Έλληνας φυσικομαθηματικός στο εξωτερικό επιχορηγείται με διεθνές βραβείο για να διερευνήσει την αρχή του χωρόχρονου , Southampton professor wins international grant to explore the start of time

This is professor Kostas Skenderis.

Ένας ακόμη Έλληνας επιστήμονας που διαπρέπει στο εξωτερικό, ο καθηγητής μαθηματικής φυσικής Κώστας Σκενδέρης του πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον στη Βρετανία, είναι ένας από τους 20 διακεκριμένους ερευνητές απ’ όλο τον κόσμο (και ένας από τους μόνο δύο Ευρωπαίους) που ανακοινώθηκε ότι θα βραβευθεί και θα επιχορηγηθεί με 175.000 δολάρια στο πλαίσιο του διεθνούς διαγωνισμού «Νέα Σύνορα στην Αστρονομία και την Κοσμολογία».

Τα εν λόγω βραβεία - επιχορηγήσεις (θα απονεμηθούν στις 12 και 13 Οκτωβρίου στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ) δίνονται, σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο του Σικάγο, από το Ίδρυμα Τέμπλετον προς τιμή του ιδρυτή του, του μακαρίτη φιλάνθρωπου Αμερικανού πολυεκατομμυριούχου επενδυτή Σερ Τζον Τέμπλετον. Το Ίδρυμα - με αδρή χρηματοδότηση - ενισχύει κάθε είδους επιστήμονες για να εξερευνήσουν θεμελιώδη κοσμικά ερωτήματα, με έμφαση στην πνευματική διάστασή τους.

Ο Κώστας Σκενδέρης ανέλαβε, μαζί μ’ άλλους κορυφαίους επιστήμονες που θα εργαστούν ανεξάρτητα, να απαντήσει το ερώτημα «ποιά ήταν η πρωταρχική κατάσταση στο σύμπαν» και, συνεπώς, «αν υπήρξε ποτέ αρχή στο χρόνο και το χώρο». Την επόμενη διετία, μαζί με τη συνεργάτιδά του επίκουρη καθηγήτρια του πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον Μαρίκα Τέηλορ, σκοπεύουν να αναπτύξουν μια «ολογραφική θεωρία» για το αρχέγονο σύμπαν.

Όπως δήλωσε ο Έλληνας επιστήμονας, «υπάρχουν πλέον αρκετά στοιχεία ότι το σύμπαν επεκτάθηκε από μια υπερβολικά καυτή και πυκνή αρχική κατάσταση. Η θεωρία βαρύτητας του Αϊνστάιν εξηγεί πολύ καλά το σύμπαν αφότου είχε γίνει πια αρκετά μεγάλο, όμως δεν ξέρουμε τι συνέβη προηγουμένως».

Ο Κώστας Σκεντέρης αναπτύσσει μια νέα θεωρία που βασίζεται σε μια ριζοσπαστική ιδέα σχετικά με την κβαντική βαρύτητα, που αποκαλείται «ολογραφία». Όπως λέει, «σύμφωνα με την ολογραφία, πιστεύουμε ότι, σε ένα θεμελιώδες επίπεδο, το σύμπαν έχει μια λιγότερη διάσταση απ’ αυτές που αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή ζωή και η οποία διέπεται από νόμους παρόμοιους με τον ηλεκτρομαγνητισμό. Η ιδέα αυτή μοιάζει μ’ εκείνη των κοινών ολογραμμάτων, στα οποία μια τρισδιάστατη εικόνα κωδικοποιείται σε μια επιφάνεια δύο διαστάσεων, όπως π.χ. ένα ολόγραμμα σε μια πιστωτική κάρτα. Όμως, εν προκειμένω, είναι ολόκληρο το σύμπαν που κωδικοποιείται με τέτοιο τρόπο».

Ο Κώστας Σκεντέρης πήρε το πτυχίο της Φυσικής από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1991 και, στη συνέχεια, το διδακτορικό του στη θεωρητική σωματιδιακή φυσική από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης (SUNY) το 1996. Ακολούθως υπήρξε ερευνητής στο Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής στη Λουβέν του Βελγίου, στο Ινστιτούτο Σπινόζα στην Ουτρέχτη της Ολλανδίας και στο Τμήμα Φυσικής του πανεπιστημίου Πρίνστον των ΗΠΑ, όπου και διετέλεσε βοηθός καθηγητής (2001-2003). Έπειτα υπήρξε καθηγητής στα Ινστιτούτα Θεωρητικής Φυσικής και Μαθηματικών του πανεπιστημίου του Άμστερνταμ στην Ολλανδία (2003-2012) και από φέτος είναι πλέον καθηγητής στη Σχολή Μαθηματικών του πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον.

Νέα μαύρη τρύπα στον Γαλαξία, NASA's Swift satellite discovers a new black hole in our galaxy

Swift J1745-26, with a scale of the moon as it would appear in the field of view from Earth. This image is from September 18, 2012 when the source peaked in hard X-rays.// Credit: NASA/Goddard Space Flight Center/S. Immler and H. Krimm

Έναν καινοφανή αστέρα ακτίνων Χ ο οποίος «κρύβει» μια μαύρη τρύπα εντόπισε κοντά στο κέντρο του Γαλαξία το τηλεσκόπιο SWIFT της NASA. Το σπάνιο φαινόμενο «προδόθηκε» από την ακτινοβολία που εκπέμπει. Η μαύρη τρύπα, της οποίας η ύπαρξη ήταν ως τώρα άγνωστη στους ειδικούς, υπολογίζεται ότι έχει το μέγεθος ενός μέσου άστρου όπως ο Ηλίας. «Οι φωτεινοί καινοφανείς αστέρες ακτίνων Χ είναι τόσο σπάνιοι ώστε ουσιαστικά μπορεί να εμφανιστούν μόνο μια φορά σε μια αποστολή και αυτός είναι ο πρώτος που βλέπει το SWIFT» δήλωσε ο Νιλ Γκέρενς, κύριος ερευνητής της αποστολής του SWIFT στο Κέντρο Διαστημικών Πτήσεων Γκοντάρ της NASA. «Αυτό είναι πραγματικά κάτι που ανυπομονούσαμε να δούμε».

Ο Swift J1745-26, όπως ονομάστηκε ο νεοανακαλυφθείς καινοφανής αστέρας από τις συντεταγμένες του στον ουρανό, απέχει μερικές μοίρες από το κέντρο του γαλαξία μας προς τον αστερισμό του Τοξότη. Αν και οι αστρονόμοι δεν γνωρίζουν την ακριβή απόσταση υπολογίζουν ότι απέχει περίπου 20.000-30.000 έτη φωτός από την εσωτερική περιοχή του Γαλαξία.

Οι καινοφανείς αστέρες ακτίνων Χ αποτελούν στην ουσία μια πηγή ακτινοβολίας Χ με σύντομη διάρκεια ζωής: η εκπομπή τους φθάνει στο μέγιστο μέσα σε μερικές ημέρες και στη συνέχεια εξασθενεί σταματώντας εντελώς μέσα σε μερικούς μήνες. Οι εκρήξεις της ακτινοβολίας Χ προκύπτουν όταν αέρια από ένα άστρο ξαφνικά προωθούνται βίαια προς ένα από τα πιο συμπαγή αντικείμενα στο Σύμπαν: είτε έναν αστέρα νετρονίων είτε μια μαύρη τρύπα.

Η ακτινοβολία από τον Swift J1745-26 ενεργοποίησε αρχικά το Τηλεσκόπιο Συναγερμού Εκρήξεων (Burst Alert Telescope) του SWIFT δυο φορές το πρωί της 16ης Σεπτεμβρίου και ξανά την επόμενη ημέρα. Η υψηλών ενεργειών ακτινοβολία του έφθασε στο μέγιστο την 18η Σεπτεμβρίου: η έντασή της ήταν ίδια με εκείνη του Νεφελώματος του Καρκίνου, ενός υπολείμματος σουπερνόβα το οποίο θεωρείται  μια από τις φωτεινότερες πηγές ακτινοβολίας υψηλών ενεργειών εκτός του ηλιακού μας συστήματος και χρησιμεύει στα όργανα παρατήρησης ως «μέτρο ρύθμισης» για τις παρατηρήσεις τους.

