάποιοι νεότεροι εκτιμούν ότι η μοίρα του και το ήθος του Οιδίποδα συνέχονται και συνεχίζονται από τη μια τραγωδία στην άλλη, ώσπου να φτάσουν στο τελετουργικό τους τέλος, που δεν πρέπει να θεωρείται μονοσήμαντα θετικό. Στο ερμηνευτικό τούτο, εν πολλοίς εκβιαστικό, δίλημμα θα επανέλθω.

Marble relief of a poet, maybe Sophocles. Hellenistic Period. Poète (Sophocle?). Bas-relief en marbre d'époque hellénistique.

Υπάρχουν μέσα στο κείμενο δείκτες, που επιτρέπουν να υποθέσουμε πως η τραγωδία αυτή του Σοφοκλή λειτουργεί και ως λοξή μερική αυτοβιογραφία. ΄Ηδη η ταύτιση της καταγωγής του ποιητή με τον σκηνικό χώρο όπου εντοπίζεται το προκείμενο δράμα, αποτελεί κάποιου είδους αυτοβιογραφική ένδειξη. Το βάρος ωστόσο της έμμεσης αυτοβιογραφίας αυξάνει, αν υπολογιστεί και συγκριθεί η ηλικία του Σοφοκλή, όταν συνθέτει τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, με την ηλικία των δρώντων προσώπων. Στην πραγματικότητα δηλαδή έχουμε να κάνουμε με τραγωδία των γηρατειών: υπέργηρος ο ποιητής, γέρος ο Οιδίπους, γέρος ο Θησέας, γέρος ο Κρέων, γέροι τα μέλη του χορού. Η υπόθεση αυτή επικυρώνεται και από το συγκλονιστικό τρίτο στάσιμο του δράματος, αφιερωμένο στα δεινά των γηρατειών, όπου ο Σοφοκλής συνομιλεί αμέσως με τον Ηρόδοτο. ΄Ιχνη εξάλλου της ηροδότειας συγγραφής αναγνωρίζονται και αλλού στον Οιδίποδα επί Κολωνώ (λ.χ. η αντιστροφή ανδρικής και γυναικείας συμπεριφοράς στους Αιγυπτίους), τα οποία υποδηλώνουν την αμοιβαία συγγένεια του αθηναίου ποιητή και του αλικαρνασσέα ιστορικού σε θέματα θεοδικίας και ανθρωποδικίας. Το ηροδότειο μάλιστα τρίπτυχο «φόνος-λόγος-αλήθεια», που δραματοποιείται με παραδειγματικό τρόπο στην τραγική νουβέλα του Αδράστου, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως ερμηνευτικό κλειδί για τις μεταβολές και την απόληξη της μοίρας του Οιδίποδα στις δύο επώνυμες τραγωδίες. Αυτοβιογραφική, τέλος, σκιά θα μπορούσε να θεωρηθεί και η τόσο έντονη σύγκρουση του Οιδίποδα με τον Πολυνείκη στο τέταρτο Επεισόδιο της τραγωδίας, αν παραβληθεί με τη βέβαιη, όπως φαίνεται, κληρονομικής φύσης, διαμάχη του Σοφοκλή με τον γιο του Δημοφώντα, η οποία συνέπεσε χρονικά με τη σύνθεση του Οιδίποδα επί Κολωνώ και προκάλεσε σχετική ανεκδοτολογία.

Charles François Jalabert, Antigone leads Oedipus out of Thebes, 1849, Musée des Beaux Arts, Marseilles

Υποδήλωσα ήδη τη διφορούμενη σύνταξη του Οιδίποδα επί Κολωνώ σε όλο το μήκος του, που τον καθιστά, εμπρόθετα πιστεύω, σε κάποια κρίσιμα σημεία του αινιγματικό. Στοιχείο που συμβολικά προκαταβάλλεται, πιστεύω, στο επεισόδιο της αινιγματικής Σφίγγας, με την οποία αναμετριέται ο Οιδίπους, λύνοντας το ανθρωποφαγικό της αίνιγμα και κερδίζοντας τον βασιλικό θρόνο των Θηβών. Αν ωστόσο στο αίνιγμα της Σφίγγας κρύβονται οι τρεις διαδοχικές ηλικίες του ανθρώπου, τότε η σωτήρια για την πόλη των Θηβών λύση του πληρώθηκε πολύ ακριβά από τον ίδιο τον Οιδίποδα που το έλυσε. Βρέφος του σακατέβει τα πόδια ο πατέρας του και τον εκθέτει στο βουνό, για να τον σπαράξουν τα άγρια θηρία —σώζεται την τελευταία στιγμή, παρά πάσα προσδοκία. Ακμαίος γίνεται βασιλιάς της Θήβας, έχοντας όμως προηγουμένως σκοτώσει εν αγνοία του τον πατέρα του, σμίγοντας μετά με τη μάνα του, με την οποία γεννά παιδιά αδέλφια. Γέρος περιπλανιέται τυφλός και εξόριστος, μετανάστης επαίτης, με δεκανίκι το χέρι της κόρης του, η οποία τον οδηγεί στο προορισμένο από τον Απόλλωνα άλσος των Ευμενίδων, όπου τον περιμένει το αινιγματικό τέλος του. Για να το πω αλλιώς: και οι τρείς ηλικίες του Οιδίποδα βγαίνουν τελικώς σημαδεμένες και διφορούμενες. Γεγονός που σημαίνει ότι η γνώση του ήρωα που τον βοήθησε να λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας, έπεσε πάνω του αμφίβολη, μ’ ένα βάρος ασήκωτο. Και μολονότι το θέμα της Σφίγγας, που προέχει στον Οιδίποδα Τύραννο, υποτονίζεται στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, πρέπει νομίζω να συνυπολογιστεί, για να εκτιμηθεί το βαθύτερο νόημα και το τέλος της έσχατης αυτής τραγωδίας του Σοφοκλή. Γιατί, αν η βρεφική και η ακμαία ηλικία του ήρωα αποδείχτηκαν διφορούμενες, τότε πιθανότερο είναι να παραμένει και το γήρας του διφορούμενο· ένα αίνιγμα που γυρεύει την κειμενική του αναγνώριση , ανάλογο με το αίνιγμα της Σφίγγας.

Jean-Antoine-Théodore Giroust, Oedipus at Colonus, 1788, Dallas Museum of Art

Προδήλωσα ήδη ότι διφορούμενα θέματα και μοτίβα διαδέχονται το ένα το άλλο απαρχής μέχρι τέλους της τραγωδίας. Το κυριότερο και το συνεχώς επαναλαμβανόμενο έχει να κάνει με το ερώτημα αν ο Οιδίπους είναι εξόριστος ή αυτοεξόριστος σ’ αυτή την τραγωδία. Ο ίδιος επιμένει ότι συμβαίνει το πρώτο και χρεώνει την εξορία του συγχρόνως στον Κρέοντα και στους δύο γιους του. Η εκδικητική και αλύγιστη οργή του για όλους και για όλα που συνδέονται με τη Θήβα, στην οποία δεν δέχεται να επιστρέψει υπό όρους, οφείλεται στην πεποίθησή του ότι ο Κρέων και γιοι του, άμεσα ο ένας και έμμεσα οι άλλοι, τον πέταξαν ανελέητα έξω από την πόλη, παρά τη θέλησή του. Για την ακρίβεια ο ίδιος ισχυρίζεται ότι, όταν αμέσως μετά την αποκάλυψη της φριχτής πράξης του και την αυτοτύφλωσή του, σπαράσσοντας από πόνο και ντροπή, ζήτησε μόνος του να φύγει από τη Θήβα, ο Κρέων τον εμπόδισε· μετά, όταν ο σπαραγμός του κατευνάστηκε κι έδειξε πρόθυμος να παραμείνει στην πόλη, τότε ο Κρέων τον εξόρισε κι οι δυο του γιοί δέχτηκαν αδιαμαρτύρητα τη βίαιη αποπομπή του, που τον κατέστησε περιπλανώμενο επαίτη. Οι ισχυρισμοί ωστόσο αυτοί του Οιδίποδα ελέγχονται σαφώς προκατειλημμένοι και παραμορφωτικοί, αν μάλιστα συγκριθούν με όσα σχετικώς λέγονται και γίνονται στην έξοδο του Οιδίποδα Τυράννου, τα οποία ο ποιητής προϋποθέτει ως μέτρο σύγκρισης με όσα σχετικώς λέγονται και γίνονται από τον ήρωα στον Οιδίποδα επί Κολωνώ.

