Τζον Νας (1928 – 2015). John F. Nash Jr., Math Genius Defined by a ‘Beautiful Mind,’ Dies at 86

O John Nash και η σύζυγός του Alicia Nash έχασαν τη ζωή τους χτες σε τροχαίο δυστύχημα στο New Jersey. Dr. Nash and his wife, Alicia, in Paris in 1960. By then, mental illness had begun to take its toll on him. Though the couple divorced in 1963, she stood by him, and they later remarried.

Μαθηματικός γίγαντας της Θεωρίας των Παιγνίων, ο Τζον Νας έγινε ευρέως γνωστός ως «Υπέροχος Άνθρωπος». Πράγματι, οι ιδέες που ξεπήδησαν από το ταραγμένο μυαλό του εφαρμόζονται παντού γύρω μας, από τα οικονομικά μέχρι την τεχνητή νοημοσύνη και την πολεμική στρατηγική. Η αλήθεια όμως είναι ότι το κινηματογραφικό πορτρέτο του Νας δεν ασχολήθηκε με τη σκοτεινή πλευρά του. Ο 86χρονος Νας σκοτώθηκε μαζί με τη σύζυγό του το Σάββατο σε ένα φρικτό τροχαίο ατύχημα στο Νιου Τζέρσι. Το ηλικιωμένο ζευγάρι, το οποίο είχε χωρίσει το 1963 για να ξαναπαντρευτεί το 2001, εκτινάχθηκε από ένα ταξί όταν ο οδηγός έχασε τον έλεγχο και προσέκρουσε σε κιγκλίδωμα.

Τα Παίγνια

«Η κεντρική ιδέα στην οποία στηρίζεται η έννοια της ισορροπίας Nash είναι ελκυστική χάρη στην απλότητά της. Από την στιγμή που οι παίκτες θα βρεθούν σε ισορροπία Nash, κανένας δεν μετανιώνει για την στρατηγική επιλογή του, σε προσωπικό επίπεδο. Μπορεί φυσικά, να στενοχωριούνται που ως ομάδα δεν μπόρεσαν να λειτουργήσουν διαφορετικά, αλλά, με δεδομένη τη συμπεριφορά των άλλων, κανένας δεν στεναχωριέται για τις δικές του, ατομικές πράξεις. Με αυτήν ακριβώς την έννοια, η ιδέα του Nash σηματοδοτεί μια ισορροπία «παιγνίου», δηλαδή εντοπίζει ένα «σημείο» στο οποίο θα ισορροπήσει «παιγνίου», δηλαδή εντοπίζει ένα «σημείο» στο οποίο θα ισορροπήσουν οι πράξεις και οι πεποιθήσεις των ορθολογικά σκεπτόμενων παικτών. Ωστόσο, το γεγονός ότι, από την στιγμή που θα επιτευχθεί η ισορροπία Nash, δεν θα υπάρχει λόγος να αισθάνονται οι ορθολογικά σκεπτόμενοι παίκτες στενοχωρημένοι δεν σημαίνει ότι οι παίκτες θα κινηθούν προς την ισορροπία αυτή! Όπως στη Φυσική, είναι άλλο πράγμα να ανακαλύπτουμε ένα σημείο ισορροπίας και εντελώς διαφορετικό να αποδεικνύουμε ότι το συγκεκριμένο σημείο ισορροπίας ασκεί βαρυτική έλξη σε όσους δεν βρίσκονται ακόμη σ’ αυτό. Δηλαδή, ότι το σημείο αυτό είναι ένας «ελκυστής», ο οποίος τραβά τους παίκτες που καθοδηγούνται από τη λογική και από μια προχωρημένη στρατηγική σκέψη. Αν οι ορθολογικά σκεπτόμενοι αναμένεται κάπως να προσελκυσθούν από κάποια συμπεριφορά που επιβεβαιώνει τους λόγους στους οποίους στηρίζεται (σε αντίθεση με τους ανορθολογικά σκεπτόμενους ανθρώπους, που το σκεπτικό τους δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια δικαιολογία), μπορούμε ασφαλώς να προβλέψουμε ότι οι παίκτες θα συγκλίνουν σε κάποια ισορροπία Nash μέσα στον πίνακα των αποδόσεων (που αποτελείται, εξ ορισμού, από τις στρατηγικές κάθε ατόμου οι οποίες δικαιολογούν κάθε επιλογή του άλλου ατόμου).» Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιάννη Βαρουφάκη, «Θεωρία Παιγνίων», εκδόσεις GUTENBERG. John F. Nash Jr. at his Princeton graduation in 1950, when he received his doctorate.