Στη συνέχεια η ακτινοβολία άρχισε να «πέφτει» από τις υψηλές ενέργειες. Παρ’ όλα αυτά, περνώντας στις χαμηλότερες ενέργειες, ο καινοφανής αστέρας έγινε και πάλι φωτεινός – συμπεριφορά που, όπως τονίζουν οι ειδικοί, είναι τυπική για τους καινοφανείς αστέρες αυτού του είδους. Την επόμενη ημέρα ο Swift J1745-26 ήταν 30 φορές φωτεινότερος στην ακτινοβολία Χ χαμηλών ενεργειών από ό,τι τη στιγμή της ανακάλυψής του και εξακολουθούσε να γίνεται όλο και πιο φωτεινός.

«Το μοτίβο αυτό παρατηρείται σε καινοφανείς αστέρες ακτίνων Χ όταν το κεντρικό αντικείμενο είναι μια μαύρη τρύπα. Όταν η ακτινοβολία Χ σταματήσει ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να μετρήσουμε τη μάζα του για να το επιβεβαιώσουμε» ανέφερε ο Μπόρις Σμπαρουφάτι, αστροφυσικός του Αστεροσκοπείου Μπέρα του Μιλάνου ο οποίος συνεργάζεται με την ομάδα του SWIFT. 

Οι επιστήμονες θεωρούν ότι η μαύρη τρύπα αποτελεί μέρος ενός δυαδικού συστήματος ακτίνων Χ χαμηλής μάζας  (LMXB), το οποίο περιλαμβάνει ένα άστρο κανονικού μεγέθους σαν τον ήλιο μας. Στα συστήματα αυτά μια μάζα αερίων φεύγει από το άστρο και ενώνεται με έναν δίσκο αερίων που έχει σχηματιστεί γύρω από τη μαύρη τρύπα. Στα περισσότερα LMXB τα αέρια του δίσκου κινούνται συνεχώς προς τη μαύρη τρύπα και, καθώς φθάνουν κοντά της, θερμαίνονται εκπέμποντας μια σταθερή ροή ακτίνων Χ. 

Υπό κάποιες συνθήκες όμως – οι οποίες και ισχύουν στην περίπτωση του Swift J1745-26 – η ροή στο εσωτερικό του δίσκου μπορεί να μην είναι σταθερή. Αυτό εξαρτάται από την ποσότητα της ύλης που εκπέμπεται προς αυτόν από το άστρο και τον ρυθμό της. Σε ορισμένες τιμές ο δίσκος καταλαμβάνεται από δυο εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους καταστάσεις: στο εξωτερικό του προστίθενται πιο ψυχρά και λιγότερο ιονισμένα αέρια τα οποία είναι σαν να συγκρατούνται εκεί από ένα φράγμα, ενώ στο εσωτερικό του υπάρχουν θερμότερα και περισσότερο ιονισμένα αέρια τα οποία στέλνουν ορμητικά κύματα αερίων προς το κέντρο. 

«Κάθε τέτοια έκρηξη αδειάζει το εσωτερικό του δίσκου και καθώς η μάζα που πέφτει πλέον στη μαύρη τρύπα είναι ελάχιστη ή και καθόλου το σύστημα παύει να αποτελεί φωτεινή πηγή ακτίνων Χ» εξήγησε ο Τζον Κανίτσο, αστροφυσικός του Γκοντάρ. «Δεκαετίες αργότερα, όταν αρκετά αέρια θα συγκεντρωθούν και πάλι στο εξωτερικό του δίσκου, αυτός θα περάσει ξανά στη θερμή του κατάσταση και θα στείλει έναν κατακλυσμό αερίων προς τη μαύρη τρύπα, προκαλώντας μια νέα έκρηξη ακτίνων Χ».

Εμπεδοκλής, Περί φύσεως. Empedocles, On Nature

Marc Eemans,Το Όραμα του Εμπεδοκλή, Vision d'Empédocle, 1976.

Αδύναμες στα μέλη τους απλώνονται οι αισθήσεις, πολλά δεινά πέφτουν πάνω τους και τη σκέψη αμβλύνουν. Ένα μικρό κομμάτι της ζωής αφού είδαν όσο ζούσαν, γοργοθάνατοι, υψώθηκαν σαν καπνός και πέταξαν μακριά, σίγουροι μόνο γι' αυτό που συνάντησε ο καθένας, καθώς σέρνονται εδώ κι εκεί' το όλον όμως καθένας τους καυχιέται ότι βρήκε. Έτσι ούτε να τα δουν μπορούν αυτά οι άνθρωποι ούτε να τα ακούσουν ούτε με τον νου να αδράξουν. Εσύ όμως, αφού ήρθες ως εδώ, θα μάθεις' μα όχι πιο πολλά απ' όσα φτάνει η σκέψη του θνητού.

*

Θεοί, διώξτε μακριά απ' τη γλώσσα μου την τρέλα αυτών των ανθρώπων, κι από στόμα όσιο κάντε καθαρή πηγή ν' αναβλύσει. Εσένα πάλι, πολυπόθητη, λευκοχέρα παρθένα Μούσα, εκλιπαρώ, ό,τι επιτρέπεται ν' ακούν τα πλάσματα τα εφήμερα στείλε μου με το πειθήνιο άρμα από τον τόπο της Ευσέβειας. Κι εσένα ας μη σε κάνουν ποτέ άνθη δόξας και τιμής από χέρια θνητών, περισσότερα απ' όσα η οσιότητα επιτρέπει να πεις με τόλμη και να καθίζεις έτσι στα ύψη της σοφίας. Εμπρός, με όλες τις αισθήσεις διέκρινε πώς φανερώνεται το καθετί, χωρίς την όραση να εμπιστεύεσαι περισσότερο από την ακοή ή την πολύβουη ακοή να βάζεις πάνω από της γλώσσας τη σαφήνεια, ούτε σε κάποιο άλλο μέλος, όπου υπάρχει πέρασμα για γνώση, να δυσπιστείς, αλλά νόησε το καθετί όπως φανερώνεται.

*

Άκουσε πρώτα τις τέσσερις ρίζες όλων των πραγμάτων: ο Δίας ο λαμπρός, η ζωοδότρα Ήρα, ο Αιδωνεύς κι η Νήστις, που με τα δάκρυά της βρέχει τους θνητούς κρουνούς.

*

Άλλο πάλι θα σου πω' γέννηση δεν υπάρχει για κανένα από τα θνητά ούτε και τέλος, με τον επάρατο θάνατο' μόνο μείξη και ανταλλαγή των αναμειγμένων υπάρχει, που γέννηση ονομάζεται απ' τους ανθρώπους.

*

Ανόητοι, που οι σκέψεις τους δεν φτάνουν μακριά. Αυτοί πιστεύουν πως γίνεται κάτι που δεν ήταν πριν ή πως κάτι πεθαίνει και εξαφανίζεται τελείως.

*

Διότι από αυτό που δεν υπάρχει καθόλου είναι αδύνατο κάτι να γεννηθεί και το να χαθεί αυτό που υπάρχει είναι ακατόρθωτο κι ανήκουστο' διότι πάντα θα βρίσκεται εκεί, όπου το βάζει κάποιος κάθε φορά.

*

Αυτή η μάχη διεξάγεται φανερά και στη μάζα των ανθρώπινων μελών: άλλοτε συνενώνονται με τη φιλία όλα τα μέλη σε ένα, όταν αυτή κληρωθεί στο σώμα, τότε που η ζωή θάλλει μέσα στην ακμή της' άλλοτε πάλι κομματιασμένα απ' την κακιά την έριδα, περιπλανιούνται, το καθένα χωριστά, στης ζωής το ακροθαλάσσι' το ίδιο και με τα ψάρια της θάλασσας, με τα θηρία των βουνών και τα φτερωτά πουλιά.