Jean-Joseph Benjamin-Constant, Antigone au chevet de Polynice, 1868, Toulouse, Musée des Augustins

Στην έξοδο του Οιδίποδα Τυράννου η αυτοεξορία στην οποία επιμένει ο τυφλός πια πρώην βασιλιάς της Θήβας, αντιμετωπίζεται με φρόνιμη επιφύλαξη από τον Κρέοντα. Ο οποίος προτείνει να ερωτηθεί πρώτα το μαντείο των Δελφών, και αναλόγως να αποφασιστεί αν πρέπει να παραμείνει ο Οιδίπους στη Θήβα ή να αυτοεξοριστεί, όπως το ζήτησε ο ίδιος. Ο χρησμός του μαντείου αποφαίνεται υπέρ της εξορίας του Οιδίποδα, η οποία τώρα καθίσταται για όλους υποχρεωτική· ούτε ο Κρέων ούτε οι δύο γιοι του ήρωα θα μπορούσαν να την αποτρέψουν, εκτός κι αν παρέβαιναν τη δελφική εντολή. Αυτά τα δεδομένα παραμορφώνει ο Οιδίποδας στην τελευταία και οριστική τραγωδία του, προκειμένου να μεταφέρει την ευθύνη και την ενοχή της εξορίας του εξ ολοκλήρου στον Κρέοντα και στους γιους του, δικαιολογώντας έτσι την αλύγιστη στάση του απέναντί τους. Για τους θεατές ωστόσο του δράματος η ερώτηση παραμένει εκκρεμής: τελικώς ο Οιδίπους επί Κολωνώ είναι εξόριστος ή αυτοεξόριστος; η εξορία του οφείλεται σε δελφικό χρησμό και υπήρξε αναπόφευκτη; ή προέκυψε από την απάνθρωπη συμπεριφορά, όπως ισχυρίζεται ό ίδιος, του Κρέοντα αφενός, του Πολυνείκη και του Ετεοκλή αφετέρου; Διφορούμενη ερώτηση που ευνοεί αναλόγως διφορούμενη απάντηση.

Kurt Seligmann, Oedipus at Colonus (From the Myth of Oedipus), 1944 

Με το δίλημμα εξορίας και αυτοεξορίας εξάλλου σχετίζονται και οι διαδοχικοί χρησμοί του Απόλλωνα, που ακούγονται στην εξέλιξη του δράματος και ελέγχονται και αυτοί διφορούμενοι, αν όχι και αντιφατικοί. Υπάρχει βέβαια, και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο επανέρχεται από τον ίδιο τον Οιδίποδα, ο αξονικός δελφικός χρησμός, που προάγει τον τυφλό ήρωα στο άλσος των Ευμενίδων, με την υπόσχεση ότι εκεί θα βρει ανάπαυση η σακατεμένη ζωή του, παίρνοντας την τελευταία και οριστική στροφή της. Η δελφική μάλιστα αυτή προφητεία συμπληρώνεται: αφενός με τα αναμενόμενα σημάδια που θα συνοδεύσουν το τέλος του Οιδίποδα (βροντή και αστραπή του Δία)· αφετέρου με κάποιο αντίδωρο του ήρωα στον φιλόξενο Θησέα (προστασία της πόλης από μελλοντική επίθεση των Θηβαίων). Στα βασικά του σημεία ο καθοριστικός αυτός δελφικός χρησμός εκπληρώνεται, χωρίς όμως τούτο να σημαίνει ότι ο τρόπος που τον ερμηνεύει ο ίδιος ο Οιδίποδας είναι απολύτως σύμφωνος με όλες τις ανομολόγητες προθέσεις του θεού.

Emil Teschendorff, Antigone & Ismene, 1900

Εξάλλου ο Απόλλων, πέρα και παρά τον προηγούμενο χρησμό του, εμφανίζεται μέσα στο δράμα να χρησμοδοτεί και διαφορετικά: τη μία φορά στους άρχοντες της Θήβας, την άλλη στον εξόριστο Πολυνείκη, όσο ετοιμάζει την εκδικητική εκστρατεία του εναντίον του αδελφού του. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις συστήνεται από τον δελφικό θεό η υπό όρους επιστροφή του Οιδίποδα στη Θήβα. Ταχυδρόμος του πρώτου χρησμού είναι η Ισμήνη, που παρεμβαίνει απροσδόκητα στην πορεία του πρώτου επεισοδίου, αναγγέλλοντας την επικείμενη άφιξη του Κρέοντα, ο οποίος σκοπεύει να μεταφέρει τον Οιδίποδα στο σύνορο της Θήβας, υπακούοντας σε σχετικό δελφικό χρησμό και στη βούληση των θηβαίων πολιτών. Ο Οιδίπους ωστόσο απορρίπτει εξαρχής την υπό όρους επιστροφή του στη Θήβα, γεγονός που τον καθιστά εκ των πραγμάτων και πάλι αυτοεξόριστο, κι ας μην το ομολογεί. Φορέας του  δεύτερου χρησμού γίνεται ο Πολυνείκης στη ροή του τέταρτου επεισοδίου: επικαλούμενος και αυτός δελφικό χρησμό, που προλέγει ότι νικητής από τα δύο αντιμαχόμενα για τη βασιλική εξουσία αδέλφια θα βγει όποιος κατορθώσει να έχει πλάι του τον τυφλό πατέρα του. Αλλά και αυτή η μάλλον ιδιοτελής πρόταση του Πολυνείκη αποκρούεται βάναυσα από τον Οιδίποδα, ο οποίος για δεύτερη τώρα φορά επιμένει στην αυτοεξορία του.

Marie Stillman (1844 – 1927), Antigone recouvrant le corps de Polynice

Όπως κι αν έχει το πράγμα, ο διφορούμενος τρόπος του δράματος επιβεβαιώνεται και ενισχύεται, καθώς διαπιστώνεται η, υποθετική έστω και προσωρινή, άρση του αξονικού δελφικού χρησμού από δύο άλλες χρησμοδοτικές συστάσεις του θεού, που αφήνουν περιθώριο επιστροφής του Οιδίποδα στη Θήβα και ανάληψης συμφιλιωτικού ή διαιτητικού ρόλου. Αντ’ αυτού ο τυφλός γέρος αδιαφορεί παντελώς για την πατρική του πόλη και καταριέται αμοιβαία αδελφοκτονία στον Ετεοκλή και στον Πολυνείκη. Με τον ελιγμό αυτόν προστίθεται στα προηγούμενα διφορούμενα της τραγωδίας και το ερώτημα αν η προσδοκώμενη φιλοπατρία του ήρωα και η φιλάνθρωπη συμπάθεια έχουν αντιστραφεί σε εκδικητικό και τυφλό μίσος, σε ένα είδος ανυποχώρητης γεροντικής εγωλατρείας. Στον βαθμό πάντως που οι προηγούμενες περιγραφές συμφωνούν με τα κειμενικά δεδομένα, είμαστε, πιστεύω, υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι ο Σοφοκλής εναλλάσσει στην τελευταία αυτή τραγωδία του το μαύρο με το άσπρο πάνω στο τυφλό πρόσωπο του Οιδίποδα, που το θέλει αινιγματικό, ώστε να προκαλεί ανθρωπογνωστική εγρήγορση στον θεατή.

Προτού καταλήξω στο κρισιμότερο διφορούμενο του δράματος, πού προκύπτει από τη διάζευξη ή τη σύζευξη ενοχής και αθωότητας του Οιδίποδα, επιμένω σ’ ένα ακόμη θέμα της τραγωδίας, που κι αυτό ταλαντεύεται ανάμεσα στο ναι και στο όχι. Πρόκειται για το ερώτημα αν στο έργο αυτό ο Οιδίπους ελέγχεται ιερόσυλος ή ικέτης. Η προσεκτική ανάγνωση του κειμένου δείχνει ότι η αρχική καταπάτηση του άβατου από τον τυφλό γέρο στο άλσος των Ευμενίδων, μολονότι δεν είναι εμπρόθετη, καθιστά τον Οιδίποδα ιερόσυλο. Ως ιερόσυλο εξάλλου τον αντιμετωπίζει στον πρόλογο ο αφελέστερος σκοπός, ως ιερόσυλο τον απωθεί αμέσως μετά και ο πιο υπεύθυνος χορός. Σε τούτο. συντείνουν τόσο η σημαδεμένη όψη του όσο και η ομολογία της φριχτής του γενεαλογίας. Στοιχεία που τρομάζουν τους γέροντες του χορού, οι οποίοι αισθάνονται ότι έχουν μπροστά τους ένα μιαρό, μολυσμένο μετανάστη - αίσθηση που δεν τους εγκαταλείπει εντελώς μέχρι τέλους της τραγωδίας.