Ο Νας διέπρεψε στη Θεωρία των Παιγνίων, τον κλάδο των μαθηματικών που μελετά τη στρατηγική λήψη αποφάσεων. Παίρνει το όνομά της από παιχνίδια σαν το πόκερ, στα οποία οι παίκτες λειτουργούν λογικά αλλά εγωιστικά και προσπαθούν να προβλέψουν τις κινήσεις των συμπαικτών τους.

Tο βίντεο περιέχει τρεις σκηνές από την ταινία «Ένας υπέροχος άνθρωπος». Tο βίντεο που ακολουθεί περιέχει τρεις σκηνές από την ταινία «Ένας υπέροχος άνθρωπος». Η πρώτη σκηνή μας δείχνει τον Nash να παίζει ένα επιτραπέζιο παιχνίδι και να χάνει παρότι δεν είχε κάνει καμία λάθος κίνηση. Στη δεύτερη βλέπουμε τον Nash να εμπνέεται την έννοια της «ισορροπίας Nash» μέσα σε ένα μπαρ καθώς οι συμφοιτητές του θέλουν να προσεγγίσουν μια παρέα κοριτσιών και στην τρίτη να παρουσιάζει την εργασία του στον καθηγητή του.

Η θεωρία του του Νας για τα μη-συνεργατικά παίγνια, η οποία δημοσιεύθηκε το 1950 και έγινε γνωστή ως Ισορροπία Νας, παρέχει ένα εννοιολογικά απλό, αλλά ισχυρό μαθηματικό εργαλείο για την ανάλυση ενός ευρέου φάσματος ανταγωνιστικών καταστάσεων: από τις εταιρικές αντιπαλότητες μέχρι τη λήψη νομοθετικών αποφάσεων. Η προσέγγιση του Νας είναι σήμερα ευρύτατα διαδεδομένη στο πεδίο της οικονομικής επιστήμης και σε ολόκληρο το φάσμα των κοινωνικών επιστημών, ενώ έχει βρει εφαρμογές σε αρκετά ακόμα πεδία, όπως εκείνο της εξελικτικής βιολογίας.

Αυτού του είδους οι στρατηγικές αλληλεπιδράσεις χαρακτηρίζουν πολλές λειτουργίες της οικονομίας. Το 1964, ο Νας μοιράστηκε με δύο ακόμα μαθηματικούς το Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών για την ιδέα της «ισορροπίας σε μη συνεργατικά παιχνίδια», καθώς έδειξε ότι σε τέτοιου είδους αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε εγωιστικούς παίκτες υπάρχει πάντα μια λύση που αφήνει τους πάντες ικανοποιημένους.

Τα μαθηματικά του Νας αποτελούν σήμερα στάνταρτ εργαλεία των οικονομολόγων, και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της αμερικανικής στρατηγικής της περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, όταν το παιχνίδι ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση ακολουθούσε τη λογική του «εάν επιχειρήσεις να με εξαφανίσεις θα προλάβω να σε εξαφανίσω κι εγώ».

Fuck Your Buddy

The real life John Nash (second left) and his wife, Alicia (third right). Photograph: Getty Images.

Όμως η ιδέα ότι οι άνθρωποι είναι παίκτες που λαμβάνουν αποφάσεις με αποκλειστικά εγωιστικά κίνητρα ήταν ως βαθμό επηρεασμένη από την παρανοϊκή σχιζοφρένεια που διαγνώστηκε στον Νας το 1959, σε ηλικία 31 ετών.