*

Αρμονικά συνδεδεμένα είναι όλα αυτά, ο ήλιος ο λαμπρός, η γη, ο ουρανός κι η θάλασσα, με τα μέρη τους, όσα υπάρχουν σκορπισμένα στον κόσμο των θνητών. Έτσι, όσα είναι πιο κατάλληλα γι' ανάμειξη, μεταξύ τους ποθούνται και εξομοιώνονται με την Αφροδίτη, ενώ όσα είναι τα πιο εχθρικά απέχουν πολύ ανάμεσά τους στη γέννηση, στο μείγμα και στις χυτές μορφές, τελείως ασυνήθιστα να σμίγουν και άγρια πολύ, υποταγμένα στην έχθρα, γιατί αυτή είναι που τα γέννησε.

*

Όπως όταν στολίζουν τα αναθήματα οι ζωγράφοι, άντρες που ξέρουν καλά την τέχνη τους με το ταλέντο τους, όταν πιάνουν στα χέρια τις μπογιές τις πολύχρωμες, αρμονικά αναμειγνύοντας άλλα πιότερο κι άλλα λιγότερο, φτιάχνουν μορφές που μοιάζουν με όλα, κατασκευάζοντας δέντρα, άντρες και γυναίκες, θεριά, πουλιά, ψάρια νερόθρεφτα και θεούς μακρόβιους και πολυτιμημένους. Γι' αυτό μη σε κάνει η πλάνη του νου να νομίσεις πως από κάπου αλλού πηγάζουν τα θνητά, ατελείωτα, πράγματι, όπως είναι. Αλλά βάλε αυτά καλά στο μυαλό σου, γιατί θεού τον λόγο άκουσες.

*

Όταν δεν ξεχωρίζουν ούτε τα γοργά του ήλιου μέλη, ούτε το μένος της δασωμένης γης ούτε η θάλασσα. Έτσι στηρίζεται στην Αρμονίας το πυκνό σκοτάδι η Σφαίρα η ολοστρόγγυλη, τη μακάρια μοναξιά της απολαμβάνοντας.

*

Δεν υπάρχει διχόνοια, δεν υπάρχει δυσοίωνη σύγκρουση στα μέλη του.

*

Αυτή, η ίση παντού και απολύτως απέραντη, η Σφαίρα η ολοστρόγγυλη, που με τη μακάρια μοναξιά της απολαμβάνει.

*

Δεν ξεφυτρώνουν δυο κλαδιά από τη ράχη της, δεν έχει πόδια ούτε σβέλτα γόνατα ούτε όργανα γεννητικά, αλλά ήταν μία σφαίρα, κι από παντού ίση με τον εαυτό της.

*

Όταν όμως μέσα στα σπλάχνα η μεγάλη έριδα θέριεψε και ανέκτησε τα δικαιώματά της στο πλήρωμα του χρόνου που είναι αμοιβαία καθορισμένος για το καθένα με πλατύ όρκο.

*

Γιατί όταν η φιλονικία έφτασε στα τρίσβαθα της δίνης και ήρθε στη μέση του στροβίλου η αγάπη, όλα τούτα άρχισαν να συνάζονται και να γίνονται ένα μόνο, όχι μεμιάς, αλλά ηθελημένα σμίγοντας, το ένα από εδώ, άλλο από εκεί. Από το σμίξιμό τους μύρια προήλθαν είδη θνητών. Πολλά όμως έμειναν άσμιχτα, σε αυτά που έσμιγαν ανάμεσα. Ήταν όσα κρατούσε, ακόμα ψηλά, η φιλονικία' γιατί ακόμα δεν είχε τελείως αποσυρθεί κι ολότελα στα εξώτατα όρια του κύκλου, αλλά κάποια μέρη της παρέμεναν μέσα, αλλά είχαν προχωρήσει. Όσο έτρεχε μακριά για να ξεφύγει, τόσο ερχόταν προς το μέρος της συνέχεια της άμεμπτης αγάπης η ήπια αθάνατη ορμή. Αμέσως τότε έγιναν θνητά όσα πριν ήξεραν να' ναι αθάνατα, και αναμείχτηκαν όσα ήταν προηγουμένως άσμιχτα, αλλάζοντας δρόμους. Κι απ' το σφίξιμό τους μύρια προήλθαν είδη θνητών, με μορφές κάθε λογής, θαύμα σωστό να τα βλέπεις.

*

Κι ενώ αυτά έσμιγαν, άρχισε να κινείται προς τα έξω, στην περιφέρεια, η έριδα.

*

Ένα στρογγυλό ξένο φως γυρίζει γύρω από τη γη.

*

Της γης ιδρώτας η θάλασσα.

*

Μα καθώς όλο και έσμιγαν τα θεία στοιχεία μεταξύ τους, τούτα κολλούσαν, όπως τύχαινε ν' ανταμωθούν, κι άλλα πολλά πλάι σ' αυτά ολοένα γεννιούνταν.

*

Πολλά όντα με δυο πρόσωπα και δυο κορμούς γεννήθηκαν, βοϊδόμορφα, με ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά και τ' αντίθετο, ξεπρόβαλαν πλάσματα ανθρωπόμορφα με κεφάλι βοδιού, όντα αρσενικοθήλυκα με σκοτεινά γεννητικά όργανα.

*

Τα στέριωσε με αγάπης καρφιά η Αφροδίτη.

*

Έτσι λοιπόν απέκτησαν όλα με τη θέληση της Τύχης νόηση.

*

(η καρδιά) θρεμμένη μες στα πελάγη του αίματος τα αγαλήνευτα, εκεί που κυρίως βρίσκεται αυτό που ονομάζουν οι άνθρωποι νόηση' γιατί το αίμα γύρω απ' την καρδιά είναι των ανθρώπων η νόηση.

*

Ανάλογα με ό,τι έχουν μπροστά τους αυξάνει η νοημοσύνη των ανθρώπων.

*

Γιατί όλα, μάθε, έχουν νόηση και σκέψης μερτικό.

Mount Etna in Sicily, the legendary location of Empedocles' suicide.

ΚΑΘΑΡΜΟΙ

A piece of the Strasbourg Empedocles papyrus in the Bibliothèque nationale et universitaire, Strasbourg.

(..) Θεός αθάνατος και όχι πια θνητός, περιφέρομαι εγώ ανάμεσά σας, τιμημένος απ' όλους, όπως φαίνεται, με κορδέλες στολισμένος και ολάνθιστα στεφάνια.

*

(..) Ένας απ' αυτούς είμαι κι εγώ, απ' τους θεούς εξόριστος και πλάνης, γιατί πίστεψα στη μανιασμένη έριδα.

*

Κάποτε ήμουν εγώ αγόρι και κορίτσι, θάμνος και πουλί και ψάρι άλαλο που έξω πηδούσε απ' το νερό.

*

Δεν θα πάψετε τον απαίσιο ήχο των σκοτωμών; Δεν βλέπετε πως ο ένας τον άλλο κατασπαράζει από αφροσύνη;

*

Νηστεύετε από την κακία.

Εμπεδοκλής

Κορνήλιος Καστοριάδης, Οι Τέσσερεις Λέξεις

Πέτρος Ζουμπουλάκης, Χωρίς Τίτλο, 1972

Ι. Φαντασία

Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τα ζώα; Επαναλαμβάνουν, εδώ και αιώνες, ότι είναι ο ορθός λόγος. Αρκεί όμως να προσέξουμε τη συμπεριφορά των άλλων γύρω μας αλλά και τη δική μας, για να αντιληφθούμε ότι αυτό δεν αληθεύει. Οι ατομικές και οι συλλογικές συμπεριφορές πολύ συχνά είναι παράλογες. Τα ζώα είναι πιο «λογικά» από εμάς' δεν σκοντάφτουν, δεν τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια, κάνουν αυτό που πρέπει, για να συντηρηθούν και να αναπαραχθούν.

Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Είναι το πάθος και οι επιθυμίες; Ναι, πράγματι. (Τα ζώα από ό,τι μπορούμε να ξέρουμε δεν έχουν πάθη ούτε πραγματικές επιθυμίες' τα ζώα έχουν ένστικτα.) Τι όμως συνιστά την ιδιαιτερότητα του πάθους και των επιθυμιών; Είναι ακριβώς το γεγονός ότι το πάθος και οι επιθυμίες -ο έρωτας, η δόξα, το κάλλος, η εξουσία, ο πλούτος δεν είναι «φυσικά» αλλά φαντασιακά αντικείμενα. Η φαντασία, λοιπόν, είναι το ίδιον του ανθρώπου. Η φαντασία μάς διαφοροποιεί από τα ζώα. Η φαντασία, ακόμη και εάν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μια εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες, αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μια ροή που δεν μπορούμε να σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα. Κάποιες φορές το κατορθώνουμε, λίγο ώς πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σ' αυτές τις περιπτώσεις, αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, στη διαστροφή, στην τερατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία.

Χάρη στη φαντασία το ένστικτο έπαψε να είναι ο μοναδικός ρυθμιστής της συμπεριφοράς μας. Χάρη στη φαντασία μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σ' αυτήν δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Η φαντασία δεν γνωρίζει όρια και κανόνες, ούτε ηθικούς και λογικούς νόμους. Πάντως, εάν είχαμε αφεθεί χωρίς περιορισμούς στη φαντασία, ασφαλώς δεν θα είχαμε επιβιώσει ως είδος. Ο άνθρωπος επιβίωσε ως είδος, επειδή δημιούργησε κοινότητες, κοινωνίες, θεσμούς, κανόνες που οριοθετούν και περιορίζουν τη φαντασία, αλλά και που συχνά επίσης την καταπνίγουν.

ΙΙ. Φαντασιακό

Το ανθρώπινο ον υπάρχει μόνον ως κοινωνικό ον. Αυτό σημαίνει ότι ζει σε μια κοινωνία με θεσμούς, με νόμους, με ήθη, με έθιμα, κ.λπ. Ερώτημα: Από πού έρχονται αυτοί οι θεσμοί, οι νόμοι, τα έθιμα; Είναι αδύνατον να πούμε, όπως συχνά πίστευαν οι λαοί, ότι υπάρχει ένας δημιουργός, ένας νομοθέτης όλων αυτών. Σε μιαν ήδη θεσπισμένη κοινωνία, τα άτομα μπορούν να προτείνουν νόμους, κάποιους ιδιαίτερους νόμους. Τούτο όμως είναι δυνατόν να γίνει, επειδή υπάρχει ήδη ένα σύστημα νόμων, επειδή αυτά τα άτομα έχουν ζήσει ήδη σε μια κοινωνία με νόμους. Ένας συγγραφέας μπορεί να επινοήσει μια νέα λογοτεχνική μορφή και ένας περιθωριακός μια λέξη της αργκό. Αυτά είναι δυνατόν να γίνουν, επειδή υπάρχει ήδη η γλώσσα και η αργκό. Όμως ποιος θα μπορούσε μόνος του να δημιουργήσει εκ προοιμίου τη γλώσσα και να την επιβάλει στους υπόλοιπους; Και με ποια γλώσσα θα επικοινωνούσε; Όλα αυτά -οι νόμοι, οι θεσμοί, τα ήθη, τα έθιμα, η γλώσσα- είναι συλλογικές δημιουργίες. 

Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την καταγωγή της κοινωνίας βάσει ενός συμβολαίου (το «κοινωνικό συμβόλαιο»). Όμως ένα συμβόλαιο προϋποθέτει άτομα κοινωνικά, τα οποία γνωρίζουν τι είναι ένα τέτοιο συμβόλαιο. Προσπάθησαν επίσης να ερμηνεύσουν την καταγωγή της κοινωνίας με τους φυσικούς και τους βιολογικούς νόμους. Όμως κανένας φυσικός ή βιολογικός νόμος δεν μπορεί να ερμηνεύσει την καταγωγή των θεσμών, που είναι ένα καινούργιο φαινόμενο μέσα στο δημιουργημένο σύμπαν. Κανένας φυσικός και βιολογικός νόμος δεν απαντά στα ερωτήματα: Γιατί οι Εβραίοι δημιούργησαν τον μονοθεϊσμό; Γιατί οι Έλληνες δημιούργησαν τις δημοκρατικές πόλεις; Γιατί η Δύση δημιούργησε τον καπιταλισμό; Για να συλλάβουμε την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς επίσης τις αλλαγές της μέσα στον χρόνο αλλά και τις διαφορές της μέσα στον χώρο, πρέπει να δεχτούμε ότι αυτές οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινότητας  διαθέτουν μιαν χωρίς προηγούμενο δημιουργική ικανότητα. Αυτή τη δημιουργική ικανότητα μπορούμε να την ονομάσουμε: κοινωνικό φαντασιακό.

Το κοινωνικό φαντασιακό είναι η πηγή των θεσμών που ρυθμίζουν και οργανώνουν τη ζωή των ανθρώπων. Αυτό επίσης δημιουργεί κάτι πολύ σημαντικό: τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες καθορίζουν τις αξίες μιας κοινωνίας, δηλαδή καθορίζουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες δίνουν νόημα στη ζωή των ατόμων και, τελικά, δίνουν νόημα ακόμη και στον θάνατο τους. Το κοινωνικό φαντασιακό δεν είναι σταθερό και αμετάβλητο. Αλλάζει. Και οι αλλαγές του δηλώνουν την ύπαρξη αλλαγών στην κοινωνία, το γεγονός δηλαδή ότι υπάρχει ιστορία της ανθρωπότητας. Το κοινωνικό φαντασιακό, άπαξ και δημιούργησε τους θεσμούς, μπορεί είτε να παραμείνει κατά κάποιον τρόπο σε λήθαργο (έτσι συμβαίνει στις πρωτόγονες, τις αρχαϊκές, τις παραδοσιακές κοινωνίες), είτε να προκαλέσει αλλαγές, λιγότερο ή περισσότερο γρήγορες (έτσι συμβαίνει στην εποχή μας, η οποία γνωρίζει έναν γρήγορο ρυθμό από ιστορικές μεταβολές, ανήκουστο στην μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας).

ΙΙΙ. Δημιουργία

Οι φιλόσοφοι έχουν αναρωτηθεί: Γιατί να υπάρχει κα ενώ θα μπορούσε να μην υπάρχει τίποτα. Το ερώτημα αυτό, σε κάθε περίπτωση, δεν έχει απάντηση. Ίσως μάλιστα να μην έχει καν νόημα. Υπάρχει όμως ένα άλλο ερώτημα που μας βασανίζει και δεν μπορεί παρά να μας βασανίζει: Πώς γίνεται και υπάρχει μια τέτοια πολυμορφία πραγμάτων; Και φυσικά δεν εννοώ μόνον την ποσοτική πολυμορφία. Πώς γίνεται και υπάρχει αυτή η απέραντη ποικιλία μορφών, από τη μη έμβια φύση, μέχρι τις πολυάριθμες ακαθόριστες μορφές ζωής, ακόμη και μέχρι τις μορφές που ακατάπαυστα η ανθρώπινη ιστορία παράγει και δημιουργεί;

Έχει υποστηριχθεί ότι η δημιουργία είναι θεία πράξη. Δεν είναι θεία πράξη. Η δημιουργία είναι αυτό ακριβώς που χαρακτηρίζει το ον. Κάθε ον. Το παν υπόκειται συνεχώς σε αλλαγή και αναδημιουργία. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε πως ό,τι παρουσιάζεται μπροστά μας είναι μια ατέρμων επανάληψη της ίδιας μορφής, διότι αμέσως ανακύπτει το ερώτημα: Μήπως, κάθε τι είναι καταδικασμένο να επαναλαμβάνει τις μορφές που έχουν ήδη υπάρξει από καταβολής χρόνου; Είναι όμως σαφές ότι υπάρχει ένας αληθινός χρόνος, ο χρόνος της μεταβολής. Και αληθινή μεταβολή είναι η ανάδυση νέων  μορφών.