Johann Peter Krafft, Oedipe et Antigone, 1809, Musée du Louvre

Παρά ταύτα, μετά τη φιλόξενη υποδοχή που επιφυλάσσει ο Θησέας στον τυφλό γέροντα, ο Οιδίπους αντιμετωπίζεται ως ικέτης. Ο ίδιος εξάλλου υπερασπίζεται τον ρόλο του αυτόν, προκειμένου να εξασφαλίσει τη φιλόξενη παραμονή του στο άλσος των Ευμενίδων. Εντούτοις τυπικός ικέτης δεν γίνεται, όχι μόνο γιατί δεν προσπέφτει στο άγαλμα κάποιου θεού (όπως το κάνει αργότερα ο Πολυνείκης) αλλά και επειδή το μοναδικό του αίτημα  προς τους ξενιστές του, ειδικότερα προς τον Θησέα, είναι να του προσφέρει όχι παράταση φιλόξενης ζωής, αλλά όρους φιλόξενης ταφής στο άλσος των Ευμενίδων. Στο μεταξύ συναισθάνεται ότι δεν δικαιούται να αγγίξει τον ευεργέτη του Θησέα με το μολυσμένο χέρι του.

Kurt Seligmann, The Riddle (From the Myth of Oedipus), 1944

Τελικώς όλα τα προηγούμενα διφορούμενα, και άλλα μικρότερης σημασίας που εδώ παραλείπονται, περιβάλλουν και εξαίρουν το δίλημμα της ενοχής ή της αθωότητας του Οιδίποδα. Ο ίδιος προσπαθεί με κάθε τρόπο, ακόμη και παραποιώντας δεδομένα του μύθου και της πλοκής, γνωστά ήδη από τον Οιδίποδα Τύραννο, να απαλλάξει τον εαυτό του από τη διπλή ενοχή της πατροκτονίας και της αιμομειξίας, επικαλούμενος την άγνοιά του. Επιχειρηματολογεί μάλιστα επ’ αυτού συνεχώς και επίμονα με σχολαστικό ορθολογισμό, που θυμίζει τρόπους της σοφιστικής ρητορικής. Πόσο όμως πείθει τους θεατές του δράματος είναι άλλο ζήτημα. Οι οποίοι, όπως εξάλλου και ο χορός, βλέπει μπροστά του συντελεσμένες πράξεις φριχτές, που με τη φρίκη τους υπερβαίνουν τις συνθήκες της διάπραξής τους. ΄Ετσι εξάλλου αντιδρά και ο ίδιος ο Οιδίποδας στην έξοδο του Οιδίποδα Τυράννου: βουλιάζει στο μαύρο σκοτάδι των πράξεών του, γι’ αυτό εξάλλου και τυφλώνεται· θέμα πάντως ενοχής ή αθωότητας εκεί δεν τίθεται, μολονότι αναγνωρίζεται ο παραπλανητικός ρόλος του Απόλλωνα και των δελφικών χρησμών.

Kurt Seligmann, The Marriage (From the Myth of Oedipus), 1944

Στον Χέγκελ ανήκει το επινόημα της αντικειμενικής ενοχής και της υποκειμενικής αθωότητας, το οποίο, υποτίθεται ότι ορίζει την προτεινόμενη ηθική του Σοφοκλή στον Οιδίποδα επί Κολωνώ και ευνοεί την κάθαρση και την ανόρθωση του ήρωα στο τέλος της τραγωδίας, με τη συναίνεση μάλιστα των θεών. Όμως το αξιολογικό αυτό μέτρο (αντικειμενική ενοχή-υποκειμενική αθωότητα) εμφανίζεται στην ελληνική σκέψη αργότερα, συγκεκριμένα στη φιλοσοφία των Στωϊκών, και αποτελεί ως εκ τούτου αναχρονιστική κατάχρηση η μεταφορά του στα τέλη του πέμπτου αιώνα και στα συμφραζόμενα της αττικής τραγωδίας.

Antoni Stanislaw Brodowski, Oedipus and Antigone, 1828

Αντίθετη προς την ιδεαλιστική αυτή ερμηνεία του Χέγκελ εμφανίζεται η μηδενιστική θέση του Νίτσε, που θέλει τον Οιδίποδα λίγο πολύ υπεράνθρωπο, να υπερβαίνει με τις πράξεις του όλα τα θρησκευτικά, εθιμικά και κοινωνικά ταμπού·  να αίρεται επομένως πέραν του καλού και του κακού, και μ’ αυτή τη ριψοκίνδυνη τόλμη του να εκμαιεύει από τούς θεούς την τελική του αθώωση, εν είδει μάλιστα αφηρωϊσμού και αποθέωσης στο τέλος της τραγωδίας. Σ’ αυτές τις δύο, παραπληρωματικές μεταξύ τους, ερμηνείες του Οιδίποδα επί Κολωνώ κινήθηκαν και κινούνται οι περισότεροι μελετητές της προκείμενης τραγωδίας, με σπάνιες εξαιρέσεις. Οι οποίες ερμηνεύοντας, κάπως σχολαστικά είναι αλήθεια, την προβληματική επειχειρηματολογία και συμπεριφορά του Οιδίποδα απέναντι στον Κρέοντα, και κυρίως  στον Πολυνείκη, επιμένουν στη συντήρηση ή και στην προσαύξηση της ενοχής του ήρωα. Συμπεραίνοντας μάλιστα ισχυρίζονται ότι το τέλος της τραγωδίας μπορεί να αφηρωϊζει τον Οιδίποδα, αλλά με κανένα τρόπο δεν τον δικαιώνει και δεν τον απενοχοποιεί, τόσο για τις προηγούμενες όσο και για τις τρέχουσες μέσα στο προκείμενο δράμα αστοχίες του, στις οποίες εμπεριέχεται ο αδελφοκτόνος πόλεμος στη Θήβα και η παρεπόμενη θανάτωση της Αντιγόνης. Την ενδιαφέρουσα, αλλά ακραία αυτή θέση, υπερασπίζεται, και εν μέρει τουλάχιστον τεκμηριώνει με κειμενικά δεδομένα, σε εντελώς πρόσφατη μονογραφία του ο Βόλφγκανγκ Μπέρναντ.

J. Hugues, Oedipus at Colonus

Προσωπικά θεωρώ κορυφαίο διφορούμενο του δράματος το δίλημμα της ενοχής και της αθωότητας του Οιδίποδα, από το οποίο εξαρτάται εν πολλοίς και η εκτίμησή μας για το τέλος της τραγωδίας. Προτείνω να δεχτούμε και εδώ την απόφαση του ποιητή να κρατήσει τον ήρωά του σε εκκρεμότητα, ανάμεσα στην ενοχή και στην αθωότητα. Με την ιδέα ότι οι δύο αυτές εκδοχές στη συγκεκριμένη οριακή περίπτωση του Οιδίποδα εμφανίζονται εναλλάξιμες, ακριβώς επειδή πρόκειται για έναν εξαρχής σημαδεμένο ήρωα, που η ζωή και η μοίρα του κινήθηκαν μεταξύ μεγαλείου και αθλιότητας. Αμφίβολο επομένως πρέπει να κριθεί και το τέλος της προκείμενης τραγωδίας, αφιερωμένης στον αινιγματικό θάνατο του Οιδίποδα: μετεωρισμένο ανάμεσα στις ευνοϊκές Ευμενίδες και στις αμείλικτες Ερινύες. Όπως το όρισε ο Σεφέρης στο τελευταίο μέρος της «Κίχλης»· μιλώντας για αγγελικό και μαύρο φώς που βλέπουν τα τυφλά μάτια του ήρωα, καθώς οδεύει προς τις αόρατες πλάκες του άλσους, οι οποίες σε λίγο θα τον καταπιούν.

Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ

Θησεύς

πείθεις με· πολλὰ γάρ σε θεσπίζονθ᾽ ὁρῶ

κοὐ ψευδόφημα· χὤ τι χρὴ ποιεῖν λέγε.

Οἰδίπους

ἐγὼ διδάξω, τέκνον Αἰγέως, ἅ σοι

γήρως ἄλυπα τῇδε κείσεται πόλει.

