O Πελοποννησιακός Πόλεμος στον 21ο αιώνα. The Peloponnesian War in the 21st Century

Τις μέρες αυτές παρουσιάζεται στο Κέντρο Πολιτισμού της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας (πρώην κινηματογράφος «Αλέξανδρος», απέναντι από τον Λευκό Πύργο) η μελέτη του Αντώνη Σαχπεκίδη «Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος στον 21ο αιώνα. Αναζητώντας τα αίτια της σύγχρονης παγκόσμιας κρίσης μέσα από τη διεισδυτική ματιά του Θουκυδίδη». (εκδ. Ελληνοεκδοτική).

Ποιο είναι το νήμα που συνδέει τον αρχαίο Πελοποννησιακό πόλεμο με τους δύο Παγκόσμιους πολέμους του 20ού αιώνα; Τι ήταν αυτό που προκαλούσε τους συνεχείς πολέμους στην Αρχαία Ελλάδα; Γιατί η ανθρωπότητα βρίσκεται διαρκώς υπό την απειλή του πολέμου; Ποιους εξυπηρετεί σήμερα η παγκόσμια κρίση; Τι φέρνει ο 21ος αιώνας στο πεδίο του γεωπολιτικού ανταγωνισμού των σύγχρονων μεγάλων δυνάμεων, και τι σημαίνει αυτό για τις «μικρές» χώρες; Αποφασίζουν οι πολιτικοί υπέρ του λαού; Για ποια δημοκρατία μιλάμε αιώνες τώρα και σε τι δημοκρατία ζούμε; Η αθηναϊκή δημοκρατία λειτουργεί και στην εποχή μας ως πρότυπο; Μπορεί ακόμη να μας εμπνέουν ο Θουκυδίδης ως πολίτης και ο Περικλής ως πολιτικός; Απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα θέλει να δώσει το βιβλίο.

If Thucydides was alive today, his views on the current situation in the Ukraine would be enlightening. His first acknowledgement would clearly be to ridicule the claim that any it is about democracy, self determination, terrorism or any of the other silly reasons trotted out ad nauseam. Looking at ‘The History of the Peloponnesian war‘ we can see an analogous event in the issues surrounding the Athenian actions in the Corinth–Corcyra conflict, which led to the reopening of hostilities between Athens and Sparta. In fact Russia makes a very good analogue for Sparta in this incident, and the USA  for Athens (with the Delian league being quite comfortably the EU).

Έχει ακόμα αξία ο Θουκυδίδης στις αρχές του 21ου αιώνα; Σε ένα συνέδριο το 2003 που διεξήχθη στο Πανεπιστήμιο Brown με θέμα ‘Πόλεμος, Ειρήνη και Συμφιλίωση στον Αρχαίο Κόσμο’ οι συμμετέχοντες που αντιπροσώπευαν τις κλασικές σπουδές, την ιστορία και τις πολιτικές επιστήμες εξέτασαν τα ζητήματα που θίξαμε παραπάνω. Στην καταληκτική συνεδρία ο πολιτικός επιστήμονας P. Terrance Hopmann παρατήρησε ότι ο κόσμος ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζει τα προβλήματα που προκαλούσαν την έκρηξη πολέμων μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων. Παρά τις προσπάθειες οργανισμών όπως τα Ηνωμένα Έθνη η διεθνής κοινότητα παραμένει κατεξοχήν άναρχη: αντιμετωπίζει ζητήματα ισορροπίας δυνάμεων και φόβους σχετικά με το δίλημμα ασφαλείας, προσπαθεί να υπερνικήσει την ανθρώπινη τάση να θεωρεί τους ‘Άλλους’ ακριβώς αυτό. Όπως ακριβώς στον αρχαιοελληνικό κόσμο, οι δυσκολίες στην εξεύρεση τρόπων για τη διευθέτηση των διαφορών αντί για την επίλυσή τους στο πεδίο της μάχης παραμένουν οι ίδιες. Οι περιστάσεις που οδήγησαν τις Ηνωμένες Πολιτείες να εισβάλουν στο Ιράκ την άνοιξη του 2003 λειτουργούν ως διδακτικό παράδειγμα αυτών των ζητημάτων. Αυτά είναι ζητήματα, επομένως, που ο ρεαλιστής Θουκυδίδης διέκρινε στο τελευταίο τρίτο του 5ου αιώνα π.Χ. και που εμείς μπορούμε επίσης να τα διακρίνουμε ολοκάθαρα στις αρχές του 21ου αιώνα.

«Αν θέλετε να καταλάβετε αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο, έχετε κάθε συμφέρον να διαβάσετε τον Θουκυδίδη» (Κορνήλιος Καστοριάδης). Thucydides; cast of a renowned bust at Holkham Hall (Pushkin Museum).