Τα φαινόμενα, τα οποία παρατηρούμε μπροστά μας, προσπαθούμε να τα ερμηνεύσουμε μέσα από τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος. Αυτές οι ερμηνείες είναι ασφαλώς πολύτιμες αλλά είναι πάντα μερικές. Γιατί; Διότι έχουν σημασία μόνον στις περιπτώσεις όπου τα φαινόμενα επαναλαμβάνονται (οι ίδιες αιτίες δίνουν τα ίδια αποτελέσματα), αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τις περιπτώσεις όπου υπάρχει ανάδυση νέων μορφών.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση της ζωής. Η βιολογία μας λέει ότι σε μιαν ορισμένη στιγμή, μέσα στον «πρωταρχικό χυλό» που υπήρχε στη γη, ένας μεγάλος αριθμός μορίων συνενώθηκε τυχαία και, στη συνέχεια, κάτω από ευνοϊκές συνθήκες -θερμοκρασίας, ακτινοβολίας, πίεσης- αναδύθηκαν μορφές ζωής. Αυτή όμως η απάντηση δεν στέκει. Γιατί; Διότι μια μορφή ζωής είναι κάτι άλλο από μιαν απλή συνένωση μορίων. Επί πλέον, πρόκειται για μια σύνεση μορίων τελείως ιδιαίτερη ανάμεσα στα δισεκατομμύρια των δισεκατομμυρίων που θα μπορούσαν να συντεθούν. Είναι μια συνένωση που κατορθώνει να οργανώνεται, να συντηρείται, να αναπαράγεται. Το ίδιο ισχύει, με τρόπο πολύ πιο πυκνό και έντονο, στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Η Ιστορία δεν είναι αποτέλεσμα συνδυασμού ίδιων στοιχείων. Η Ιστορία είναι δημιουργία νέων στοιχείων. Είναι δημιουργία της μουσικής, της ζωγραφικής, της τέχνης, της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας. Και φυσικά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος τη μουσική του Μπαχ ή του Μπετόβεν. Αυτή η μουσική είναι μεγάλη, διότι είναι πρωτότυπη. Και λέγοντας πρωτότυπη, σημαίνει ότι ακριβώς δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε.

IV. Αυτονομία

Υπάρχει ανθρώπινη ελευθερία και σε τι συνίσταται; Ελευθερία δεν σημαίνει να κάνουμε ό,τι μας κατεβαίνει στο κεφάλι, ούτε, όπως νόμιζαν ορισμένοι φιλόσοφοι, να δρούμε χωρίς κίνητρα. Ελευθερία σημαίνει κατ' αρχάς να έχουμε διαύγεια απέναντι, σ' αυτό που σκεφτόμαστε και σ' αυτό που κάνουμε. Μπορούμε όμως να είμαστε ελεύθεροι,, όταν ζούμε σε μια κοινωνία και κάτω από τον κοινωνικό νόμο; Θα διατυπώσω την απάντηση ως εξής: Μπορώ να είμαι ελεύθερος, εφόσον συμμετέχω στη διαμόρφωση αυτού του νόμου, εφόσον αποφασίζω ισότιμα μαζί με τους άλλους για τη δημιουργία αυτού του νόμου και, τέλος, εφόσον είμαι σύμφωνος με τον τρόπο που ο νόμος αυτός θεσμίστηκε.

Για πολύ μεγάλο διάστημα οι ανθρώπινες κοινωνίες πίστευαν ότι τους  νόμους και τους θεσμούς τους δεν τους είχαν δημιουργήσει οι ίδιες. Αλλά τότε ποιος; Οι θεοί, ο Θεός, οι πρόγονοι. Σε τέτοιες συνθήκες αυτοί οι νόμοι και οι θεσμοί προφανώς θεωρούνται ιεροί. Αδύνατον να τους αμφισβητήσει κανείς. Πώς είναι δυνατόν να πω ότι ο νόμος που τον έχει δώσει ο Θεός (αν ο Θεός είναι η πηγή κάθε δικαίου) είναι άδικος;

Σε μιαν τέτοια κοινωνία, που θα την αποκαλέσουμε ετερόνομη –επειδή είναι υπόδουλη στους δικούς της θεσμούς-, τα ίδια τα άτομα είναι ετερόνομα. Δεν μπορούν να σκεφτούν μόνα τους, εκτός από τελείως τετριμμένα και δευτερεύοντα θέματα. Δεν μπορούν να ελέγξουν κριτικά τη συμπεριφορά τους. Δεν μπορούν να κρίνουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι είναι αληθές και τι ψευδές. Αυτή ήταν η μοίρα της κοινωνίας επί χιλιετίες.

Κάποια στιγμή όμως έγινε μια ιστορική ρήξη, η οποία άλλαξε την κατάσταση των πραγμάτων. Η ρήξη αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα (στις πόλεις που δημιούργησαν τη δημοκρατία και τη φιλοσοφία) και μετά, αφού μεσολάβησαν είκοσι αιώνες έκλειψης, ξαναξεκίνησε για δεύτερη φορά στη Δυτική Ευρώπη (με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα χειραφέτησης, το εργατικό κίνημα κ.λπ.). Αυτά τα κινήματα -με το πρόταγμα της αυτονομίας- δημιούργησαν τις κάποιες ελευθερίες που διαθέτει η κοινωνία, στην οποία ζούμε. Όμως το πρόταγμα της αυτονομίας, το οποίο έφθασε στο κορύφωμα του ανάμεσα στο 1750 και το 1950, επί του παρόντος μοιάζει να είναι εξουδετερωμένο. 

Σήμερα ζούμε σε μια κοινωνία, στην οποία η απάθεια, ο κυνισμός και η ανευθυνότητα ολοένα επεκτείνονται. Το κίνημα της αυτονομίας πρέπει να ξαναξεκινήσει και να προσπαθήσει να εγκαθιδρύσει μιαν αληθινή δημοκρατία. Μια δημοκρατία όπου όλοι θα συμμετέχουν στη ρύθμιση και τον καθορισμό των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Και αυτό είναι το μόνο πολιτικό πρόταγμα, για το οποίο αξίζει τον κόπο να εργαστούμε και να αγωνιστούμε.

Κορνήλιος Καστοριάδης

Αρχαία αγάλματα και θραύσματα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων αναζητεί σύγχρονη έρευνα, Return to Antikythera: Divers revisit wreck where ancient computer found

The Cosmos on the front of the Antikythera Mechanism. Computer model generated in the 3D animation software, Newtek Lightwave. The central dials display Sun, Moon and all five planets, with graduated rings for the zodiac and the Egyptian calendar months. Above and below these dials are the Parapegma inscriptions, listing dates of appearances and disappearances of the stars. The form of this display is conjectural, based on the Back Cover Inscription. ©2011 Tony Freeth, Images First Ltd.

Αρχαία αγάλματα αλλά και θραύσματα του περίφημου Μηχανισμού των Αντικυθήρων αναζητεί στον βυθό των Αντικυθήρων, όπου βρίσκεται το περίφημο ναυάγιο του 1ου π.Χ. αιώνα, το Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο Woods Hole της Μασαχουσέτης σε συνεργασία με την ελληνική Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων.

Έτσι, εφοδιασμένοι με την πιο σύγχρονη τεχνολογία κατάδυσης, οι Έλληνες και ξένοι επιστήμονες υπό τον Μπρένταν Φόλεϊ και με συνεργάτη τον Θεοτόκη Θεοδούλου της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων επιστρέφουν στη θέση, από όπου πρώτοι οι Σύμιοι σφουγγαράδες ανέλκυσαν το 1901 τα περίφημα χάλκινα αγάλματα, που κοσμούν σήμερα το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Τον εκπληκτικό Έφηβο των Αντικυθήρων, τη χάλκινη κεφαλή φιλοσόφου, μαρμάρινα αγάλματα, κοσμήματα, έπιπλα, όπλα, σκεύη, παντός είδους αγγεία και βεβαίως τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ένα πολύπλοκο επιστημονικό όργανο που έχει χαρακτηρισθεί ως ο πρώτος υπολογιστής του κόσμου, το μοναδικό τεκμήριο μιας τεχνολογίας που παρέμενε χαμένη επί χιλιετίες. Ευτυχή σύμπτωση μάλιστα αποτελεί η μεγάλη περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού, που γίνεται αυτή την εποχή με θέμα ακριβώς «Το ναυάγιο των Αντικυθήρων».