χῶρον μὲν αὐτὸς αὐτίκ᾽ ἐξηγήσομαι,        1520

ἄθικτος ἡγητῆρος, οὗ με χρὴ θανεῖν.

τοῦτον δὲ φράζε μή ποτ᾽ ἀνθρώπων τινί,

μήθ᾽ οὗ κέκευθε μήτ᾽ ἐν οἷς κεῖται τόποις·

ὥς σοι πρὸ πολλῶν ἀσπίδων ἀλκὴν ὅδε

δορός τ᾽ ἐπακτοῦ γειτονῶν ἀεὶ τιθῇ.        1525

ἃ δ᾽ ἐξάγιστα μηδὲ κινεῖται λόγῳ,

αὐτὸς μαθήσει, κεῖσ᾽ ὅταν μόλῃς μόνος·

ὡς οὔτ᾽ ἂν ἀστῶν τῶνδ᾽ ἂν ἐξείποιμί τῳ

οὔτ᾽ ἂν τέκνοισι τοῖς ἐμοῖς, στέργων ὅμως.

ἀλλ᾽ αὐτὸς αἰεὶ σῷζε, χὤταν εἰς τέλος        1530

τοῦ ζῆν ἀφικνῇ, τῷ προφερτάτῳ μόνῳ

σήμαιν᾽, ὁ δ᾽ αἰεὶ τὠπιόντι δεικνύτω.

χοὔτως ἀδῇον τήνδ᾽ ἐνοικήσεις πόλιν

σπαρτῶν ἀπ᾽ ἀνδρῶν· αἱ δὲ μυρίαι πόλεις,

κἂν εὖ τις οἰκῇ, ῥᾳδίως καθύβρισαν.        1535

θεοὶ γὰρ εὖ μέν, ὀψὲ δ᾽ εἰσορῶσ᾽, ὅταν

τὰ θεῖ᾽ ἀφείς τις εἰς τὸ μαίνεσθαι τραπῇ·

ὃ μὴ σύ, τέκνον Αἰγέως, βούλου παθεῖν.

τὰ μὲν τοιαῦτ᾽ οὖν εἰδότ᾽ ἐκδιδάσκομεν.

χῶρον δ᾽, ἐπείγει γάρ με τοὐκ θεοῦ παρόν,        1540

στείχωμεν ἤδη μηδ᾽ ἔτ᾽ ἐντρεπώμεθα.

ὦ παῖδες, ὧδ᾽ ἕπεσθ᾽· ἐγὼ γὰρ ἡγεμὼν

σφῷν αὖ πέφασμαι καινός, ὥσπερ σφὼ πατρί.

χωρεῖτε καὶ μὴ ψαύετ᾽, ἀλλ᾽ ἐᾶτέ με

αὐτὸν τὸν ἱερὸν τύμβον ἐξευρεῖν, ἵνα        1545

μοῖρ᾽ ἀνδρὶ τῷδε τῇδε κρυφθῆναι χθονί.

τῇδ᾽ ὧδε, τῇδε βᾶτε· τῇδε γάρ μ᾽ ἄγει

Ἑρμῆς ὁ πομπὸς ἥ τε νερτέρα θεός.

ὦ φῶς ἀφεγγές, πρόσθε πού ποτ᾽ ἦσθ᾽ ἐμόν,

νῦν δ᾽ ἔσχατόν σου τοὐμὸν ἅπτεται δέμας.        1550

ἤδη γὰρ ἕρπω τὸν τελευταῖον βίον

κρύψων παρ᾽ Ἅιδην. ἀλλά, φίλτατε ξένων,

αὐτός τε χώρα θ᾽ ἥδε πρόσπολοί τε σοὶ

εὐδαίμονες γένοισθε, κἀπ᾽ εὐπραξίᾳ

μέμνησθέ μου θανόντος εὐτυχεῖς ἀεί.        1555

ΘΗΣΕΑΣ

Με πείθεις, επειδή πολλά βλέπω να προφητεύης

κι' όχι ψευτόλογα· και τι πρέπει να κάμω, λέγε.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Παιδί του Αιγέα, θε να σου ειπώ εγώ όσα θε να κάμουν

τούτη την πολιτεία σου για πάντα ευτυχισμένη.

Μόνος μου, δίχως οδηγό, θε να σου δείξω αμέσως

τον τόπον όπου πρέπει εγώ τα μάτια μου να κλείσω.

Κι' αυτόν τον τόπο μη τον πης ποτέ σου σε κανένα,

μήτε που κρύβεται, μηδέ σε ποιο βρίσκεται μέρος

για να σου δίνη πάντ' αυτός βοήθεια όσην οι ξένοι

μισθοφόροι σου και πολύς στρατός δε θα σου δίνουν.

Κ' εκείνα, που δε λέγουνται και πρέπει να κρατιούνται

κρυφά, σαν έλθης μόνος σου εκεί, θε να τα μάθης·

γιατί δεν πρέπει να τα ειπώ μήτε σ' άλλον κανένα,

μήτε και στα παιδιά μου αυτά, μ' όσο κι' αν τ' αγαπάω.

Μα πάντα μόνος ξέρε τα, κι' όταν στο τέλος φτάσης

της ζήσης σου, στον πιο τρανό της χώρας μόνο ειπέ τα

κ' εκείνος πάλιν ας τα λέη στο διάδοχό του πάντα.

Κ' έτσι την πολιτεία σου ανίκητη θα κάμης

απ' τους Θηβαίους· κ' οι πολλές οι πολιτείες, κι' αν έχη

καλή κυβέρνηση καμμιά, εύκολ' αυθαδιάζουν.

Μα όταν η τρέλλα κανενός φτάση ως που τα θεία

να λησμονάη, πάντα οι θεοί προσέχουν κι' ας αργούνε·

μη θέλης τούτο εσύ, παιδί του Αιγέα, να το πάθης.

Αυτά όμως, που ορμηνεύω σε, πολύ καλά τα ξέρεις.

Μα τώρα πια ας πηγαίνουμε στον τόπο, ας μην αργούμε,

γιατί πολύ με βιάζουνε τα θεϊκά σημάδια.

Παιδιά μου, ακολουθάτε με. Γιατί οδηγός σας τώρα

γίνουμ' εγώ, καθώς εσείς είσαστε του πατέρα.

Εμπρός· και μη μ' εγγίζετε, παρά αφίστε με ναύρω

μονάχος μου τον ιερό τον τάφον, όπου η μοίρα

μούχει ωρισμένο να κρυφτώ κάτω απ' το χώμα τούτο.

Εδώθ' εδώ βαδίζετε· γιατί απ' εδώ με φέρνει

ο Ερμής ο ψυχοδηγητής κ' η θεά του κάτω κόσμου.

Ω φως αθώρητο! ήσουνα κάποτε πριν δικό μου

και τώρα για στερνή φορά σ' εγγίζει το κορμί μου.

Γιατί τώρα τον υστερνό παίρνω της ζήσης δρόμο

και πάω στον Άδη να κρυφτώ. Μα, αγαπημένε φίλε,

κ' εσύ και τούτη η χώρα σου κ' οι άνθρωποί σου πάντα

ευτυχισμένοι να είσαστε, και να θυμάστε κάπου

μέσα στην ευτυχία σας κ' εμέ τον πεθαμμένο.

"Oedipus at Colonus," bronze sculpture of wrapped nude male figure by Leonard Baskin, Joslyn Sculpture Garden, Omaha.

Η Ανάληψη του Οιδίποδα δε γίνεται στον ουρανό της έντρομης και βλακώδους φαντασίας του ανθρώπου, ούτε στον Άδη του ωμού και σκουληκοφόρου εξευτελισμού του.

Ο θάνατος του Οιδίποδα είναι η ώρα της Ανάληψης του ανθρώπου, που έσωσε να γίνει άνθρωπος μέσα στο χρόνο και μέσα στο φως. Είναι η κατάθεση μνήμης του βασανισμένου, που έζησε και έδειξε, και έμαθε και έπαθε, και πέρασε.

Η Ανάληψη του Οιδίποδα δηλώνει τη χαρούμενη αγγελία της δικαίωσης του δικαίου. Είναι το ουλτιμάτο σήμα, που στεριώνει ασφαλές το μέλλον της ανθρωπότητας απάνου στην πέτρα τη δοκιμασίας του ανθρώπου, που γίνεται στο τέλος νικήτρια, γιατί η διαδρομή εστάθηκε ηρωική.