Ο ιδιοφυής μαθηματικός πίστευε ότι ήταν στόχος κομουνιστικής συνωμοσίας και φανταζόταν ότι κάθε άνδρας που φορά γραβάτα, ακόμα και συνάδελφοί του, ήταν κομουνιστές που τον παρακολουθούσαν. Λόγω της παρανοϊκής καχυποψίας του, πίστευε πως όλοι οι άνθρωποι είναι καχύποπτα, εγωιστικά πλάσματα που μονίμως μηχανορραφούν προς όφελός τους. Αυτό ήταν εξάλλου η κεντρική ιδέα στο διαβόητο παιχνίδι Fuck Your Buddy, ή Γάμα τον Φίλο σου, που είχε αναπτύξει ο Νας (σήμερα είναι γνωστό και με τον λιγότερο προκλητικό τίτλο So Long Sucker ή Αντίο Κορόιδο). 

Ο μόνος τρόπος να κερδίσει κανείς σε αυτό το παιχνίδι είναι να προδώσει τους συντρόφους του. Όμως οι παίκτες δεν έπαιζαν πάντα με την εγωιστική στρατηγική που περίμενε ο Νας. Αναλυτές της RAND, μεγάλου αμερικανικού ψυχροπολεμικού think tank, λέγεται πως ζήτησαν από τις γραμματείς τους να παίξουν το παιχνίδι, και διαπίστωσαν με έκπληξη ότι οι παίκτριες επέλεγαν να συνεργαστούν αντί να «μαχαιρώσουν πισώπλατα» η μία την άλλη. Ο Νας παρέμεινε μόνο για λίγο σύμβουλος της RAND, καθώς απολύθηκε μετά τη σύλληψή του το 1954 σε στέκι ομοφυλόφιλων.

H απουσία και η απολογία

Russell Crowe as Dr. Nash in “A Beautiful Mind,” which won the Oscar for best picture. Credit: Eli Reed/Universal Studios

Η σύλληψη, η απόλυση, το προκλητικό Γάμα τον Φίλο σου απουσίαζαν από το κινηματογραφικό πορτρέτο του καθηγητή. Η ταινία Ένας Υπέροχος Άνθρωπος με τον Ράσελ Κρόου γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία, δέχθηκε όμως επικρίσεις για απόκρυψη αρνητικών πτυχών του Νας, κυρίως το γεγονός ότι ο μαθηματικός είχε εγκαταλείψει τη νοσοκόμα σύντροφό του όταν έμαθε ότι ήταν έγκυος στις αρχές της δεκαετίας του 1950.

Ο καθηγητής παραδέχτηκε τελικά το λάθος του για την ανθρώπινη φύση όταν τα συμπτώματα σχιζοφρένειας υποχώρησαν. Είχαν προηγηθεί αρκετές νοσηλείες, ενάντια στη θέλησή του όπως δήλωνε ο ίδιος, και μάλιστα χωρίς τη συστηματική λήψη αντιψυσωσικών φαρμάκων. Το 2007, ο καθηγητής εμφανίστηκε στην τηλεοπτική σειρά The Trap του BBC και παραδέχτηκε ότι οι άνθρωποι δεν λειτουργούν πάντα με εγωιστικά κίνητρα.

«Τα αξιοθαύμαστα επιτεύγματα του Τζον Νας ενέπνευσαν γενιές μαθηματικών, οικονομολόγων και επιστημόνων», δήλωσε στους New York Times ο Christopher L. Eisgruber, πρόεδρος του Πανεπιστημίου του Princeton στο οποίο ο Νας υπήρξε καθηγητής. «Η ιστορία της ζωής του με την Αλίσια», συμπλήρωσε ο Eisgruber, «συγκίνησε, επίσης, εκατομμύρια αναγνωστών αλλά και θεατών του κινηματογράφου, οι οποίοι θαύμασαν τη γενναιότητα του ζευγαριού που βρέθηκε αντιμέτωπο με τόσες προκλήσεις».