Η ομάδα άρχισε έρευνα διάρκειας τριών εβδομάδων με στόχο να εξετασθεί διεξοδικά η θέση του ναυαγίου, ώστε να υπάρξει οριστική απάντηση στο ερώτημα, αν έχει απομείνει κάτι από το ίδιο και κυρίως από το φορτίο του. Το ναυάγιο βρίσκεται σε βάθος 60 μέτρων σε ένα δυσπρόσιτο μέρος, ανάμεσα σε βράχια και σε διαρκώς ταραγμένα νερά. Η έρευνα όμως τώρα θα πρέπει να επεκταθεί και στην πλαγιά του παρακείμενου θαλάσσιου βαράθρου, βάθους 70 μέτρων και πλέον, όπου θεωρείται, ότι μπορεί να κατέληξαν αντικείμενα από το ναυάγιο.

Οι αρχαιολόγοι ελπίζουν σε πολλά από αυτή την έρευνα. Κατ΄ αρχάς περιμένουν την επιβεβαίωση των διηγήσεων των πρώτων δυτών, σύμφωνα με τις οποίες κάποια αγάλματα δεν κατέστη δυνατόν να ανελκυσθούν, γιατί κατρακύλησαν στο βάραθρο. Επιπλέον αναμένουν ότι τα αντικείμενα που ενδεχομένως εντοπισθούν, θα δώσουν περισσότερες πληροφορίες για την προέλευση ή τον ιδιοκτήτη του πλοίου. Και ακόμη, ότι ι μπορεί να βρεθούν ελλείποντα κομμάτια του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, τα οποία ίσως είναι ακόμη στο βυθό. Μία πολύ αισιόδοξη προοπτική βεβαίως, που θα προκαλέσει επανάσταση στην μελέτη του, η οποία είναι σε εξέλιξη από επιστήμονες, Έλληνες και ξένους.

Για να αντιμετωπίσει πάντως τα μεγάλα βάθη η ομάδα χρησιμοποιεί αναπνευστικές συσκευές κλειστού κυκλώματος, οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να ανακυκλώνουν το αχρησιμοποίητο οξυγόνο κάθε ανάσας που παίρνει ο δύτης επιτρέποντάς του έτσι να παραμένει για περισσότερη ώρα στο βυθό. Η ομάδα του Φόλεϊ θα πραγματοποιήσει επίσης υποβρύχιες έρευνες σε όλη την περίμετρο του νησιού, καλύπτοντας περίπου 17 ναυτικά μίλια με τη χρήση προωστήρων τύπου Τζέιμς Μποντ(!) ώστε να κινείται πιο γρήγορα.

Σ΄ αυτή την «περιοδεία» ο Φόλεϊ ελπίζει, ότι οι έρευνες θα αποκαλύψουν μια ολόκληρη ομάδα άγνωστων ως τώρα ναυαγίων. Άλλωστε σε μία διήμερη αναγνωριστική έρευνα που έγινε τον περασμένο Ιούνιο, ανακάλυψε το ναυάγιο ενός βρετανικού πολεμικού πλοίου, του HMS Nautilus, το οποίο είχε χαθεί το 1807 αλλά και ένα σύνολο από αρχαίες άγκυρες, κεραμική καθώς και ένα ναυτικό όπλο του 19ου αιώνα.

Η πυκνότητα των ναυαγίων στην περιοχή δεν είναι περίεργη, δεδομένου ότι το νησί των Αντικυθήρων βρίσκεται στο μέσον ενός πολυσύχναστου ναυτικού δρόμου για τα αρχαία εμπορικά πλοία. Πρόκειται όμως για ένα δύσκολο και βραχώδες πέρασμα με θυελλώδεις ανέμους, έτσι πολλά πλοία βυθίζονταν στην προσπάθειά τους να το περάσουν. Δεν είναι παράξενο εξάλλου, που στους ρωμαϊκούς χρόνους ήταν κέντρο πειρατών. Οι πιθανότητες λοιπόν να υπάρχουν και άλλα ναυάγια από όλες τις ιστορικές περιόδους είναι μεγάλες. Σημαντικό μάλιστα είναι, ότι λόγω ακριβώς της δυσκολίας κατάδυσης στο συγκεκριμένο σημείο, η περιοχή του ναυαγίου δεν θα έχει λεηλατηθεί από αρχαιοκαπήλους, άρα τα ναυάγια που ίσως βρίσκονται στο βυθό θα είναι άθικτα.

Όπως είναι γνωστό το ναυάγιο εντοπίσθηκε το 1900 και οι σφουγγαράδες που ανέσυραν το φορτίο του, έχοντας μικρή επίγνωση των κινδύνων της κατάδυσης σε τέτοιο βάθος είχαν σοβαρές επιπτώσεις, παρά τις ογκώδεις μεταλλικές στολές τους. Όταν εγκατέλειψαν λοιπόν την προσπάθεια δύο από αυτούς ήταν παράλυτοι από τη νόσο των δυτών και ένας ήταν νεκρός. Ακόμη και οι δύτες του διάσημου ερευνητή Ζακ Υβ Κουστώ που επιχείρησαν κατάδυση πολύ αργότερα, το 1978 ανασύροντας μερικά πολύτιμα, μικρότερα αντικείμενα, παρά την άρτια καταδυτική εξάρτηση της εποχής τους έμειναν μερικά λεπτά μόνον στο σημείο του ναυαγίου για να μη κινδυνεύσουν από τη νόσο των δυτών.

Κατά τον Φόλεϊ πάντως, το πλοίο των Αντικυθήρων με το πολύτιμο φορτίο του δεν θα πρέπει να ταξίδευε μόνο του. Έτσι, ίσως ναυάγησαν μαζί του και άλλα πλοία του ίδιου στόλου. Οι υποθέσεις όμως, ότι μπορεί αυτά τα πλοία να είχαν στο φορτίο τους κι έναν άλλο Μηχανισμό είναι τόσο παρακινδυνευμένες, που αγγίζουν τη σφαίρα του θαύματος.

Γεμάτος γρανάζια, καντράν και επιγραφές (στα ελληνικά βεβαίως) ο Μηχανισμός αποτέλεσε για περισσότερο από έναν αιώνα το μεγάλο μυστήριο της τεχνολογίας. Για την αποκωδικοποίηση του τρόπου λειτουργίας των σκουριασμένων θραυσμάτων του χρειάστηκαν ακτίνες Χ και σάρωση από αξονικό τομογράφο, προκειμένου να καταλήξουν οι επιστήμονες, ότι βρίσκονται μπροστά σε έναν πολύπλοκο ωρολογιακό μηχανισμό, που χρησιμοποιούνταν για να υπολογίζει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και των πλανητών στο στερέωμα. Είχε δείκτες με τη βοήθεια των οποίων μπορούσαν να αναπαραστήσουν τις θέσεις του ηλίου, της σελήνης και των πλανητών στον ουρανό, καθώς και ένα αστρολογικό ημερολόγιο. Επίσης μπορούσαν να προβλέψουν τις εκλείψεις και να προσδιορίσουν τον χρόνο τέλεσης αθλητικών αγώνων, όπως οι Ολυμπιακοί. Πρόκειται εν τέλει για ένα εντυπωσιακό τεχνολογικό επίτευγμα, παρόμοιο του οποίου  -έστω και κατ΄ ελάχιστο-  θα μπορούσε να θεωρηθεί μόνον το ρολόι, αλλά τουλάχιστον χίλια χρόνια αργότερα.