Η Ανάληψη του Οιδίποδα είναι το απολυτήριο μάθημα για την αλήθεια και το νόημα της ζωής μας, μαζί με τα πριν και μαζί με τα μετά της. Είναι ένα νεύμα κατανόησης, και μια χειρονομία αποδοχής του αλάλητου πόνου και του αλάλητου λυτρωμού.

Προσοχή όμως! όλα γίνουνται και τελούνται εδώ. Καμία μεταφυσική, κανένα επέκεινα και εκείθεν και υπερβατικό και υπερουράνιο. Όχι ανοησίες. Όχι δειλία , πανουργία και αθλιότητα την φρικτή στιγμή του θανάτου σου.

Με την τραγωδία του Κολωνού η διαθήκη που άφηκε ο Σοφοκλής στους ανθρώπους έχει μόνο μια πρόταση :

Μάθε έτσι να ζεις και συ, και είπε έτσι να ζουν και οι μετά από σένα : γήινα , μέτρια , και εξαγνισμένα.

Γήινα , μέτρια , και προπαντός εξαγνισμένα για τα λάθη που έκανες όταν εζούσες. Γιατί άνθρωπος στη βάση του σημαίνει λάθος και στην κορφή του εξαγνισμός. Οι Καθαρμοί ήταν ένας από τους δυο τίτλους βιβλίων που έγραψε ο Εμπεδοκλής.

Ο θάνατος στον Κολωνό, ο ανείδωτος και ο αφανής είναι η Ανάληψη της δικαιωμένης Μνήμης στο τόπο και στο χρόνο της αιώνιας δοκιμασίας του κάθε ερχόμενου ανθρώπου.

Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημήτρη Λιαντίνη ''Γκέμμα '' Κεφ. "Εδώ Μεσολόγγι".

ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΕΠΙ ΚΟΛΩΝΩ (1976) Α. Μινωτής

Η παράσταση μαγνητοσκοπήθηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου το 1976.

Παίζουν: Αλέξης Μινωτής, Όλγα Τουρνάκη, Ζώρας Τσάπελης, Μαρία Σκούντζου, Βασίλης Κανάκης, Γκίκας Μπινιάρης, Χρήστος Πάρλας, Στέλιος Βόκοβιτς.

Σκηνοθέτης: Αλέξης Μινωτής

Μετάφραση: Ιωάννης Γρυπάρης

Σκηνικά: Κλεόβουλος Κλώνης

Κοστούμια: Διονύσης Φωτόπουλος

Χορογραφία: Μαρία Χορς

Μουσική: Θόδωρος Αντωνίου

Μουσική διδασκαλία: Έλλη Νικολαΐδου.

Kβαντική σύμπλεξη = Σκουληκότρυπες. Entanglement = Wormholes

A model of 'folded' space-time illustrates how a wormhole bridge might form with at least two mouths that are connected to a single throat or tube. CREDIT: edobric | Shutterstock

Οι Juan Maldacena και Leonard Susskind στην εργασία τους με τίτλο «Cool horizons for entangled black holes» εξετάζουν τις λύσεις, που προκύπτουν από την γενική σχετικότητα, στις οποίες δυο απομακρυσμένες μαύρες τρύπες συνδέονται διαμέσου μιας σκουληκότρυπας ή γέφυρας Einstein-Rosen. Θεωρούν ότι οι καταστάσεις δυο τέτοιων μαύρων τρυπών βρίσκονται σε σύμπλεξη σχηματίζοντας ένα σύνθετο ζεύγος EPR.

Προτείνουν με λίγα λόγια την «εξίσωση»: ΕPR = ER ή Σύμπλεξη = Σκουληκότρυπες

A "wormhole" is the name for a connection between the cusps of the potential minima of two black holes. Einstein and Nathan Rosen discovered solutions to the equations of relativity that suggested such connections between black holes could exist. They have a fascination because, in priniciple, something that falls into one blackhole may travel through the wormhole and emerge in the other one, far, far away - or even in another Universe! Here is a rather naive artist's concept of how it might look!

Το EPR προκύπτει από τα αρχικά των  Einstein-Podolsky-Rosen, των οποίων διάσημη εργασία ανέδειξε την παραξενιά των κβαντικών συσχετισμών, ενώ το ER προκύπτει από τα αρχικά των Einstein-Rosen (πάλι ο Einstein) από την δημοσίευσή τους σχετικά με την επονομαζόμενη γέφυρα Einstein – Rosen.

Το άρθρο των Maldacena και Susskind προκάλεσε πολλά σχόλια και αντιδράσεις (και έπεται συνέχεια…)

Ο John Preskill, θεωρητικός φυσικός στο Caltech, έγραψε πριν από λίγες μέρες στο quantumfrontiers σχετικά με την “εξίσωση της σύμπλεξης με τις σκουληκότρυπες”:

"…. Μια από τις πιο απολαυστικές και εμπνευσμένες δημοσιεύσεις που διάβασα τα τελευταία χρόνια είναι αυτή του Mark Van Raamsdonk (Building up spacetime with quantum entanglement). Βασισμένη σε προηγούμενες παρατηρήσεις των Maldacena (Eternal Black Holes in AdS) και Ryu-Takayanagi (Holographic Derivation of Entanglement Entropy from AdS/CFT ). "

Ο Van Raamsdonk πρότεινε ότι η κβαντική σύμπλεξη είναι το βασικό συστατικό που διέπει την γεωμετρία του χωροχρόνου. Από την πρώτη μου επαφή με αυτή την προκλητική εργασία σκεφτόμουν συχνά πως θα ήταν πολύ καλή ιδέα για κάποιον να πάρει στα σοβαρά τις απόψεις του Van Raamsdonk.

Και ιδού αυτοί που το έκαναν: Οι Juan Maldacena και Leonard Susskind (MS).

Λατρεύω τις σκουληκότρυπες (και ποιος δεν τις λατρεύει;)...

Κατά την δεκαετία του 1950 ο John Wheeler είχε μια παθιασμένη πεποίθηση ότι «τα πάντα είναι γεωμετρία» και την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιδέα που την ονόμαζε «φορτίο χωρίς φορτίο». Δεν υπάρχουν σημειακά ηλεκτρικά φορτία, δήλωνε ο Wheeler, μάλλον οι ηλεκτρικές δυναμικές γραμμές μπορούν να θεωρηθούν ως το στόμα μιας σκουληκότρυπας. Αν ήσασταν αρκετά μικροί θα μπορούσατε να βουτήξετε μέσα στο ηλεκτρόνιο και να εξέλθετε από ένα ποζιτρόνιο πολύ μακριά. Στις προπτυχιακές μου ονειροπολήσεις, ευχόμουν η ιδέα αυτή να ήταν αληθινή.

Αλλά στη συνέχεια ανακάλυψα περισσότερα σχετικά με τις σκουληκότρυπες και έμαθα για την «τοπολογική λογοκρισία»…

Schwarzschild wormhole.

Αποδεικνύεται ότι για μη αρνητικές ενέργειες, οι εξισώσεις βαρυτικού πεδίου του Einstein μας απαγορεύουν να διασχίσουμε μια σκουληκότρυπα – ο λαιμός της κόβεται (ή γίνεται απείρως μακρύς) προτού φτάσουμε στην άλλη άκρη.

Αρκετές φορές υποστηρίχθηκε ότι τα κβαντικά φαινόμενα θα μπορούσαν να βοηθήσουν να παραμείνει ανοιχτός ο λαιμός της σκουληκότρυπας (κάτι που ακούγεται πολύ καλή ιδέα για μια ταινία επιστημονικής φαντασίας)….

Έρωτας στον λαιμό μιας σκουληκότρυπας. Η Alice και ο Bob βρίσκονται διαφορετικούς γαλαξίες, αλλά ο καθένας τους ζει κοντά σε μια μαύρη τρύπα, και οι μαύρες τρύπες τους συνδέονται με μια σκουληκότρυπα. Αν και οι δύο πηδήξουν μέσα στις μαύρες τρύπες τους, μπορούν να απολαύσουν την αγάπη τους για λίγο πριν συναντήσουν έναν τραγικό τέλος. Love in a wormhole throat: Alice and Bob are in different galaxies, but each lives near a black hole, and their black holes are connected by a wormhole. If both jump into their black holes, they can enjoy each other’s company for a while before meeting a tragic end.

