Δήμητρα Μήττα, «Η κυρία Ζωή»

Charles Ginner, “The Café Royal”, 1911

Στην Ε.Μ.

Την έβλεπα σχεδόν μέρα παρά μέρα. Στην αρχή δεν έδωσα σημασία αλλά μετά… Τι στην ευχή, τόσους συγγενείς νεκρούς, τόσους φίλους… Της πέθαιναν όλοι; Συνήθως καθόταν στο πιο ακριανό τραπέζι της αίθουσας δεξιώσεων, έγερνε το κεφάλι της πολύ κοντά στο τραπέζι και έπινε τον καφέ –δεν χρειαζόταν  να σηκώσει πολύ το φλιτζανάκι από το πιατάκι, έτρεμε και το χέρι της, προφανώς θα φοβόταν μήπως χύσει τον καφέ. Βουτούσε το κουλουράκι και αργά το γυρνούσε στο στόμα της.  Προσηλωμένη σε αυτό, δεν μιλούσε πολύ, σχεδόν καθόλου, μόνο όταν της απηύθυναν τον λόγο, και πάντα με λίγες κουβέντες. Την άφηναν στην ησυχία της, αν και έμεναν με την απορία αν ήταν συγγενής του τεθνεώτος ή γειτόνισσα. Αλλά τέτοιες ώρες, τέτοια λόγια.

Amedeo Modigliani, “Jeanne Hébuterne avec un col blanc”, 1919

Ήταν ντυμένη πάντα στα μαύρα, μαύρα ήταν βαμμένα και τα μαλλιά της, είχε κυρτή πλάτη, πολύ κυρτή, κρατούσε μπαστούνι και το βήμα της ήταν αβέβαιο, μερικές φορές νόμιζα ότι θα πέσει, όμως συγκρατιόταν ή τη συγκρατούσαν –«μόνη σας είστε;», «μόνη, ευχαριστώ, τα καταφέρνω». Αυτές ήταν οι κουβέντες της. Και τα τελευταία συλλυπητήρια στην οικογένεια, την ώρα που έφευγε. Την περίμενε πάντα ένα ταξί, έμπαινε μέσα και χανόταν μέχρι την επόμενη κηδεία. Ποια ήταν;  

 Νικόλαος Κουνελάκης, “Η Οικογένεια του Καλλιτέχνη”, π. 1865

Καταρχάς θα πρέπει να ήταν εβδομήντα πέντε με ογδόντα χρονών. Καλοβαλμένη μέσα στα ρούχα της, όχι φτωχικά, με μια παλιά κοκεταρία που πρόδιδε το φουλάρι που στόλιζε τον λαιμό της, διαφορετικό κάθε φορά αλλά πάντα σε μαύρες αποχρώσεις, τσάντα δερμάτινη αλλά όχι ακριβή και αυτή, τίποτε το εξεζητημένο, μια αξιοπρεπής ηλικιωμένη κυρία, κανένα κόσμημα. Προσπάθησα να βγάλω και άλλα συμπεράσματα από την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των τεθνεώτων που συνόδευε στην τελευταία τους κατοικία. Δεν έβγαζα άκρη. Ερχόταν σε κηδείες πλούσιες και με πολυκοσμία αλλά και σε κηδείες φτωχικές και με ελάχιστο κόσμο, λαϊκό, καμιά φορά ήταν οι δυο τρεις συγγενείς ή γείτονες ενός μοναχικού και αυτή. Τι στην ευχή… Ποια ήταν; Τόσα χρόνια κηπουρός στο νεκροταφείο, τα μάτια μου είχαν δει, κι αν είχαν δει. Και τι δεν είχαν δει… Όμως αυτή; Άρχισα να την παρακολουθώ. Πότε ερχόταν; Κάθε πότε; Πάλι δεν έβγαλα άκρη, δεν υπήρχε τακτικότητα στις επισκέψεις της. Αποφάσισα να την πλησιάσω.

 Edward Le Bas, “Café Scene”, 1939

-              Σας βλέπω συχνά εδώ.

Σήκωσε το κεφάλι της από το φλιτζανάκι με κοίταξε. Δεν είπε κουβέντα.

-              Θέλετε να σας βοηθήσω να πάτε στο ταξί;

-              Όχι, όχι, αρνήθηκε ευγενικά και λίγο φοβισμένα.

Την επόμενη φορά διαμείφθηκε ο ίδιος διάλογος. Και τη μεθεπόμενη. Επέμενα.

-              Πρέπει να το κάμνω μόνη μου, χωρίς βοήθεια, είπε την πέμπτη φορά.

Την επόμενη ή τη μεθεπόμενη φορά από εκείνη την πέμπτη που μου είχε απαντήσει, πρόσθεσε και μερικές ακόμη κουβέντες.

-              Είναι συγγενείς σας;

-              Ποιοι;, με ρώτησε με απορία, και αυτή ήταν η τελευταία της λέξη για εκείνη τη φορά. Την παραεπόμενη:

-              Ο μακαρίτης ήταν συγγενής σας;

-              Δεν τον γνώριζα.

-              Οι άλλοι νεκροί;

-              Κανέναν δεν ήξερα.

-              Γιατί έρχεστε;

Gustav Klimt, “Le Grand Peuplier II”, 1902-1903. Huile sur Toile, 100,8x100,7 cm. Vienne, Leopold Museum.

Σε αυτήν την ερώτηση μεσολάβησαν τέσσερις ακόμη κηδείες μέχρι να μου απαντήσει. Στο μεταξύ, υπέθεσα ότι η μοναξιά την έκανε να καταφεύγει στη λύση του νεκροταφείου, για να βλέπει ανθρώπους, να οσφραίνεται τη μυρωδιά τους, να ακούει τις κουβέντες τους, ζωντανή ανθρώπινη λαλιά, να βεβαιώνεται ότι ο κόσμος υπάρχει.