Σημειώνει ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου του: «Ο Θουκυδίδης είναι για τον ενεργό πολίτη, για εκείνον που θέλει να παρακολουθεί τα εθνικά αλλά και τα διεθνή θέματα, να τα κατανοεί και να ερμηνεύει σε βάθος, ασφαλής οδηγός, ιδιαίτερα στην εποχή μας, που τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ως συστημικοί μηχανισμοί παραπλάνησης και ενορχηστρωμένης παραπληροφόρησης, ασκούν ολοκληρωτικό έλεγχο στις πληροφορίες και στη σκέψη των ανθρώπων, ενώ μέσα από μια ιδεολογική, πολιτική και κοινωνική χειραγώγηση διαμορφώνουν συνειδήσεις». 

Δημοσιεύουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα από τον Επίλογο του βιβλίου:

Αν η αξία της ιστορίας βρίσκεται στη χρησιμότητά της, στον βαθμό που συμβάλλει στην αυτοσυνειδησία ενός λαού, ο Θουκυδίδης είναι, με αυτήν την έννοια, κατεξοχήν χρήσιμος για την πολιτική διαπαιδαγώγησή του. Κατά τον Άγγελο Ελεφάντη «η πολιτική τροφοδοτείται με ποικίλους τρόπους από την ιστορία, από την πραγματικότητα μέσα στη χρονικότητά της», αλλά ταυτόχρονα η πολιτική παράγει ιστορία, είναι «ἱστορία ἐν τῷ γεννᾶσθαι», έτσι ώστε «η ιστορική συνείδηση» να μπορεί να γίνεται «πολιτική κριτική συνείδηση». Από αυτήν τη σύζευξη της ιστορίας με την πολιτική που πετυχαίνει ο Θουκυδίδης, και μάλιστα ως πρωτοπόρος σε αυτήν τη διαλεκτική σύνθεση, δίνει νέες διαστάσεις τόσο στην ιστορία, που δεν είναι δυνατό να παρακάμπτει την πολιτική, όσο και στην πολιτική, που δεν μπορεί να αγνοεί την ιστορία.

Στο οικόπεδο 3 της κυπριακής ΑΟΖ εισήλθε τo τουρκικό σεισμογραφικό σκάφος "Barbaros", δήλωσε ο κυβερνητικός εκπρόσωπος της Κύπρου Νίκος Χριστοδουλίδης. Συνοδεύεται από τα υποστηρικτικά πλοία M/V Bravo και M/V Deep Supporter και μια φρεγάτα.

Η ιστορία διαμορφώνει συνειδήσεις. Ο Φίλιππος Ηλιού μιλά για την «ιστορία θεωρημένη και θεωρούμενη ως πολιτισμικό αίτημα, άρα και αίτημα πολιτικό: ο πολίτης και η αυτοσυνειδησία του, μέσω της γνώσης της ιστορίας», όπως και για το «κοινωνικό αίτημα της ιστορικής γνώσης και, ως εκ τούτου, της αυτογνωσίας». Ένας λαός, κάθε λαός, πρέπει να έχει ιστορική αυτοσυνειδησία, για να ξέρει «πού πατά και πού πηγαίνει». Λαός που δεν ξέρει τη θέση του στην ιστορία, είναι λαός χωρίς πυξίδα· είναι έρμαιο στη βουλιμία των εκάστοτε ισχυρών. Μέσα από την ιστορική αυτοσυνειδησία του θα βρει ο άνθρωπος απαντήσεις στις υπαρξιακές του αμφιβολίες, ώστε να υπερνικήσει τον αρχέγονο φόβο και να πάψει να υφίσταται παθητικά τη ζωή. Αναλαμβάνοντας την ευθύνη για την προσωπική του ελευθερία, θα γίνει πρωταγωνιστής της ζωής του και όχι μαριονέτα της ιστορίας. […]

Μια α-πολιτική θεώρηση της Ιστορίας του Θουκυδίδη είναι το ίδιο ελλιπής, όσο θα ήταν και μια ανιστορική αντιμετώπιση της πολιτικής. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ως πολιτικός με οξύτατη κρίση, αντιλαμβάνεται το πολιτικό βάθος σε κάθε πτυχή της ιστορικής αφήγησης του Θουκυδίδη και μεταφράζει ανάλογα, κάτι που δεν θα μπορούσε μάλλον να αντιληφθεί και να κάνει ένας φιλόλογος δίχως πολιτική πείρα. Αυτή η πολιτική διάσταση ενυπάρχει ή λανθάνει τόσο στα αφηγηματικά μέρη όσο και –κυρίως– στις δημηγορίες. Άλλωστε, πολιτικά πρόσωπα είναι οι ρήτορες που αγορεύουν ή πολιτικοστρατιωτικοί ηγέτες, που όλοι τους σκέφτονται και παρεμβαίνουν πολιτικά, με τη στενή ή την ευρεία έννοια του όρου. Αλλά και στην υπόλοιπη εξιστόρηση μπορεί να διακρίνει κανείς την πολιτική «ματιά» σε κρίσιμα σημεία, όπως λ.χ. όταν ο ιστορικός μιλά για το πνεύμα με το οποίο οι Αθηναίοι αποφάσισαν τη Σικελική εκστρατεία ή για τον Σπαρτιάτη στρατηγό Βρασίδα, που ήξερε από πόλεμο αλλά και από πολιτική, ή για τον Αλκιβιάδη και τις επιλογές του ή για τη στάση και τη συμπεριφορά της Σπάρτης, των εφόρων και των βασιλέων της, και φυσικά όταν μιλά για τον εμφύλιο πόλεμο στην Κέρκυρα αλλά και στην Αθήνα και στις άλλες πόλεις.