(….Έστω) δυο μαύρες τρύπες που συνδέονται με μια σκουληκότρυπα. Στη συνέχεια, η Alice στη Γη και ο Bob στην Ανδρομέδα (βλέπε σχήμα) μπορούν να βρεθούν γρήγορα μαζί αν ο καθένας πηδήξει μέσα στην κοντινή τους μαύρη τρύπα. Για μαύρες τρύπες που έχουν μάζα όσο ο ήλιος, η Alice και ο Bob θα έχουν μόνο 10 μικροδευτερόλεπτα στην διάθεσή τους πριν από τον αφανισμό τους στην ιδιομορφία. Αλλά αν οι μαύρες τρύπες είναι αρκετά μεγάλες, η Alice και ο Bob θα μπορούσαν να έχουν περισσότερο χρόνο μεταξύ τους πριν από το τραγικό τέλος τους.

Αυτή η παρατήρηση αξιοποιείται στην πρόσφατη δημοσίευση των Juan Maldacena και Lenny Susskind (MS) , όπου επανεξετάζεται το παζλ AMPS (τα αρχικά των ονομάτων Almheiri, Marolf, Polchinski και Sully που δημοσίευσαν πριν από ένα χρόνο περίπου την εργασία με τίτλο «Black Holes: Complementarity or Firewalls?»).

Έγραψα για αυτό το παζλ παλαιότερα («Is Alice burning? The black hole firewall controversy»), γι ‘αυτό δεν θα αναφερθώ ξανά αναλυτικά.

Ιδού μια η σύντομη εκδοχή:

Entanglement, illustrated with balls in boxes.

Ενώ οι κλασικοί συσχετισμοί μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν από πολλά μέρη, οι κβαντικές συσχετίσεις είναι πιο δύσκολο να μοιραστούν. Αν ο Bob βρίσκεται σε σύμπλεξη με την Alice, αυτό περιορίζει την δυνατότητα σύμπλεξής του με την Carrie, και αν συμπλεχθεί με την Carrie δεν θα μπορεί να συμπλεχθεί με την Alice.

Ως εκ τούτου μπορούμε να πούμε ότι η σύμπλεξη είναι «μονογαμική».

Τώρα, αν, όπως οι περισσότεροι από εμάς έχουμε την τάση να πιστεύουμε, πως πληροφορίες είναι «ανακατεμένες», αλλά όχι κατεστραμμένες κατά την εξάτμιση μιας μαύρης τρύπας, τότε η ακτινοβολία που εκπέμπεται από μια παλιά μαύρη τρύπα σήμερα θα πρέπει να είναι ισχυρά συμπλεγμένη με την ακτινοβολία που είχε εκπεμφθεί κατά το παρελθόν.

Και αν, όπως οι περισσότεροι από εμάς θέλουν να πιστεύουν, τίποτε το ασυνήθιστο δεν συμβαίνει (τουλάχιστον όχι αμέσως) σε έναν παρατηρητή ο οποίος διασχίζει τον ορίζοντα γεγονότων μιας μαύρης τρύπας, τότε η ακτινοβολία που εκπέμπεται σήμερα, θα πρέπει να είναι πολύ συμπλεγμένη με τα πράγματα που βρίσκονται ακόμα μέσα στη μαύρη τρύπα. Αλλά δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα χωρίς να παραβιάζεται η μονογαμία της σύμπλεξης!

Ο γρίφος AMPS προσελκύει παράτολμες απαντήσεις αλλά και οι AMPS ήταν αρκετά προκλητικοί.

Ισχυρίστηκαν πως μια παλιά μαύρη τρύπα δεν έχει εσωτερικό – ένας παρατηρητής που πέφτει ελεύθερα πεθαίνει ακριβώς στον ορίζοντα και όχι σε μια ιδιομορφία στο εσωτερικό της.

Οι ΜS είναι επίσης προκλητικοί, αλλά με διαφορετικό τρόπο.

Συνοψίζουν την πρότασή τους επιγραμματικά σε μια απλή εξίσωση: ER = EPR

Εδώ, EPR σημαίνει Einstein-Podolsky-Rosen, των οποίων διάσημη εργασία ανέδειξε την παραξενιά των κβαντικών συσχετισμών, ενώ ER σημαίνει Einstein-Rosen (συγγνώμη, Podolsky), ο οποίοι ανακάλυψαν τις λύσεις σκουληκότρυπας στις εξισώσεις του Einstein.

(Και οι δυο δημοσιεύσεις EPR και ΕR έγιναν το 1935).

Οι MS (παίρνοντας πολύ σοβαρά υπόψη τους την εργασία του Van Raamsdonk) ισχυρίζονται ότι κάθε φορά που δύο κβαντικά υποσυστήματα βρίσκονται σε σύμπλεξη συνδέονται με μια σκουληκότρυπα.

Σε πολλές περιπτώσεις, αυτές οι σκουληκότρυπες είναι εξαιρετικά κβαντομηχανικές, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις (όπου το κβαντικό σύστημα που εξετάζεται έχει μια ασθενή σύνδεση «βαρυτικού δυισμού»), η σκουληκότρυπα μπορεί να έχει μια ομαλή γεωμετρία όπως αυτή που περιγράφουν οι ER.

Αυτές οι μη διασχίσιμες σκουληκότρυπες είναι σημαντικές για τη ισχύ της ER = EPR: ακριβώς όπως η Alice δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει την μεταξύ τους σύμπλεξη για να στείλει ένα μήνυμα στον Bob ακαριαία, έτσι δεν είναι σε θέση να στείλει στον Bob ένα μήνυμα διαμέσου της κοινής σκουληκότρυπα τους.

Οι AMPS φαντάστηκαν ότι η Alice θα μπορούσε να εξάγει ένα qubit C από την αρχική ακτινοβολία της μαύρης τρύπας και να το μεταφέρει πίσω στη μαύρη τρύπα, αποδεικνύοντας επιτυχώς την σύμπλεξή του με ένα άλλο qubit Β που εξάγεται από την πρόσφατη ακτινοβολία.

Entanglement is monogamous. Bob is frustrated to find that he cannot be fully entangled with both Alice and Carrie.

Η μονογαμία εξασφαλίζει στη συνέχεια ότι το qubit B δεν μπορεί να συμπλεχθεί με το qubit Α πίσω από τον ορίζοντα. Επομένως, όταν η Αλίκη πέφτει μέσα στον ορίζοντα δεν θα παρατηρήσει κατάσταση ηρεμίας κενού στην οποία τα Α και Β είναι συμπλεγμένα. Αντ’ αυτού συναντά υψηλής ενέργειας σωματίδια. Οι MS συμφωνούν με το συμπέρασμα αυτό.

Σύμφωνα με τους AMPS οι ενέργειες της Αλίκης πριν από την είσοδο στη μαύρη τρύπα δεν θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ενεργητικό σωματίδιο. Θα πρέπει να ήταν εκεί μαζί με όλα τα άλλα, ένα από τα πολλά σωματίδια που συνιστούν ένα κοχλάζον firewall.

Εδώ οι MS διαφωνούν.

Υποστηρίζουν ότι η διέγερση που συναντά η Alice καθώς διασχίζει τον ορίζοντα στην πραγματικότητα δημιουργήθηκε από τον εαυτό της όταν αυτή αλληλεπίδρασε με το qubit C.

Γιατί οι δράσεις της Αλίκης, που εκτελούνται μακριά, πολύ μακριά από τη μαύρη τρύπα, μπορούν να επηρεάσουν δραματικά την κατάσταση στο εσωτερικό της μαύρης τρύπας; Διότι τα C και Α συνδέονται με μια σκουληκότρυπα!

Η εικασία ER = EPR φαίνεται να μας επιτρέπει να δούμε την πρώιμη ακτινοβολία με την οποία η μαύρη τρύπα είναι συμπλεγμένη ως μια συμπληρωματική περιγραφή του εσωτερικού της μαύρης τρύπας. (….)

Travel through a wormhole produced by a Milky Way Stargate.

Ίσως κατά κάποιο τρόπο η πρώιμη ακτινοβολία να συνδέεται με την μαύρη τρύπα μέσω μιας σκουληκότρυπας, αλλά αυτή η σκουληκότρυπα να έχει εξωφρενικές διακυμάνσεις παρά μια ομαλή γεωμετρία. (….)

Τελικά, ο Wheeler απέρριψε το «όλα είναι γεωμετρία» υπέρ μιας φαινομενικά βαθύτερης ιδέας: «τα πάντα είναι πληροφορία». Θα ήταν μια ταιριαστή δικαίωση του οράματος Wheeler, αν τα πάντα στο σύμπαν, συμπεριλαμβανομένων των σκουληκοτρυπών, να συνίστανται από κβαντικές συσχετίσεις….».