-              Με παίρνουν τηλέφωνο και μου λένε σε ποια πρέπει να πάω.

-              Ποιος σας τηλεφωνεί.

-              …

-              Όποιος και να σας παίρνει, εσείς γιατί το κάνετε; Γιατί υπακούτε;

-              Είμαι τιμωρημένη.

Τιμωρημένη…

-              Ποιος το λέει;

-              Αυτός που μου τηλεφωνεί.

-              Ποιος είναι; Τον ξέρετε;

-              Ο Θεός.

Μάγδα Λεβεντάκου, “Διωγμός”, 1991

Έκανα πίσω. Αυτό μου έλειπε τώρα… Να μπλέκω με μια σαλεμένη, με μια θεόπληκτη. Με μια τρελή; Από τότε που η κυβέρνηση έκλεισε το ψυχιατρείο, γέμισε η πόλη από δαύτους –η οικονομική κρίση έφταιγε, γι’ αυτό το σφράγισαν και χάσκει τώρα το κτίριο άδειο, ας αναλάβουν και οι άφραγκοι συγγενείς των σαλεμένων, έτσι είπαν, το άφραγκοι δεν το είπαν… Ποιοι, στο διάβολο, τους πίστευαν ακόμη; Και τους ψήφιζαν.

Μεσολάβησαν αρκετές κηδείες, μέχρι να την ξαναπλησιάσω. Τρελή… Δεν φαινόταν για τέτοια. Καθαρή, σινιαρισμένη, αξιοπρεπής σε όλα της, μοναχική μέσα στον κόσμο, ερχόταν, καθόταν στη συνηθισμένη της θέση, έπινε τον καφέ, έτρωγε το κουλουράκι, μάζευε τα ψιχουλάκια από τη φούστα της, τα εναπόθετε στο τραπέζι, έδινε τα συλλυπητήριά της, έφευγε.

-              Είστε σίγουρη ότι είναι ο Θεός στο τηλέφωνο;

-              …

-              Και γιατί σας τιμωρεί;

-              Λέει ότι έκανα άσχημα πράγματα στη ζωή μου κι ότι αν έρχομαι στις κηδείες, μπορεί να καταλάβω τι κακό έκανα.  Και να ζητήσω συγγνώμη.

-              Από ποιον; Γιατί; Τι κάνατε;

-              Δεν λέει.

-              Τότε;

Ανδρέας Βουρλούμης, “Τρείς Γυναίκες”, 1958

-              Μου είπε ότι θα καταλάβω μόνη μου, θα μάθω αν έρχομαι στις κηδείες.

Δεν έβγαζαν και πολύ νόημα όλα αυτά. Τη λυπήθηκα. Αυτήν και τη μοναξιά της. Και το γεγονός ότι κάποιοι της έκαμναν γυμνάσια –άκου να τη φέρνουν τη γυναίκα κάθε τρεις και δύο στο νεκροταφείο… Μήπως  τα βγάζει από το μυαλό της; Είτε ήταν μια επινοημένη ιστορία είτε πραγματική εμένα μου κίνησε την περιέργεια. Αυτή η γυναίκα, η ηλικιωμένη κυρία. Θα μπορούσε να είναι η μάνα μου… Έχω καιρό να την επισκεφτώ.

-              Θέλετε να γνωρίσετε το νεκροταφείο;

Τόσα χρόνια κηπουρός εκεί το ήξερα καλύτερα από το σπίτι μου. Άσε που μου έλειπε τις Δευτέρες που δεν πήγαινα. Και στις διακοπές το μυαλό μου ήταν συνέχεια εκεί, στα μάρμαρά μου. Όχι στους ανθρώπους τους ζωντανούς –μπα, αυτοί ίδιοι είναι παντού-, αλλά στους νεκρούς και στα σπίτια τους, στους κήπους μου. Αυτούς περιποιόμουν εγώ.

Πληρωνόμουν με τον μήνα από τους συγγενείς του εκλιπόντος, για να ανάβω το καντηλάκι, να κρατώ καθαρό το μάρμαρο, να φυτεύω λουλούδια. Πανσέδες πολύχρωμους τον χειμώνα, κατιφέδες την άνοιξη και το καλοκαίρι. 

Κωνσταντίνος Μαλέας, “Εκκλησάκι με Δέντρα “, π. 1920

Άσπρα τα μνήματα, γίνονταν πολύχρωμα από τα λουλούδια που έφερναν οι συγγενείς και από τα φυτεμένα λουλούδια. Ειδικά κάθε Μεγάλη Παρασκευή που ο κόσμος θυμόταν τους νεκρούς του. Περισσότερο μου άρεζε το νεκροταφείο το σούρουπο, με τη δύση του ήλιου, άδειαζε από τους ανθρώπους, έφευγαν, φοβόντουσαν το βράδυ –ποτέ μου δεν κατάλαβα τι –τα φαντάσματα; τη συνείδησή τους; Δεν βαριέσαι… Σημασία έχει ότι έφευγαν και απολάμβανα την ηρεμία του χώρου. Καμιά φασαρία μέσα στο νεκροταφείο, οι ήχοι της πόλης έφταναν εξασθενημένοι και εξουθενωμένοι, περισσότερο ακούγονταν τα τζαμάκια στα ράφια των τάφων -κουνιόντουσαν με το παραμικρό φύσημα του ανέμου μέσα στη ράγα τους-, εκεί που οι συγγενείς έβαζαν τη φωτογραφία του νεκρού ή κανένα άλλο αναμνηστικό. Ένα κομπολόι, ένα πολύχρωμο μπουκαλάκι, κάτι αγγελάκια, τα παπουτσάκια του χορού ενός μικρού παιδιού, το κοκαλάκι του… Τα περισσότερα από αυτά χάνονταν μετά από λίγο καιρό. Άλλοι τα έπαιρναν για να τα βάλουν στους τάφους των δικών τους νεκρών, άλλοι για να τα πουλήσουν. Ίδιοι οι άνθρωποι πάντα, και στον πόνο ακόμη, και στη θλίψη. Έμποροι.     