Πάουλ Κλέε. Paul Klee

Paul Klee, Ad Parnassum, 1932, Oil on canvas, 100 x 126 cm. Kunstmuseum, Bern.

Τα εξωτερικά στοιχεία της ζωής ενός καλλιτέχνη μπορούν να δηλώσουν αρκετά για το χαρακτήρα της δημιουργίας του. Εφόσον ισχύει αυτή η δήλωσή του, τότε ο Paul Klee (1879 -1940) ήδη μας δίνει το δείγμα όσων θα ακολουθήσουν. Συνεπής, στοχαστικός, συνδυαστής φιλοσοφίας και μουσικής, εργασιομανής και τολμηρός, αναλυτικός όσο λίγοι δημιουργεί τη δική του πραγματικότητα : «Η ζωή και η φύση είναι οι ρίζες ενός δέντρου, ο καλλιτέχνης είναι ο κορμός, το έργο τέχνης η κορυφή του. Όπως ακριβώς η κορυφή δεν έχει καμία σχέση με τις ρίζες έτσι και το έργο τέχνης δεν μπορεί να αναπαράγει τη φυσική τάξη. Ο καλλιτέχνης – κορμός δεν κάνει τίποτε περισσότερο από το να συγκεντρώνει και να μεταφέρει όσα αντλεί από το σκοτεινό βάθος.»

Γεννήθηκε στην Ελβετία από μουσικούς γονείς και λάτρεψε με μεγάλη επιδεξιότητα το βιολί και τον Bach. Η ζωγραφική τον ελκύει και μαγεύεται από την Αφροδίτη του Botticelli, τον Λαοκόοντα στο Βατικανό, τις τοιχογραφίες της Πομπηίας, τον Donatello. Νιώθει τον Cezanne για δάσκαλό του μεταφέρει όμως στο μουσαμά τον δικό του προσωπικό λυρισμό, και μπαίνει στην ομάδα του Γαλάζιου Καβαλάρη ενταγμένος με τους ανήσυχους συναδέλφους του της εποχής.

Paul Klee, Maisons rouges et jaunes à Tunis, 1914.

Μεγάλος σταθμός της ζωής του θα γίνει ένα ταξίδι στην Τυνησία όπου ο αφρικανικός ήλιος και τα γήινα χρώματα τον συναρπάζουν. Η ρυθμική σύνταξη των κυβικών λευκών σπιτιών, η καθαρότητα του χρώματος φαίνεται έγιναν το κλειδί για να δηλώσει : «Το χρώμα με έχει κατακτήσει, με έχει δικό του για πάντα, το ξέρω. Εγώ και το χρώμα είμαστε ένα. Είμαι ζωγράφος.»… “Η τέχνη δεν αναπαράγει κάτι ορατό, αλλά κάνει ορατό κάτι που μέχρι τώρα δεν ήταν.”

Paul Klee as a soldier, 1916.

Καλείται στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο να υπηρετήσει στην αεροπορία εδάφους βάφοντας τα γερμανικά αεροπλάνα, ήδη όμως ο γιος του Felix έχει δώσει άλλες διαστάσεις στο πνεύμα και τις προτεραιότητές του. Αρχικά υπερασπίστηκε τον πόλεμο σύντομα όμως τον σπάραξε η οδύνη. Θυμήθηκε τις μαρτυρίες του Ηροδότου όπου μόνον ένας ανόητος θέλει τον πόλεμο αφού ενώ κατά την ειρήνη τα παιδιά θάβουν τους γονείς τους, στον πόλεμο οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους. Μάλιστα σε μια απίστευτα προφητική ασπρόμαυρη σύνθεση “Οι απελπισμένοι“, μπορεί κανείς να προειδεί την Guernica του Picasso ο οποίος τον θαύμαζε βαφτίζοντας τον Pascal-Napoleon, δηλαδή ένα μικροκαμωμένο άντρα όλο πνευματικό μεγαλείο.

Δίδαξε στο ανατρεπτικό Bauhaus, και ενθουσίαζε τους μαθητές του με τον τρόπο που προσέγγιζε τη φύση. Οι ναζί των θεώρησαν εκφυλισμένο αλλά δεν το έβαλε κάτω, και κυρίως, δεν άλλαξε ρότα. Παρέμεινε ο άνθρωπος που γνώριζε καλά τι είναι μέρα και νύχτα, ουρανός θάλασσα και αέρας. Ίσως είναι ο πρώτος καλλιτέχνης που διείσδυσε στην περιοχή του υποσυνείδητου, αρμονικά με τους Σουρεαλιστές φίλους του, αλλά (σε αντίθεση με εκείνους) χωρίς να αποκολλάται από την καθοδήγηση του νου.

Ο Πάουλ Κλέε το 1911. Paul Klee, photographed in 1911 by Alexander Eliasberg.

Ήθελε να πεθάνει χωρίς να βιώσει έναν ακόμη παγκόσμιο πόλεμο και το πέτυχε. Η θανατηφόρα σκληροδερμία όμως δεν τον πτόησε εργασιακά. Με απίστευτη μανία άφησε περίπου 9.000 έργα πολλά εκ των οποίων την ύστερη περίοδό του. Εντούτοις είναι ολοφάνερο πως από την ασθένεια επηρεάζεται ψυχικά και τα έργα του γίνονται αλληγορίες, ερωτηματικά ζωής και θανάτου, ο φόβος έρχεται και ξανάρχεται στους τίτλους των έργων του. Πίστευε πως ο θάνατος είναι απλώς ένα πέρασμα στην απέναντι όχθη, Πολλά από τα έργα του δείχνουν προς εκείνη τη κατεύθυνση και λένε: Έφτασε η ώρα. Τελικά δεν ήταν απλώς ζωγράφος, αλλά ένας ερευνητής της φύσης, ένας ποιητής. Είδε το αόρατο, άκουσε τη σιωπή, ένιωσε την κίνηση των πραγμάτων καθώς μεγαλώνουν.

"Klee's studies in the related fields of natural history, comparative anatomy and anthropology had brought Klee to the belief that nature was characterized by the permutation and movement of fundamental units of construction. He wanted to achieve an equivalent way of working in painting. In addition to his interest in the natural world. Klee also turned to theories of both color and music. As he worked on the basis of units of construction taken from nature, Klee tried to create linear improvisations which he likened to the melody of the work. Klee evolved a system of color organization in which all the colors of the spectrum were conceived of as moving around a central axis dominated by the three pigmentary colors - red, yellow and blue.

Cat and Bird, 1928. Oil and ink on gessoed canvas, mounted on wood, 15 x 21" (38.1 x 53.2 cm). The Museum of Modern Art, MoMA, New York.

"From 1923 Klee created a series of imaginative color constructions which he called 'magic squares' in which he applied his theories. This series came to a conclusion in 1932 with Ad Parnassum. Klee likened each element in the painting to a theme in a polyphonic composition. He defined polyphony as 'the simultaneity of several independent themes'. In addition. each artistic element in Ad Parnassum is itself a distillation of several ideas and personal experiences. For example. the graphic element illustrates the gate to Mount Parnassus. the home of Apollo and the Muses, and also may refer to the Pyramids which Klee saw in 1928, and to a mountain near Klee's home."

From "Techniques of the Great Masters of Art".

Του έρωτα και του θανάτου

Η Αφροδίτη του έρωτα και του θανάτου: «Η Αφροδίτη αποσανδαλίζουσα» επιγράφεται το αγαλματίδιο (βρέθηκε σε τάφο του 4ου αιώνα π.Χ. στην Πέλλα). «Η Αφροδίτη ήταν κατ' εξοχήν θεά των νεκρών» διευκρινίζει η επίτιμος έφορος της ΙΖ' Εφορείας Κλασικών Αρχαιοτήτων της περιοχής και επί 30 χρόνια εκ των ανασκαφέων της, κ. Ακαμάτη. Αγαλματίδια της θεάς Αφροδίτης βρέθηκαν δεκάδες σε τάφους γυναικών και ανδρών όλων των εποχών στην Πέλλα.