Tα παιδιά της οδού Πανισπέρνα. Via Panisperna boys

Tα παιδιά της Πανισπέρνα στο προαύλιο του Ινστιτούτου Φυσικής στη Ρώμη το 1934. Aπό αριστερά προς τα δεξιά: D’Agostino, Emilio Segrè, Edoardo Amaldi, Franco Rasetti και Enrico Fermi. Enrico Fermi and the Via Panisperna boys in the courtyard of Rome University's Physics Institute in Via Panisperna, about 1934. From Left to right: Oscar D'Agostino, Emilio Segrè, Edoardo Amaldi, Franco Rasetti and Enrico Fermi.

Το περασμένο Σαββατοκύριακο η ΕΡΤ (δεν την είχαν κλείσει ακόμα – δημιουργώντας μέσα σε μια νύχτα 2900 ανέργους …) πρόβαλλε ένα ντοκιμαντέρ σχετικά με τον μεγάλο πυρηνικό φυσικό Enrico Fermi. Στο ντοκιμαντέρ γινόταν αναφορά και στα «παιδιά της οδού Πανισπέρνα», μια ομάδα νεαρών φυσικών που καθοδηγούσε ο Fermi, στο Ινστιτούτο Φυσικής του Πανεπιστημίου της Ρώμης.

Επρόκειτο για τους Edoardo Amaldi, Oscar D’Agostino, Ettore Majorana, Bruno Pontecorvo, Franco Rasetti και Emilio Segrè – όλοι τους φυσικοί εκτός από τον D’Agostino που ήταν χημικός. Ήταν αυτοί που πρώτοι έκαναν την ανακάλυψη των βραδέων νετρονίων, που αργότερα έκαναν δυνατή την κατασκευή του πυρηνικού αντιδραστήρα και στη συνέχεια της ατομικής βόμβας.

Η ομάδα της Πανισπέρνα ήταν από κάθε άποψη ένας πραγματικός επιστημονικός οίκος ανοχής. Οι φάρσες τα στοιχήματα, οι μαθηματικοί αγώνες και άλλα παρόμοια ήταν στην ημερήσια διάταξη. Εντελώς άλλα πράγματα περιμένει κανείς από επιστήμονες στο χώρο της εργασίας τους, – εκτός αν είναι ο ίδιος επιστήμονας. Έτσι όμως ασκείται η πραγματική επιστήμη: σε ένα περιβάλλον όχι διαφορετικό από εκείνο του «Σίγουρα θα αστειεύεστε, κύριε Feynman».

Μια από τις φάρσες που συνήθιζαν να κάνουν τα παιδιά ήταν να παίρνουν τα κλειδιά του αυτοκινήτου του Fermi, να το παρκάρουν αλλού, και ύστερα να ξαναβάζουν τα κλειδιά στη θέση τους προτού γίνει αντιληπτή η απουσία τους.

«Ξέχασες που πάρκαρες το αυτοκίνητό σου, Ενρίκο; όλα αυτά τα μαθηματικά, τελικά, θα τη διαλύσουν τη μνήμη σου!».

Enrico Fermi, Professor of Theoretical Physics.

Ο μεγάλος Fermi σιωπούσε απορημένος.

Ύστερα, ξαφνικά:

«Θέλω να βάλεις το αυτοκίνητό μου πίσω, εκεί που ήταν. Τώρα!»

Και θα ξεσπούσαν σε γέλια – ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου, του την είχαν φέρει.

Τέτοια πράγματα συνέβαιναν όλη την ώρα…

Η ιστορία που ακολουθεί δεν είναι αληθινή, αλλά συμφωνεί απόλυτα με το πνεύμα της οδού Πανισπέρνα. Πρόκειται για μια σκηνή από την ταινία του Gianni Amelio “I ragazzi di via Panisperna ”. 

«… σε μια αίθουσα ενός ραδιοφωνικού σταθμού, πρόκειται να ξεκινήσει μια σημαντική τελετή. Η ορχήστρα παίζει, τα μικρόφωνα συλλέγουν τις αρμονίες της, επίσημα ντυμένοι κύριοι στέκονται μπροστά από ένα τραπέζι στη σκηνή. Και υπάρχει και ένα αναλόγιο που λες και εκλιπαρεί κάποιον να ανεβεί πάνω του και να εκφωνήσει, επιτέλους, τον λόγο του.

Η ορχήστρα συνεχίζει την παράστασή της, ενώ τον λόγο παίρνει μια όμορφη κυρία:

“Ιταλοί φίλοι μου …”

Ένας εξίσου επίσημα ντυμένος κύριος μπαίνει στο δωμάτιο ακτινοβολώντας αξιοπρέπεια, ανδρεία, ικανότητα. Η όμορφη γυναίκα ενισχύει αυτή την εντύπωση:

“… με την τολμηρότητα του Χριστόφορου Κολόμβου, τη μεγαλοφυία του Βόλτα, τη ρώμη του Καίσαρα…”

Δεν μιλάμε για άλλον παρά για τον Καβαλιέρε, το Εντιμότατο, τον Ανδρείο Γουλιέλμο Μαρκόνι, τον Ιταλό σουπερστάρ εφευρέτη, ο οποίος δεν έρχεται καν πίσω από τον Χριστόφορο Κολόμβο – αν και κατά το ήμισυ Ιρλανδός, από την οικογένεια του Τζέιμσον που παράγει ουίσκι, είναι περισσότερο Ιταλός καθότι φανατικός φασίστας, προσωπικός φίλος του Μουσολίνι, και σύμφωνα με κάποιες φήμες, εργαζόμενος σε μια θανατηφόρα ακτίνα ικανή να απανθρακώσει στη στιγμή ορδές ανεπιθύμητων νέγρων στην Αβυσηνία, προκειμένου να οδηγήσει και πάλι την Ιταλία στην Αυτοκρατορική Δόξα.

Σήμερα όμως, γιορτάζουμε απλώς μια επέτειο. Υμνούμε τα χρόνια που πέρασαν από τότε που το καλώδιο έχει γίνει πλέον ένα περιττό εξάρτημα στη μάχη μας να ακουστούμε σε ολόκληρο το Σύμπαν. και ο Μαρκόνι, ως εφευρέτης, πρόκειται να δοξαστεί.

Ξαφνικά ακούγεται ένας τρομακτικός θόρυβος ανάδρασης και παρεμβολής. Οι μηχανικοί του ραδιοφωνικού σταθμού κάθιδροι προσπαθούν να καταλάβουν τι συμβαίνει. Ένας ραδιοηλεκτρολόγος – γνωρίζοντας πως πιθανότατα θα στοχευθεί ως αποδιοπομπαίος τράγος – έχει ήδη βρει την απάντηση.

“Εκπέμπεται ένα πολύ ισχυρό σήμα. Από την οδό Πανισπέρνα.”

Στο εργαστήριό τους, οι σπασίκλες (τα παιδιά της Πανισπέρνα), δίνουν στο σήμα τους πλήρη ισχύ. Ψηλά στον ουρανό, το μπαλόνι τους, που υψώνει την κεραία, τραντάζεται από τις δονήσεις του αέρα.

Η κακοφωνία στο ραδιόφωνο τελικά υποχωρεί, καθώς οι σπασίκλες αντικαθιστούν την προηγούμενη μετάδοση με μια πανομοιότυπή της. Η ορχήστρα έχει αντικατασταθεί με ένα γραμμόφωνο. Και έχουν και τη δική τους όμορφη νεαρή γυναίκα, η οποία μιμείται:

“Ιταλοί φίλοι μου…”

Η μουσική, όμως, αλλάζει σιγά – σιγά και τη θέση της παίρνει ένα πένθιμο εμβατήριο. Στον ραδιοφωνικό σταθμό, η ανησυχία κορυφώνεται, καθώς, από την ίδια την συχνότητα, ακούγεται αδύναμα μια μετάδοση που δεν είναι η δική τους.

“Έχουμε άσχημα νέα για σας”.

Το πένθιμο εμβατήριο δυναμώνει και γίνεται πιο δραματικό.

“Ο Γουλιέλμο Μαρκόνι είναι νεκρός!”

Ο Καβαλιέρε μένει άναυδος.

“Μαζί του, πεθαίνει η ιταλική φυσική”.

Στο δωμάτιό του ο Έτορε (Ettore Majorana) γελάει. Το ίδιο κάνουν και όλοι στο εργαστήριο.

Αργότερα, οι σπασίκλες εφορμούν στο δωμάιο του Έτορε.