-              Πώς σας λένε;

-              …

Άρχισα να την παίρνω μαζί μου ένα γύρο στο νεκροταφείο με το μικρό ανοιχτό αμαξάκι με τέντα από πάνω, που πολύ με διευκόλυνε στις μετακινήσεις μου.

-              Είδα ένα τέτοιο σε γήπεδο με γκαζόν κάτω και λοφάκι. Στην τηλεόραση το είδα.

-              Αυτό είναι, μπράβο κυρία…

Σταμάτησα περιμένοντας να μου πει το όνομά της, δεν μου το είπε. Συνέχισα.

-              Κι εγώ σε γήπεδο γκολφ το είδα, όχι πραγματικό, σε ταινία. Μ’ άρεσε και είπα ότι ένα τέτοιο θέλω. Το βρήκα και το αγόρασα. Το έκανα δώρο στον εαυτό μου.

-              Δώρο στον εαυτό σας; 

Ντράπηκα;

-              Δεν το κάνω συχνά, μην νομίζετε... Συνήθως στους άλλους, Αλλά να, είπα κι εγώ, κάτι για μένα… 

Επιτύμβια στήλη με μια οικογένεια, π. 360 π.Χ. Αττικό πεντελικό μάρμαρο, (171,1 εκατοστά). Στο κέντρο αυτής της επιτύμβιας στήλης, ένας γενειοφόρος άνδρας με ένα μανδύα ριγμένο πάνω στα πόδια του και κάτω του κορμού κάθεται σε άκαμπτο προφίλ σε Δίφρο (= Σκαμνάκι με τέσσερα ορθογώνια πόδια χωρίς πλάτη) κατέχει ένα ραβδί στο υψωμένο το δεξί του χέρι. Πίσω του στέκεται με ένα πέπλο με πόρπες γυναίκα που το χέρι της κρατά  το χέρι ενός μικρού κοριτσιού. Το παιδί, ντυμένο με χιτώνα ζωσμένο ψηλά πάνω από τη μέση του, κοιτάζει επίμονα έξω το θεατή. Μια τέταρτη, τώρα αποσπασματικά, γυναικεία μορφή στέκεται στα αριστερά της ομάδας. Με το αριστερό της χέρι, αγγίζει απαλά το χέρι που κάθεται ο άνθρωπος. Τόσο ο ίδιος όσο και η καλυμμένη γυναίκα πίσω του με βλέμμα ευθεία μπροστά, σαν η νεαρή γυναίκα, που τους κοιτάζει πάνω από  αυτούς, να είναι αόρατη. Η εντύπωση είναι ότι αυτή η νεαρή γυναίκα ανήκει σε έναν κόσμο ξεχωριστό από εκείνο των τριών άλλων προσώπων. Το όνομα του εκλιπόντος θα είχε εγγραφεί για τη διαμόρφωση θέσεων που περιβάλλεται αρχικά αυτήν την ανάγλυφη παράσταση, αλλά τώρα λείπει. Χωρίς αυτή την επιγραφή δεν είναι σαφές εάν ο άνδρας και μέλη της οικογένειάς του θρηνούν μία  νεκρή κόρη που τους κοιτάζει, ή εάν η καλυμμένη γυναίκα που στέκεται πίσω από τον καθιστό Έλληνα είναι σε πένθος ουσιαστικά για τον νεκρό πατέρα της. Παρά την ασάφεια της σκηνής, παραμένει μια από τις πιο συγκινητικές σε επιτύμβια ανάγλυφα από την κλασική περίοδο.

Στην αρχή της έδειξα πόσο μεγάλο ήταν το νεκροταφείο μου, μετά την πήγα στους οικογενειακούς τάφους –πολύ με ταλαιπωρούσαν αυτοί, ειδικά το ψιλόβροχο που άφηνε στίγματα πάνω στα πολύχρωμα μάρμαρα, «δείτε πανάκριβο μάρμαρο και λούσο, κυρία…», πάλι έμεινε μετέωρο αυτό το κυρία, χωρίς συμπλήρωμα. Την πήγα στους τάφους των απόρων, των φτωχών, κάποιων ηλικιωμένων που δεν είχε εμφανιστεί κανένας συγγενής στο γηροκομείο ή στο νοσοκομείο όπου είχαν πεθάνει.

-              Κι εκεί; Τι είναι εκεί; 

Μια μεγάλη περιοχή στη νοτιοδυτική άκρη νεκροταφείου, σκέτοι σταυροί, μεταλλικοί, γυάλιζαν από μακριά, ίδιοι όλοι. Σπάνια οι άνθρωποι έφταναν τόσο μακριά, μόνο όσοι είχαν το δικό τους πλάσμα θαμμένο. Κάποιοι, από μακριά βλέποντας, υπέθεσαν ότι ήταν τάφοι στρατιωτών τόσο ομοιόμορφοι και στη σειρά που ήταν. Την πήγα. Μικροί τάφοι, τόσοι δα, λιλιπούτιοι. Τάφοι βρεφών αβάπτιστων, με αρκουδάκια ή χωρίς πάνω στον σταυρό, σπάνια με φωτογραφία -κάποια είχαν πεθάνει ημερών, ποιος και πώς να τα φωτογραφίσει; Πόσο μικροί ήταν οι τάφοι… Περπάτησε ανάμεσα. Άγγιζε τους σταυρούς. 

-              Πώς σας λένε; την ξαναρώτησα στη δέκατη όγδοη κηδεία.