O καθηγητής των Μαθηματικών στο Princeton, Harold W. Kuhn, ο οποίος πέθανε το 2014 και υπήρξε παλιός φίλος και συνάδελφός του Νας, είχε πει για εκείνον: «νομίζω, ειλικρινά ότι στον 20ο αιώνα δεν υπήρξαν αρκετές μεγάλες ιδέες στον τομέα της οικονομίας. Ανάμεσα στις δέκα κορυφαίες ιδέες αυτού του πεδίου βρίσκεται, σίγουρα, η Ισορροπία Νας». Ο οικονομολόγος από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο Roger Myerson προχώρησε ακόμη περισσότερο, συγκρίνοντας τον αντίκτυπο της Ισορροπίας Νας στην οικονομία με την ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA στις βιολογικές επιστήμες.

Αρκετοί μαθηματικοί θεωρούν, επίσης, ότι η συνεισφορά του Νας στην εξέλιξη των καθαρών μαθηματικών υπήρξε σημαντικότερη από το έργο του στη θεωρία παιγνίων για το οποίο τιμήθηκε με Νόμπελ, τονίζοντας τη μεγάλη σημασία που είχε για την επιστήμη των μαθηματικών η προσφορά του Νας στη λύση του δύσκολου προβλήματος διαφορικής γεωμετρίας που προέρχεται από το έργο του μαθηματικού του 19ου αιώνα Μπέρναρντ Ρίμαν.

«Η Τζέιν Όστεν έγραψε έξι μυθιστορήματα», τόνισε στην εφημερίδα New York Times ο καθηγητής μαθηματικών στο Harvard Barry Mazur,ο οποίος όταν ήταν νέος στο ΜΙΤ ο Νας δίδασκε εκεί. «Νομίζω ότι η προσφορά του Νας στα καθαρά μαθηματικά είναι ανάλογου επιπέδου. Έγραψε πάρα πολύ λίγα πράγματα πάνω σε διαφορετικά θέματα, τα οποία όμως είχαν τεράστιο αντίκτυπο στην επιστήμη. Δεν μπορείς να βρεις αρκετούς μαθηματικούς σήμερα που να προσεγγίζουν την επιστήμη και τα σημαντικά προβλήματά της με αυτόν τον τρόπο».

Πηγή: www.tovima.gr

Χρωματιστά αβγά έκαναν οι δεινόσαυροι! Dinosaur eggs were vibrantly colorful, new research shows

Τα αβγά του Heyuannia huangi ήταν γαλαζοπράσινα πιθανώς για λόγους καμουφλάζ αλλά και για να ξεχωρίζουν από αβγά άλλων ειδών. Heyuannia huangi was a feathered dinosaur and the first oviraptor to be discovered in China. Its thought to have had an elaborate plume around its head, degenerate wings on small arms and fanned tail, much like other oviraptors discovered in Mongolia. An illustration of a Khaan oviraptor from Mongolia is shown.

Οι επιστήμονες θεωρούσαν μέχρι σήμερα ότι τα αβγά των δεινοσαύρων ήταν φυσικά πολύ μεγάλα σε μέγεθος αλλά το χρώμα τους λευκό. Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Βόννης που μελετώντας τα αβγά ενός δεινοσαύρου διαπίστωσαν ότι το χρώμα τους ήταν γαλαζοπράσινο.

Η ανακάλυψη

Αποτελούσε ένα είδος καμουφλάζ από πιθανούς εχθρούς. Experts believe that some dinosaurs laid blue eggs. They examined 66 million-year-old eggs (one example pictred) laid by oviraptor dinosaurs called Heyuannia huangi to find that they contain the same pigments as the colourful eggs produced by some modern birds.