Idealised bust of Pericles. Marble, Roman copy of the 2nd century CE after a Greek original of ca. 440-430 BC. From the Villa Adriana, Tivoli.

Ακόμη και όταν στην πραγματική ζωή υπεισέρχεται ο «παράλογος» του Θουκυδίδη, το «παρὰ δόξαν», το απρόβλεπτο, αυτό που οι νεότεροι αποκαλούν «χαοτικές συμπεριφορές» της φύσης ή, στην περίπτωσή μας, «πανουργία της ιστορίας», ακόμη και σ' αυτές τις περιπτώσεις ο ικανός ηγέτης θα πρέπει να έχει σχέδια δράσης για όλες τις πιθανές εξελίξεις και να τις αξιοποιεί κατάλληλα, όπως και κάθε ευκαιρία («καιρόν») που μπορεί να παρουσιαστεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Περικλής […].

Η πολιτική είναι παντού και διέπει όλο το ιστορικό έργο του Θουκυδίδη, και συνεπώς με αυτό το πνεύμα πρέπει να το διαβάζουμε. Ακόμη και όταν ο Ιστορικός αφηγείται πολεμικά γεγονότα, έχει στο μυαλό του και την πολιτική τους διάσταση. Ως εκ τούτου μπορούμε να πούμε ότι ο Θουκυδίδης ξεκίνησε να γράφει την Ιστορία του ορμώμενος από πολιτικά κίνητρα· η πολιτική σκοπιά διατρέχει όλη την εξιστόρηση του πολέμου. […]

Μπροστά στην ανεκτίμητη επιστημοσύνη του έργου του παραγνωρίστηκε ή υποτιμήθηκε, αφελώς ή σκοπίμως –δεν εξετάζεται εδώ– η έντονη και επίμονη πολιτική παρέμβασή του. Η πρωτοτυπία της Ιστορίας, η αντικειμενικότητα και οι άλλες αρετές της επισκίασαν το ειδικό πολιτικό βάρος του έργου. Σε μιαν εκ νέου ανάγνωση του Θουκυδίδη με τα παραπάνω κριτήρια, θα πρέπει να ανιχνεύσουμε την πολιτική του διάσταση, να κατανοήσουμε σε βάθος την πολιτική του σκέψη, έτσι ώστε, προχωρώντας και πέρα από τα όρια του ίδιου του ιστορικού, να εμπλουτίσουμε τόσο μεθοδολογικά όσο και πραγματολογικά τα συμπεράσματά του, λαμβάνοντας υπόψη βέβαια και την κτηθείσα στο μεταξύ ιστορική πείρα και γνώση της ανθρωπότητας. Ο Θουκυδίδης μάς δίνει το κλειδί· για να ολοκληρωθεί όμως αυτή η διαδικασία, σε συνδυασμό και με την πρόβλεψη της εξέλιξης στο μέλλον, πρέπει «να βάλει και ο αναγνώστης το μυαλό του».

Μελετώντας επισταμένως τον Θουκυδίδη αποκτά κανείς την ικανότητα να κατανοεί καλύτερα διεισδύοντας στο βάθος των γεγονότων, να αναλύει πληρέστερα και να αποφαίνεται με μεγαλύτερη βεβαιότητα για ό,τι συμβαίνει στην εποχή μας, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την πολιτική στη χώρα μας αλλά και τις διεθνείς εξελίξεις. Αυτό που έχουμε ανάγκη σήμερα δεν είναι ο εθνικός ναρκισσισμός, που συστηματικά καλλιεργείται από την επίσημη ιστορία, αλλά η ατομική όσο και η συλλογική αυτογνωσία, για να μπορέσουμε να αναζητήσουμε και να αναπτύξουμε τις πραγματικές μας δυνατότητες.

Ο Αντώνης Σαχπεκίδης είναι κλασικός φιλόλογος-συγγραφέας και δίδαξε στη δημόσια και στην ιδιωτική εκπαίδευση. Ανέπτυξε, από τα φοιτητικά του ακόμη χρόνια, έντονη πολιτική δράση, για την οποία και υπέστη πολλαπλές πολιτικές διώξεις. Έχει συγγράψει βασικά εκπαιδευτικά βιβλία για τις εισαγωγικές εξετάσεις των Α.Ε.Ι. Στο βιβλίο αυτό, καρπό πολύχρονης ενασχόλησης με τον Θουκυδίδη και τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, αναδεικνύει τον πολιτικό Θουκυδίδη και την επικαιρότητά του.