-              Ζωή, μου απάντησε δύο κηδείες μετά.

-              Κυρία Ζωή, θέλετε να με βοηθάτε στις δουλειές εδώ στο νεκροταφείο.

Με κοίταξε δύσπιστα.

Στάθηκε απρόθυμη για αρκετό καιρό. Μετά –βαρέθηκε τις πολλές κηδείες; ποιος ξέρει…– άρχισε να έρχεται μαζί μου. Παρακολουθούσε τι κάνω –στεκόταν δύο βήματα πίσω και πλάι μου ή δύο βήματα πλάι μου στα στενά διαχωριστικά του νεκροταφείου. Κάποια στιγμή μου ζήτησε το υγρό για τα τζάμια. Καθάρισε με μια επιμέλεια… Σαν να επρόκειτο για τα τζάμια σπουδαίου σαλονιού ή για τη βιτρίνα καταστήματος. Μετά έκανε και άλλα. Καθάριζε τα μάρμαρα, άναβε τα καντηλάκια, πετούσε τα ξερά λουλούδια από τις ανθοστήλες.

-              Αυτό δεν είναι στη δουλειά μας. Έπειτα, οι συγγενείς μπορεί να τα θέλουν εκεί», της είπα.

Εξακολουθούσε να το κάνει.

-              Δεν είναι όμορφα, μαρτυρούν εγκατάλειψη. Οι νεκροί τη νιώθουν την εγκατάλειψη.  

Προσπάθησα ξανά, δεν άκουγε.

-              Αυτό είναι το σωστό.

Και μετά:

-              Αυτοί οι τάφοι γιατί είναι αφρόντιστοι;

-              Δεν ζήτησε κανείς να τους περιποιούμαστε.

Κάθε φορά φρόντιζε και από έναν τέτοιον εγκαταλελειμμένο τάφο.

Σιγά σιγά πέταξε το μπαστούνι. Μέσα στους άσπρους τάφους ξεχώριζε η μαύρη της φιγούρα. Πήρε πρωτοβουλίες. Κυρίως στην περιοχή των αβάφτιστων βρεφών. Φύτεψε στο καθένα από ένα λουλούδι. Τα πότιζε. Τα έβλεπε να πετούν φύλλα και λουλούδια ή να χαλούν. Τα άλλαζε, το ταξί της κορνάριζε.

-              Ακόμα σου τηλεφωνούν κυρία Ζωή;

-              Ναι.

-              Ποιος;

-              Ο Θεός. Μπορεί και τα παιδιά μου…

Αυτό κι αν ήταν… Γιατί να θέλουν τα παιδιά της να την ξαποστέλνουν στο νεκροταφείο; Παλαβοί είναι και βασανίζουν τη γυναίκα; Πρέπει να επισκεφτώ τη μάνα μου, τόσες μέρες το λέω και δεν το κάνω, πότε; Δεν την μπορώ.  

George Edmund Butler, “A roadside cemetery near Neuve Eglise, April 1917”. 

Έμαθα να την περιμένω. Έμαθα να ξεχωρίζω τη φιγούρα με τα μαύρα ρούχα της, κυρίως τον χειμώνα, μ’ εκείνες τις ομίχλες που έπεφταν στην πόλη. Και απ’ ό,τι κατάλαβα ερχόταν κι όταν δεν ήμουν εγώ εκεί. Ανήμερα των Χριστουγέννων.

Δεν πηγαίνω στη δουλειά ανήμερα των Χριστουγέννων, μένω με την οικογένεια, βρισκόμαστε όλοι μαζί . Αυτή τη φορά πήγα. Μετά το μεσημεριανό εορταστικό φαγητό. Είχε πολύ φασαρία, «φέρε τη σαλάτα, κόψε το κρέας, βγάλε το γλυκό από το ψυγείο, πού είναι το μαχαίρι, μα γιατί δεν είναι στη θέση τους τα πράγματα; δώσε το νερό, φέρε το κρασί…», όλες οι κουβέντες φωναχτά για να ακουστούν μέσα στην πολύ βαβούρα, ο ένας στη μια άκρη του τραπεζιού, ο άλλος διαγώνια απέναντι, δυνατά και συνέχεια, όλοι μιλούσαν δυνατά και συνέχεια, να μην προλάβει κανείς και πει κάτι που θα χαλούσε την εορταστική ατμόσφαιρα, ένας καυγάς –ποιος ξέρει για ποιο λόγο, ποτέ δεν ήταν ο πραγματικός– έλειπε η μάνα μου, κι εγώ έχω συνηθίσει στην ησυχία των νεκρών μου.

Τράβηξα για το νεκροταφείο μου. Ωραίο απόγευμα, με ομίχλη. 

Την ξεχώρισα από μακριά, δεν ήταν δα και πολύς κόσμος, σχεδόν κανένας. Όρθια, ακίνητη, με σηκωμένο το κεφάλι ψηλά, στον ουρανό, ίσιωνε το κορμί της, η καμπούρα της μίκραινε. Έμοιαζε να ρουφά τη δροσιά της ομίχλης –«κατέβηκε χαμηλά ο ουρανός κι αγκάλιασε τη γη, είμαι κι εγώ στον ουρανό, δεν πατώ στη γη». Άπλωσε τα χέρια της κι άρχισε να γυρνά γύρω γύρω –είχε κλειστά τα μάτια της; δεν μπορούσα να διακρίνω. Τραγουδούσε; «Ο χώρος μου, το σπίτι μου, η ανάταξή μου, ο στόχος μου, ο σκοπός μου, οι φίλοι μου, η σιωπή μου.»

Για αρκετές μέρες δεν την είδα.

-              Κρυολόγησα, μου είπε, χωρίς να εξηγήσει πώς, αναμενόμενο για μένα που ήξερα, είχε μείνει ώρες στην υγρή αυλή μας.