Οι ερευνητές μελέτησαν τα αβγά του οβιράπτορα Heyuannia huangi,  ενός δεινοσαύρου που ζούσε πριν από 66 εκ. έτη στην Κίνα και το σώμα του ήταν καλυμμένο με φτερά και πούπουλα. Διαπίστωσαν ότι τα αβγά του διαθέτουν τις ίδιες χρωστικές ουσίες με εκείνες που διαθέτουν τα χρωματιστά αβγά που παράγουν ορισμένα σημερινά πτηνά. Οι ειδικοί εικάζουν ότι τα χρώματα στα αβγά των δεινοσαύρων αποτελούσαν ένα είδος καμουφλάζ ώστε να μην γίνονται αντιληπτά όταν εκείνοι θα απουσίαζαν για κάποιο χρονικό διάστημα από τις φωλιές τους.

Some of the oldest species of birds, such as emus, lay coloured eggs, with a previous study pinpointing the chemical origin of the dark turquoise colour. A stock image of emus hatching is shown.

Μια δεύτερη πιθανή «λειτουργία» των χρωματιστών αβγών είχε να κάνει με μια συνήθεια που φαίνεται ότι είχαν οι δεινόσαυροι και έχει διαπιστωθεί ότι έχουν και ορισμένα είδη σημερινών πτηνών. Πρόκειται για το φαινόμενο να πηγαίνει κάποιο είδος να αφήνει τα αβγά του στην φωλιά κάποιου άλλου είδους για να τα φροντίσει εκείνο. Όπως είναι ευνόητο οι κάτοχοι χρωματιστών αβγών μπορούσαν εύκολα να διακρίνουν ποια είναι τα δικά τους και να απομακρύνουν τα ξένα. Η ανακάλυψη που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Peer J Preprints» μπορεί να προσφέρει νέα δεδομένα για το πώς δημιουργούσαν τις φωλιές τους οι δεινόσαυροι και τη σχέση τους με αυτές.

Ένα ιωνικό κιονόκρανο από το Πρυτανείο της Αμβρακίας. An Ionic column capital from the Prytaneion of Ambracia

Το κιονόκρανο, η επιφάνεια του οποίου φέρει επένδυση μαρμαροκονιάματος, προέρχεται από το Πρυτανείο της Αμβρακίας (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας). The capital, which is coated with a thin layer of stucco, comes from the Prytaneion of Ambracia. (Photo: Ephorate of Antiquities of Arta)

Ένα ιωνικό κιονόκρανο, που είναι κατασκευασμένο από πωρόλιθο και χρονολογείται στην Ύστερη Κλασική Περίοδο, επέλεξαν να παρουσιάσουν στο ευρύ κοινό η Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας και το Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας ως «Έκθεμα του Μήνα» για τον Μάιο.

An Ionic column capital was chosen this time as “exhibit of the month” by the Ephorate of Antiquities of Arta and the Archaeological Museum of Arta. The capital is made of porous stone and as coated with a thin layer of stucco. It is dated in the Late Classical Period and comes from the Prytaneion of Ambracia. The artefact was found during excavation works. (Photo: Ephorate of Antiquities of Arta)

Το κιονόκρανο, η επιφάνεια του οποίου φέρει επένδυση μαρμαροκονιάματος, προέρχεται από το Πρυτανείο της Αμβρακίας και βρέθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφών. Το Πρυτανείο ήταν το σημαντικότερο δημόσιο κτίριο της Αμβρακίας. Το κτίριο λειτουργούσε ως χώρος συνεδριάσεων, διαμονής και σίτισης των Πρυτάνεων, καθώς και απεσταλμένων άλλων πόλεων.

Μαρμάρινο αγαλμάτιο Αφροδίτης από το Πρυτανείο της Αμβρακίας (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας). Marble figurine of Aphrodite from the Prytaneion of Ambracia. (Photo: Ephorate of Antiquities of Arta).

Μέσα στο κτίριο, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, αποκαλύφθηκαν χώροι συμποσίων (ανδρώνες), λίθινα ενεπίγραφα βάθρα αφιερωμένα σε θεούς της πόλης και ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο Αφροδίτης. Επίσης βρέθηκαν αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη του κτιρίου, όπως παραστάδες και σπόνδυλοι κιόνων αλλά και το συγκεκριμένο κιονόκρανο.