Πουλάκι πήγε κι έκατσε σε γεωργού αλέτρι.

Δεν κελαηδούσε σαν πουλί, σαν τ' άλλα τα πουλάκια,

μόν' κελαηδούσε κι έλεγε ν- ανθρώπινη κουβέντα:

-Γεωργέ μ', που σπέρνεις τον καρπό, σπέρνεις, δε θα θερίσεις.

-Ποιος στο είπε εσένα, βρε πουλί, πως δε θα θενά θερίσω;

-Ψες ήμουνα στους ουρανούς μαζί με τους αγγέλους

κι άκουσα που σ' ανάφερναν με τους αποθαμένους.

~

 

Εγώ για την αγάπη σου θα φτιάσω' να φουστάνι,

φουστάνι από αγκαθιά, από κορμό του βάτου,

θα βάλω και στον κόρφο μου οχιά την πλουμισμένη.

Να με τρουπάει η αγκαθιά, να με τραβάει το βάτο,

να με δαγκώνει η οχιά κι εσένα να θυμάμαι.

~

 

-Θέλω κι εγώ, παιδάκι μου, κάτι να σε ρωτήσω:

στον κάτω κόσμο πόφτασες, πες μου, τ' ήβρες μπροστά σου;

 

-Εδώ, που ήρθα, μάνα μου, εδώ στον κάτω κόσμο,

ήβρα τα φίδια πλεχταριά και τις οχιές γαϊτάνι,

κι ένα φιδάκι κολοβό, μικρότερ' από τ' άλλα,

φωλίτσα ήρθε κι έφτιασε απάνω στο κεφάλι

και μόφαγε τα μάτια μου, που ήγλεπα τον κόσμο,

μόφαγε τη γλωσσίτσα μου την αηδονολαλούσα,

μόφαγε και τα χέρια μου, πόκανα τις δουλειές μου,

μόφαγε και τα πόδια μου, που επηγαινορχόμουν.

~

Ο Χάρος εβουλήθηκε να φτιάσει περιβόλι'

τό' σκαψε, το καλλιέργησε ναν το δεντροφυτέψει.

Φυτεύει νιες για λεμονιές, τους νιους για κυπαρίσσια,

φύτεψε τα μικρά παιδιά τριαντάφυλλα τρογύρω,

έβαλε και τους γέροντες φράχτη στο περιβόλι.

 ~

Ο κάτω κόσμος είν' κακός, γιατί δε ξημερώνει,

γιατί δεν κράζει ο πετεινός, δεν κελαδεί τ' αηδόνι.

Εκεί νερό δεν έχουσι και ρούχα δε φορούσι,

μόνο καπνό μαειρεύουσι και σκοτεινά δειπνούσι.

~

 

Κόκκιν' αχείλι εφίλησα κ' έβαψε το δικό μου,

και 'ς το μαντήλι το σύρα κ' έβαψε το μαντήλι,

και 'ς το ποτάμι το πλυνα κ' έβαψε το ποτάμι,

κ' έβαψε η άκρη τού γιαλού κ' η μέση τού πελάγου.

Κατέβη ο αιτός να πιή νερό κ' έβαψαν τα φτερά του,

κ' έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο.

~

Τάστρο τς αυγής το λαμπερό εκείνο μάς εθώρει,

και τάστρο νεχαμήλωσε και τό πε τού θαλάσσου,

και το θαλάσσι τού κουπιού, και το κουπί τού ναύτη,

κι ο ναύτης το διαλάλησε 'ς τη γη την οικουμένη.

~

 

Ως τα τώρα την καρδιά μου

την κρατούσα κλειδωμένη,

σιδερομανταλωμένη.

Τώρα θε να την ανοίξω,

μόσκο να τηνε γιομίσω,

ζάχαρι να την ταΐσω,

για το σκάσιμο ταντρώνε,

πείσμα των παλληκαριώνε,

πόχουν άσκημαις γυναίκες,

μαύρα κούτσουρα αγκαλιάζουν

και φιλούν κι' αναστενάζουν.

~

 

Να χεν η γης πατήματα κι ο ουρανός κερκέλια,

να πάθιουν τα πατήματα, νά πιανα τα κερκέλια,

ν' ανέβαινα 'ς τον ουρανό, να διπλωθώ να κάτσω,

να δώσω σείσμα τ' ουρανού, να βγάλη μαύρα νέφη,

να βρέξη χιόνι και νερό κι ατίμητο χρυσάφι,

το χιόν' να ρήξη 'ς τα βουνά και το νερό 'ς τσοι κάμπους,

'ς την πόρτα τση πολυαγαπώς τατίμητο χρυσάφι.

~

 

Ένα κομμάτι μάλαμα, ένα κομμάτι ασήμι,

εκόπη από τον ουρανό κ' έπεσε μεσ' 'ς τη διάβα,

κι' άλλοι το λένε σύγνεφο, κι' άλλοι το λένε αντάρα.

Κείνο δεν είναι σύγνεφο, κείνο δεν είν' αντάρα,

παρά είν' η κόρη τού παπά, πόρχετ' από ταμπέλι.

Βαστά τα μήλα 'ς την ποδιά, τα ρόιδα 'ς το μαντήλι.

Δυο μήλα της εγύρεψα, κι' αυτή μού δίνει τρία.

"Δε θέλω γω τα μήλα σου, τα τσαλοπατημένα,

θέλω τα δυο τού κόρφου σου, τα μοσκομυρισμένα".

~

 

Πολλά καλά κάνει ο Θεός κι ένα καλό δεν κάνει,

γιοφύρι μες στη θάλασσα και δεμοσιά στον Άδη.

Κι αν δεν εκίναγα να' ρθω, ας μου' κοβαν τα πόδια,

κι αν δεν σε καλογνώριζα, ας μου' βγαιναν τα μάτια,

κι αν δε σ' εσφιχταγκάλιαζα, ας μου' κοβαν τα χέρια,

κι αν δε σε γλυκοφίληγα, ας μου' κοβαν τ' αχείλι.

 

~

 

Στην πόρτα της Παράδεισος μηλιά είναι φυτρωμένη,

κρεμούν οι νιες τα ρούχα τους κι οι νέοι τ' άρματά τους'

κρεμάζουνε κι οι γέροντες τ' ασημοπίστολά τους,

κρεμάζουν τα μικρά παιδιά τα νακοστρώματά τους.

 

~

 

Άλλο δε σε μαραίνομαι, άλλο δε σε λυπούμαι'

την πρώτη νύχτα μες στη γη πώς θα την υποφέρεις;

Θα βρεις τα φίδι' αγκαλιαστά, οχιές περιπλεγμένες.

Κι ένα φίδι μαυρόφιδο, φίδι με δυο κεφάλια,

πήγε κι έφτιασε τη φωλιά μες στα κλεισμένα φρύδια.

 

~

Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει.

Είχα τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάμπους,

και το βοριά το δροσερό τον είχα στα καράβια.

Μα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιμήθη,

και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια.

Κι έτσι του δόθηκε καιρός τού Χάρου και σε πήρε.

 

 ~

Από τη γης βγαίνει νερό, κι οχ την ελιά το λάδι,

κι από τη μάννα την καλή βγαίνει το παλληκάρι.

Στάλα τη στάλα το νερό τρουπάει το λιθάρι,

κι η κόρη με τα νάζια της σφάζει το παλληκάρι.

 

~

 

"Δυο λειμό- (μωρή Θεώνη) νια χεις  'ς τον κόρφο,

που μυρίζουν σαν το μόσκο.

Δώσε μας και μας το ένα

να το παίξουμε 'ς τα χέρια.

-Γω σκαλίζω, γω ποτίζω,

γω λειμόνια δεν ορίζω.

Σύρτε 'ς τον περιβολάρη,

μπελκέ μου σάς κάνη χάρη."

Paul Sérusier (1864–1927), Synchrony in Green (1913), oil on canvas, 81.4 x 60.3 cm, Bilboko Arte Ederren Museoa / Museo de Bellas Artes de Bilbao, Bilbao, Spain. Wikimedia Commons.