-              Μας έλειψες.

Συνεχίσαμε την κοινή ζωή μας.

-              Να προσέχεις, κυρία Ζωή. Να κλειδώνεις καλά το σπίτι σου το βράδυ. Πάλι μπήκαν μέσα σε σπίτι ηλικιωμένης, τη βίασαν και της έκλεψαν ό,τι είχε.

-              Εμένα δεν μου συμβαίνει ποτέ τίποτε, αφήνω συνέχεια την πόρτα ξεκλείδωτη, ανοίγω σε όποιον μου χτυπά. Δεν με πειράζει να με κλέψουν –τι θα βρουν στο σπίτι; Κι αν με βιάσουν, όπως λες, καλά θα είναι. Να νιώσω κι εγώ κάποιον να με αγκαλιάζει.

Μήπως να το έκαμνα εγώ; Θα έκλεινα τα μάτια και θα το έκαμνα. Λίγη χαρά για ’κείνη. Τι κόστος για μένα; Η μάνα μου κλειδώνει;

Για λίγο καιρό εξαφανίστηκε. Μετά, την είδα ξανά, περπατούσε σιγά και σαν στο πλάι, όχι κατ’ ευθείαν μπροστά, κοιτούσε συχνά πίσω της:

-              Δεν χτυπάει πια το τηλέφωνο, δεν με στέλνουν σε κηδείες. Μια φορά μόνο χτύπησε, μου απαγόρευσαν να ξανάρθω. Περνάω καλά εδώ, έτσι μου είπαν, δεν είναι πια τιμωρία να έρχομαι στο νεκροταφείο.

-              Ποιος ήταν στο τηλέφωνο, κυρία Ζωή;

-              Δεν χρειάζομαι, λέει, άλλη τιμωρία, εξαγνίστηκα...

-              … Ποιος, κυρία Ζωή;

-              … Τον παρακάλεσα, την παρακάλεσα, τους παρακάλεσα, τις παρακάλεσα για λίγη ακόμη. Τιμωρία. Δεν μ’ άκουσε. Δεν μ’ άκουσαν. Με τιμωρούν σκληρά. 

-              Ποιος;

Έμεινε εκεί να μουρμουρίζει, να παρακαλά, ζητιάνα που ζητιάνευε για λίγη ακόμη τιμωρία, για λίγη ακόμη ζωή. Ζει η μάνα μου;

-              Έχει κανένα μέρος να μένω εδώ; Εκεί στο παράσπιτο μήπως;

Άργησα, γιατί; Το ταξί κορνάρισε επίμονα. Η κυρία Ζωή χαμήλωσε το κεφάλι της, η καμπούρα της μεγάλωσε, το βάδισμά της έγινε ασταθές. Έγινε ξανά η παλιά κυρία του ακριανού τραπεζιού στην αίθουσα των δεξιώσεων μετά από κάποια κηδεία.

Τις επόμενες μέρες έφτιαξα το παράσπιτο. Μάζεψα τα εργαλεία σε μια γωνιά –δεν μπορούσα να τα πάω αλλού- έφερα ένα κρεβάτι, έστρωσα ένα κιλίμι κάτω, ένα στον τοίχο, να γίνει όμορφο το παράσπιτο. Όταν θα ξαναρχόταν, θα την έφερνα εδώ, θα την αγκάλιαζα, μπορεί και να την κοιμόμουν. 

Νικόλαος Κουνελάκης, “Ζωή Καμπάνη”, π. 1865

Δεν ξαναφάνηκε, είχα αργήσει. Κράτησα το παράσπιτο συμμαζεμένο. Κι η μάνα μου;

(Δεν μπορώ να αφήσω έτσι την κυρία Ζωή, πώς την άφησα;)

Δήμητρα Μήττα

Χριστούγεννα 2013

Πρωτοδημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού το Κοράλλι (Ιανουάριος - Μάρτιος 2014).

Βρέθηκε εξωπλανήτης που είναι πράγματι πολύ… έξω. Astronomers Discover Extrasolar Gas Giant 13,000 Light-Years Away

Καλλιτεχνική απεικόνιση του εξωπλανήτη Ogle-2014-BLG-0124 που είναι από τους πιο μακρινούς που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Astronomers using NASA’s Spitzer Space Telescope and the Polish Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE) telescope at the Las Campanas Observatory in Chile have discovered one of the most distant exoplanets known – a gas giant planet approximately 13,000 light-years away, called OGLE-2014-BLG-0124Lb. This artist’s conception shows OGLE-2014-BLG-0124Lb. Image credit: Christine Pulliam / CfA.

Ομάδα αστρονόμων αμερικανικών πανεπιστημίων και του Κέντρου Αστροφυσικής Harvard-Smithsonian χρησιμοποιώντας το διαστημικό τηλεσκόπιο Spitzer και το τηλεσκόπιο Ogle Warsaw στη Χιλή ανακάλυψαν έναν ακόμη εξωπλανήτη. Πρόκειται για ένα γίγαντα αερίου με μέγεθος παρόμοιο με εκείνο του Δία ο οποίος βρίσκεται σε απόσταση 13 χιλιάδων ετών φωτός από τη Γη. Ο Ogle-2014-BLG-0124 όπως ονομάστηκε ο εξωπλανήτης αυτός είναι από τους πιο μακρινούς που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα.

Η συντριπτική πλειοψηφία των περίπου δύο χιλιάδων εξωπλανητών που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα βρίσκονται σε αποστάσεις 10-100 φορές κοντινότερες στη Γη από την απόσταση στην οποία βρίσκεται ο Ogle-2014-BLG-0124. Η ανακάλυψη έγινε με τη μέθοδο του βαρυτικού φακού και ανάμεσα στα άλλα θεωρείται σημαντική επειδή στην περιοχή του γαλαξία μας που εντοπίστηκε ο πλανήτης οι επιστήμονες πιστεύουν ότι είναι… άγονη.