“Έτορε, Έτορε! Η αστυνομία ανακρίνει τη μητέρα σου!”

Πιάνει έναν από αυτούς από τον λαιμό:

“Γιατί τους το είπατε;”

“Δεν τους το είπαμε. Άσε με να ανασάνω, Έτορε!”

Χαλαρώνει σιγά σιγά την πίεση στον λαιμό του σπασίκλα.

“Είπαν ότι μόνο εσύ θα μπορούσες να παρεμβληθείς στη μετάδοση”

Ο Έτορε βάζει το κεφάλι του ανάμεσα στα χέρια του.

“Ω, Θεέ μου. Πως θα αντικρίσω τη μάνα μου τώρα;”

Ακούει χαχανίσματα – οι σπασίκλες έχουν ήδη εξαφανιστεί. Τους κυνηγά. Τρέχουν και κακαρίζουν, φωνάζοντας:

“Mόνο ο Ettore Majorana θα μπορούσε να έχει σκοτώσει τον Καβαλιέρε Γουλιέλμο Μαρκόνι!

“Μαζί του πεθαίνει η ιταλική φυσική” ….»

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως η παραπάνω ιστορία περιγράφει μια σκηνή από την ταινία του Gianni Amelio “I ragazzi di via Panisperna”

Απόσπασμα αυτής της σκηνής βλέπουμε στο βίντεο που ακολουθεί:

Προς το τέλος της δεκαετίας του 1930, λόγω του γενικού κλίματος στην Ευρώπη, και κυρίως στην Ιταλία, η ομάδα της οδού Πανισπέρνα διαλύθηκε και τα περισσότερα από τα μέλη της μετανάστευσαν.

Ο Fermi αναγκάστηκε κι αυτός να μεταναστεύσει εξαιτίας των ρατσιστικών νόμων του Μουσολίνι – η σύζυγός του ήταν Εβραία.

Το 1938, εγκατέλειψε την φασιστική Ιταλία με την οικογένειά του, και αφού παρέλαβε το βραβείο Νόμπελ στις 6 Δεκεμβρίου του 1938 (για την ανακάλυψη νέων ραδιενεργών στοιχείων που παράγονται με βομβαρδισμό νετρονίων και των σχετικών πυρηνικών αντιδράσεων), κατέληξε στις ΗΠΑ.

Πηγές: Joao Magueijo, «Ο άνθρωπος νετρίνο », εκδόσεις Τραυλός, 2009.

Ανακαλύφθηκε νέος τύπος μεταβλητών άστρων. New Kind of Variable Star Discovered

Οι αστρονόμοι χρησιμοποίησαν το 1.2 μέτρων τηλεσκόπιο Euler στο La Silla στη Χιλή. μετρώντας την λαμπρότητα περίπου τριών χιλιάδων άστρων σε μια περίοδο επτά χρόνων. This spectacular group of young stars is the open star cluster NGC 3766 in the constellation of Centaurus (The Centaur). Very careful observations of these stars by a group from the Geneva Observatory using the Swiss 1.2-metre Leonhard Euler Telescope at ESO’s La Silla Observatory in Chile have shown that 36 of the stars are of a new and unknown class of variable star. This image was taken with the MPG/ESO 2.2-metre telescope at the La Silla Observatory. Credit: ESO

Αστρονόμοι του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου του νότιου ημισφαιρίου (ESO) στο La Silla της Χιλής, ανακάλυψαν ένα νέο τύπο μεταβλητών αστέρων, καθώς παρατηρούσαν τις μεταβολές στην εκπομπή ακτινοβολίας σε μια ομάδα άστρων που ανήκει σε έναν μεγαλύτερο σχηματισμό αστέρων, στον αστερισμό του Κενταύρου, σε απόσταση 1700 παρσέκ (5500 έτη φωτός) από το ηλιακό μας σύστημα.

This chart shows the large southern constellation of Centaurus (The Centaur). The map shows most of the stars visible to the unaided eye under good conditions, and the bright star cluster NGC 3766 is highlighted with a red circle on the image. It is a bright object that can even be glimpsed with the naked eye from a dark site and is spectacular through a moderately sized amateur telescope. Credit: ESO, IAU and Sky & Telescope

Οι παρατηρήσεις αυτές θέτουν σε αμφισβήτηση την υφιστάμενη κατηγοριοποίηση των αστέρων, καθώς αποκαλύπτουν άγνωστες μέχρι σήμερα ιδιότητες για την προέλευση των μεταβολών στους αστέρες αυτούς.

This unusual and striking image is a fish-eye photograph of the inside of the dome of the Swiss 1.2-metre Leonhard Euler telescope at ESO’s La Silla Observatory in Chile. The view is highly distorted but the telescope itself is the red structure at the centre of the picture. Credit: ESO/M.Tewes

Οι μετρήσεις, που έγιναν με το σχετικά μικρό τηλεσκόπιο 1.2 μέτρων του παρατηρητηρίου, βασίζονται σε μετρήσεις φωτεινότητας περίπου τριών χιλιάδων αστεριών στη συστάδα NGC-3766 σε μια περίοδο επτά χρόνων. Οι αστρονόμοι N. Mowlavi, F. Barblan, S. Saesen και L. Eyer του τμήματος αστρονομίας του αστεροσκοπείου της Γενεύης, αναφέρουν πως βρήκαν 36 αστέρια, που δε μπορούν να κατανεμηθούν στις υπάρχουσες κατηγορίες αστέρων, καθώς επιδείκνυαν μια περιοδική μεταβολή στη φωτεινότητά τους της τάξης του 0.1%.

Η συχνότητα των μεταβολών αυτών ήταν μεταξύ δύο και είκοσι ωρών, ενώ τα αστέρια αυτά είναι λίγο πιο θερμά και φωτεινά από το δικό μας Ήλιο. Οι επιστήμονες δεν προχώρησαν ακόμη στην ονοματοδοσία της νέας αυτής κατηγορίας αστέρων.

Προκειμένου να παρατηρήσουν την αμυδρότατη αυτή μεταβολή στη φωτεινότητα των άστρων, χρειάστηκε να εκτελέσουν μετρήσεις με διπλάσια ακρίβεια από όση είχαν αντίστοιχες μελέτες άλλων παρατηρητηρίων.

«Πετύχαμε αυτό το επίπεδο στην ευαισθησία των μετρήσεων εξαιτίας της υψηλής ποιότητας των μετρήσεων, σε συνδυασμό με την πολύ προσεκτική ανάλυση των δεδομένων, αλλά και επειδή εκτελέσαμε ένα εκτενές πρόγραμμα διάρκειας επτά χρόνων. Δε θα μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε τόσο πολύ χρόνο παρατήρησης σε μεγαλύτερο τηλεσκόπιο», λέει ο Nami Mowlavi, επικεφαλής της ομάδας.

Πολλά αστέρια πάλλονται ή μεταβάλλουν τη φωτεινότητά τους με το χρόνο, ένα φαινόμενο που συνδέεται με περίπλοκο τρόπο με τις ιδιότητες του εσωτερικού τους. Η μελέτη των μεταβολών αυτών είναι ξεχωριστό πεδίο στην αστροφυσική και ονομάζεται αστροσεισμολογία, καθώς οι αστρονόμοι «ακούνε» τις δονήσεις των άστρων, κάνοντας εκτιμήσεις για το τι συμβαίνει εντός τους.

Οι μέχρι τώρα εκτιμήσεις ήταν πως αυτού του είδους τα άστρα δεν θα έπρεπε να μεταβάλουν καθόλου τη φωτεινότητά τους, και έτσι ακόμη και η ύπαρξή τους είναι πρόκληση για τους αστροφυσικούς.

Προς το παρόν οι αστρονόμοι αποσκοπούν στο να μάθουν όσο το δυνατόν περισσότερα για τη συμπεριφορά τους, επικεντρώνοντας τις προσπάθειές τους σε περαιτέρω παρατηρήσεις. Όμως έχουν ανακαλύψει ένα στοιχείο που ίσως τους βοηθήσει να εξαγάγουν κάποια εξήγηση για αυτή την ανεξήγητη περιοδική μεταβολή στη φωτεινότητα: Και τα 36 άστρα, περιστρέφονται με μεγάλες ταχύτητες, περίπου το μισό της λεγόμενης κρίσιμης ταχύτητας, όπου οι φυγόκεντρες δυνάμεις είναι τόσο μεγάλες, έτσι ώστε ύλη από το άστρο «ξεκολλά» και πετάγεται στο διάστημα.