Η τεχνική

Στην καλλιτεχνική απεικόνιση απεικονίζεται το σημείο που βρίσκεται ο εξωπλανήτης Ogle-2014-BLG-0124 και με το πρώτο βέλος (αριστερά) σημειώνεται το ηλιακό μας σύστημα. Οι κουκκίδες απεικονίζουν άλλους εξωπλανήτες και όπως είναι φανερό ο Ogle-2014-BLG-0124 είναι από τους πιο μακρινούς που έχουν εντοπιστεί. Η περιοχή του Γαλαξία στην οποία βρίσκεται ο Ogle-2014-BLG-0124 θεωρείται ότι δεν είναι φιλική στη παρουσία πλανητών. This map of our Milky Way Galaxy shows the location of the gas giant OGLE-2014-BLG-0124Lb and other exoplanets discovered with microlensing. Image credit: NASA / JPL-Caltech.

Η μέθοδος του βαρυτικού φακού (ή μικροφακού) που αναπτύχθηκε πρόσφατα έχει συμβάλει πολύ στη διαστημική εξερεύνηση τα τελευταία χρόνια. Η τεχνική βασίζεται σε ένα φαινόμενο που προβλέπεται από τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας, και βρίσκει εφαρμογή κυρίως στην αναζήτηση πλανητών. Οι ερευνητές επικεντρώνουν την προσοχή τους όταν ένα άστρο περνάει μπροστά από ένα άλλο, πιο μακρινό άστρο.

Κατά το πέρασμα αυτό το βαρυτικό πεδίο του πιο κοντινού άστρου – το οποίο σύμφωνα με τη Γενική Σχετικότητα κάμπτει τον περιβάλλοντα χωροχρόνο – διαθλά το φως του πιο μακρινού άστρου λειτουργώντας σαν μεγεθυντικός φακός μέσα από τον οποίο το άστρο και οι πλανήτες που κινούνται γύρω από αυτό γίνονται ορατά από τη Γη.

Το αποτέλεσμα είναι να αυξάνει το μέγεθος και η φωτεινότητα ενός κοσμικού σώματος ως και 20 φορές. Η ίδια μέθοδος χρησιμοποιείται και για τον εντοπισμό πολύ μακρινών γαλαξιών. Χρησιμοποιούνται ως βαρυτικοί φακοί πολύ μεγάλοι γαλαξίες οι οποίοι στρεβλώνουν και μεγεθύνουν το φως των γαλαξιών που βρίσκονται σε πιο μακρινές αποστάσεις.

Το πρώτο «φως» στη σκοτεινή ύλη. Dark matter even darker than once thought

Οι νέες παρατηρήσεις... φωτίζουν τη μυστηριώδη σκοτεινή ύλη. Using visible-light images from Hubble, the team was able to map the post-collision distribution of stars and also of the dark matter (coloured in blue). The clusters shown here are, from left to right and top to bottom: MACS J0416.1–2403, MACS J0152.5-2852, MACS J0717.5+3745, Abell 370, Abell 2744 and ZwCl 1358+62. Credit: NASA, ESA, D. Harvey (École Polytechnique Fédérale de Lausanne, Switzerland), R. Massey (Durham University, UK), the Hubble SM4 ERO Team, ST-ECF, ESO, D. Coe (STScI), J. Merten (Heidelberg/Bologna), HST Frontier Fields, Harald Ebeling(University of Hawaii at Manoa), Jean-Paul Kneib (LAM)and Johan Richard (Caltech, USA)

Για πρώτη φορά οι επιστήμονες πιστεύουν ότι βρήκαν ενδείξεις πως η σκοτεινή ύλη αλληλεπιδρά με τον εαυτό της, μέσω μιας άλλης (άγνωστης) δύναμης πέρα από τη βαρύτητα - συνεπώς δεν είναι τελείως σκοτεινή.

Οι παρατηρήσεις

Οι ερευνητές Massey et al μελέτησαν έμμεσα τη συμπεριφορά της σκοτεινής ύλης παρακολουθώντας την ταυτόχρονη σύγκρουση 4 γαλαξιών στο σμήνος γαλαξιών Abell 3827, σε απόσταση 1,3 δισεκατομμυρίων ετών από τη Γη. Hubble Space Telescope image of the core of Abell 3827, with light from the four bright galaxies subtracted to reveal the background lens system. Colours show the F814W (red), F606W (green) and F336W (blue) bands, and the colour scale is square root. Linearly spaced contours show line emission at 835.5 nm from VLT / MUSE integral field spectroscopy. Residual emission near galaxies N.3 and N.4 may be a demagnified fifth image or merely imperfect foreground subtraction, so we do not use it in our analysis.

Οι παρατηρήσεις συγκρούσεων γαλαξιών, οι οποίες έγιναν με το Πολύ Μεγάλο Τηλεσκόπιο (VLT) του Ευρωπαϊκού Νοτίου Αστεροσκοπείου (ESO) στη Χιλή και του διαστημικού τηλεσκοπίου Hubble, φωτίζουν κάπως για πρώτη φορά τη φύση της μυστηριώδους σκοτεινής ύλης, που ονομάστηκε έτσι επειδή δεν αλληλεπιδρά καθόλου με το φως και την ορατή ύλη.

Κάθε γαλαξίας συνοδεύεται από τη δική του σκοτεινή ύλη. Από σκοτεινή ύλη αποτελείται περίπου το ένα τέταρτο του Σύμπαντος, ενώ αυτή, μέσω των βαρυτικών επιδράσεών της, αποτελεί την «κόλλα» που συγκρατεί τους γαλαξίες για να μην διαλυθούν. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, το 5% της συνολικής ύλης/ενέργειας του Σύμπαντος είναι ορατή συμβατική ύλη, το 27% σκοτεινή ύλη και το υπόλοιπο 68% η ακόμη πιο μυστηριώδης σκοτεινή ενέργεια. Καθαρά σε επίπεδο ύλης (μάζας) του Σύμπαντος, το 85% περίπου είναι σκοτεινή.

Η τεχνική

This image from the NASA/ESA Hubble Space Telescope shows the rich galaxy cluster Abell 3827. The strange blue structures surrounding the central galaxies are gravitationally lensed views of a much more distant galaxy behind the cluster. Observations of the central four merging galaxies have provided hints that the dark matter around one of the galaxies is not moving with the galaxy itself, possibly implying dark matter-dark matter interactions of an unknown nature are occuring. Credit: ESO

Οι αστρονόμοι μελέτησαν έμμεσα τη συμπεριφορά της σκοτεινής ύλης με τη μέθοδο του «βαρυτικού φακού» παρακολουθώντας την ταυτόχρονη σύγκρουση τεσσάρων γαλαξιών στο σμήνος γαλαξιών 'Αμπελ 3827, σε απόσταση 1,3 δισεκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη.

Η μέθοδος του βαρυτικού φακού (ή μικροφακού) που αναπτύχθηκε πρόσφατα έχει συμβάλει πολύ στη διαστημική εξερεύνηση τα τελευταία χρόνια. Η τεχνική βασίζεται σε ένα φαινόμενο που προβλέπεται από τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας, και βρίσκει εφαρμογή κυρίως στην αναζήτηση πλανητών. Οι ερευνητές επικεντρώνουν την προσοχή τους όταν ένα άστρο περνάει μπροστά από ένα άλλο, πιο μακρινό άστρο.

Κατά το πέρασμα αυτό το βαρυτικό πεδίο του πιο κοντινού άστρου – το οποίο σύμφωνα με τη Γενική Σχετικότητα κάμπτει τον περιβάλλοντα χωροχρόνο – διαθλά το φως του πιο μακρινού άστρου λειτουργώντας σαν μεγεθυντικός φακός μέσα από τον οποίο το άστρο και οι πλανήτες που κινούνται γύρω από αυτό γίνονται ορατά από τη Γη.

Το αποτέλεσμα είναι να αυξάνει το μέγεθος και η φωτεινότητα ενός κοσμικού σώματος ως και 20 φορές. Η ίδια μέθοδος χρησιμοποιείται και για τον εντοπισμό πολύ μακρινών γαλαξιών. Χρησιμοποιούνται ως βαρυτικοί φακοί πολύ μεγάλοι γαλαξίες οι οποίοι στρεβλώνουν και μεγεθύνουν το φως των γαλαξιών που βρίσκονται σε πιο μακρινές αποστάσεις

Η παρατήρηση

Για πρώτη φορά εντοπίζονται ενδείξεις ότι αλληλεπιδρά με τον εαυτό της. Using visible-light images from Hubble, the team was able to map the post-collision distribution of stars and also of the dark matter (coloured in blue), which was traced through its gravitational lensing effects on background light. Chandra was used to see the X-ray emission from impacted gas (pink). The team determined that dark matter interacts with itself and everything else even less than previously thought. The clusters shown here are, from left to right and top to bottom: MACS J0416.1-2403, MACS J0152.5-2852, MACS J0717.5+3745, Abell 370, Abell 2744, and ZwCl 1358+62. Credit: NASA/ESA/STScI/CXC, D. Harvey (Ecole Polytechnique Federale de Lausanne, Switzerland; University of Edinburgh, UK), R. Massey (Durham University, UK), T. Kitching (University College London, UK), and A. Taylor and E. Tittley (University of Edinburgh, UK

Επιστήμονες από διάφορες χώρες, με επικεφαλής τον Ρίτσαρντ Μάσεϊ του Ινστιτούτου Κοσμολογίας του βρετανικού Πανεπιστημίου του Ντάραμ συμπέραναν ότι, ως συνέπεια των γαλαξιακών συγκρούσεων, η σκοτεινή ύλη φαίνεται να επιβραδύνεται και να εμφανίζει έτσι μια αυξημένη απόσταση της τάξεως των 5.000 ετών φωτός από τον αντίστοιχο γαλαξία της.

Αυτό θεωρητικά μπορεί να εξηγηθεί αν, καθώς συγκρούονται οι γαλαξίες, οι αντίστοιχες σκοτεινές ύλες τους αλληλεπιδρούν, έστω και λίγο (η αλληλεπίδραση γίνεται με κάποιον «εξωτικό» άγνωστο τρόπο). Εφόσον αυτό όντως συμβαίνει, τότε για πρώτη φορά παρατηρήθηκε η σκοτεινή ύλη να αντιδρά σε μια άλλη δύναμη (με μια άλλη σκοτεινή ύλη) πέρα από τη δύναμη της βαρύτητας. Οι επιστήμονες δήλωσαν ότι χρειάζονται πάντως περισσότερες αστρονομικές παρατηρήσεις και προσομοιώσεις σε υπολογιστές για να βεβαιωθούν για αυτό που είδαν. Άλλοι αστρονόμοι εμφανίστηκαν επιφυλακτικοί μέχρι να προκύψουν περαιτέρω στοιχεία. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Monthly Notices of the Royal Astronomical Society».

Οι πρώτες έγχρωμες εικόνες του Πλούτωνα. NASA's New Horizons probe is visiting Pluto - and just sent back its first color photos

Το σκάφος New Horizons πλησιάζει τον πλανήτη-νάνο και τα φεγγάρια του. A rendering of New Horizons, shown with Pluto and three of its moons. Credit: (JHUAPL/SwRI)

Μετά από ένα επικό ταξίδι εννέα ετών το σκάφος New Horizons βρίσκεται στο τελικό στάδιο της προσέγγισής του στο σύστημα του Πλούτωνα. Το σκάφος αναμένεται να πλησιάσει τον απομακρυσμένο παγωμένο κόσμο στα μέσα Ιουλίου και να καταγράψει κοντινές εικόνες από την επιφάνειά του. Πλησιάζοντας το New Horizons καταγράφει συνεχώς εικόνες. 

Μια από τις νέες κοντινές και έγχρωμες εικόνες που κατέγραψε το New Horizons. Η μπροστινή φωτεινή κουκκίδα είναι ο Πλούτωνας και πίσω του διακρίνεται ο Χάροντας. NASA's New Horizons spacecraft returns its first color photos of Pluto (center) and its largest moon, Charon (lower left). Credit: NASA/Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Southwest Research Institute

H NASA έδωσε στη δημοσιότητα τις τελευταίες και πιο κοντινές που έχουν τραβηχτεί ποτέ, ορισμένες από τις οποίες είναι μάλιστα έγχρωμες. Σε μια από αυτές εικονίζονται ο Πλούτωνας και ένας εκ των δορυφόρων του, ο Χάροντας.

Η αποστολή

New Horizons becomes the first probe to explore Pluto in mid-2015. See how the New Horizons mission to Pluto works in our full infographic here. Credit: By Karl Tate, Infographics Artist

Το New Horizons θα περάσει πολύ κοντά από τον Πλούτωνα αλλά δεν θα τεθεί σε τροχιά γύρω από αυτόν. Θα συνεχίσει το ταξίδι του στη Ζώνη Κάιπερ που εκτείνεται μετά τον Πλούτωνα στην οποία βρίσκονται αμέτρητα μικρά και μεγάλα παγωμένα διαστημικά σώματα. 

A distant, detailed view of the entire surface of the dwarf planet Pluto, as constructed from multiple NASA Hubble Space Telescope photographs taken from 2002 to 2003. The center disk (180 degrees) has a mysterious bright spot that is unusually rich in carbon monoxide frost. Pluto is so small and distant that the task of resolving the surface is as challenging as trying to see the markings on a soccer ball 40 miles away. Credit: NASA

Ο Πλούτωνας εντοπίστηκε τη δεκαετία του 1930 και αποτέλεσε τον ένατο πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος.

Ωστόσο, το 2006 η διεθνής επιστημονική κοινότητα σε μια απόφαση που προκάλεσε πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις υποβίβασε τον Πλούτωνα στην κατηγορία των πλανητών-νάνων. Τη δεκαετία του 1970 ανακαλύφθηκε ο Χάροντας και τα τελευταία χρόνια εντοπίστηκαν άλλοι δύο μικροί δορυφόροι του Πλούτωνα, η Νύχτα και η Ύδρα.

Άκαρπη η αναζήτηση εξωγήινων πολιτισμών σε 100.000 γαλαξίες. A Scan Of 100,000 Galaxies Shows No Sign Of Alien Mega-Civilizations

Οι ερευνητές αναζήτησαν τα ίχνη θερμότητας που πρέπει να παράγουν προηγμένοι εξωγήινοι πολιτισμοί. A false-color image of the mid-infrared emission from the Great Galaxy in Andromeda, as seen by Nasa's WISE space telescope. The G-HAT team used images such as these to search 100,000 nearby galaxies for unusually large amounts of this mid-infrared emission that might arise from alien civilizations. Caption and image credit: NASA/JPL-Caltech/WISE Team/Penn State/Roger L. Griffith et al.

Θέτοντας σε εφαρμογή μια ιδέα που είχε προταθεί τη δεκαετία του 1960, διεθνής ομάδα αστρονόμων σάρωσε 100.000 γαλαξίες αναζητώντας τη θερμότητα που πρέπει να εκπέμπουν οι προηγμένοι εξωγήινοι πολιτισμοί. Η έρευνα, όμως, δεν απέδωσε καρπούς.

«Η ιδέα πίσω από την έρευνά μας είναι ότι, αν ένας ολόκληρος γαλαξίας έχει αποικιστεί από έναν προηγμένο πολιτισμό, η ενέργεια που παράγεται από τις τεχνολογίες του πολιτισμού αυτού θα ήταν ανιχνεύσιμη στα μήκη κύματος του μέσου υπέρυθρου» εξηγεί ο Τζέισον Ράιτ του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, εμπνευστής της προσπάθειας.

Η ακτινοβολία

Top image by Steve Burg.

Η έρευνα ουσιαστικά αναζήτησε τη θερμική ακτινοβολία που θα εξέπεμπαν οι υποδομές ενός προηγμένου πολιτισμού που έχει μάθει να αξιοποιεί την ενέργεια των άστρων του γαλαξία. Η ιδέα είχε προταθεί τη δεκαετία του 1960 από τον θεωρητικό φυσικό Φρίμαν Ντάισον, αναφέρουν οι ερευνητές σε ανακοίνωσή τους. H αναζήτηση αξιοποίησε μετρήσεις του διαστημικού τηλεσκοπίου WISE, ικανού να ανιχνεύει ακτινοβολία στην περιοχή του μέσου υπέρυθρου.

Από τους 100 εκατ. γαλαξίες που εξετάστηκαν, οι 50 βρέθηκαν να εκπέμπουν περισσότερη ακτινοβολία σε αυτά τα μήκη κύματος από ό,τι θα αναμενόταν. Ορισμένοι από αυτούς θα μπορούσαν να κατοικούνται, ωστόσο οι ερευνητές δεν μπόρεσαν να αποκλείσουν άλλες εξηγήσεις και καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η αναζήτηση δεν έδωσε πειστικά ευρήματα. Η έρευνα έχει γίνει δεκτή για δημοσίευση από την επιθεώρηση «Astrophysical Journal Supplement Series».