Ο βυζαντινός ναός της αγίας Θεοδώρας, στην Άρτα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας). The church of St. Theodora. (Photo: Ephorate of Antiquities of Arta).

Στο σημείο όπου βρισκόταν το Πρυτανείο κατά την αρχαιότητα, σήμερα υπάρχει ο βυζαντινός ναός της αγίας Θεοδώρας.

Το κιονόκρανο, που εκτίθεται στην Αίθουσα Α του Αρχαιολογικού Μουσείου Άρτας, μπορείτε να δείτε σε βίντεο που φιλοξενείται στο YouTube.

Χανς Μπέλμερ, Τα παιχνίδια της κούκλας. Hans Bellmer, Les jeux de la poupée

Hans Bellmer, Nora Mitrani & la poupée. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Μπέλμερ δημιούργησε μία φιγούρα μίας νεαρής κοπέλας με σχεδόν κανονικές αναλογίες, την οποία ο πατέρας του κινήματος του Σουρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν, χαρακτήρισε ως "το πρώτο και μοναδικό σουρεαλιστικό αντικείμενο με τέτοια καθολική και προκλητική δύναμη". Ο καλλιτέχνης επαναδημιούργησε την κούκλα σε διάφορες φόρμες. In the early 1930s, Bellmer created an almost life-sized figure of a young girl, which André Breton and Paul Eluard described as ‘the first and only Surrealist object with a universal, provocative power’. He recreated the doll in a variety of forms. This version makes the element of sexual fantasy explicit by reducing her to two sets of hips. It also derives from Bellmer’s desire to maximise the articulation of this substitute body/object through the use of ball joints. Indeed, this work was originally known as Ball Joint, and was exhibited in the 1936 Surrealist exhibition of objects held in Paris.

Είναι για τον Hans Bellmer μια κίνηση «προσωπικής απελευθέρωσης» που θα απασχολήσει τον σουρεαλιστή καλλιτέχνη ως το τέλος της ζωής του. Ένα μέρος της δουλειάς του Hans Bellmer παρουσιάστηκε ξανά στο Δυτικό Βερολίνο, οχτώ χρόνια μετά το θάνατο του γνωστού-άγνωστου αυτού σουρεαλιστή.

Plate from La Poupée, 1936. Bellmer constructed his first doll—"an artificial girl with multiple anatomical possibilities," he said—in 1933 in Berlin. He conceived it under the erotic spell of his young cousin Ursula, but he was also inspired by Jacques Offenbach's fantasy opera Les Contes d'Hoffmann (The Tales of Hoffmann, 1880), in which the hero, maddened by love for an uncannily lifelike automaton, ends up committing suicide.

Είναι ερωτικές φωτογραφίες, ζωγραφισμένες με το χέρι, φωτογραφίες της κούκλας του, οι περισσότερες από ιδιωτικές συλλογές του Paul Reissert, του αδελφού του Friedrich Bellmer, που είχε ασχοληθεί και προσωπικά με το «μηχανισμό» της κούκλας, της οποίας το κυριότερο χαρακτηριστικό ήταν ότι μπορούσε να διαλυθεί και να ξανασυνδεθεί στους πιο απίθανους συνδυασμούς και ακόμα από τη συλλογή του Frans Hermesmeyer. Οι κούκλες ήταν κατασκευασμένες από μέταλλο, από ξύλο, από πεπιεσμένο χαρτόνι, από γύψο και πορσελάνη.

Hans Bellmer & la poupée. A year later, at his own expense, Bellmer published Die Puppe (The Doll) (reprinted in French, as La Poupée, in 1936), a book of ten photographs documenting the stages of the doll's construction. The pictures created a stir among the Surrealists, who recognized its subversive nature, and French poet Paul Éluard decided to publish eighteen photographs of the doll in the December 1934 issue of the Surrealist journal Minotaure. In 1935 Bellmer constructed a second, more flexible doll, which he photographed in various provocative scenarios involving acts of dismemberment. These transformations of the doll's body offered an alternative to the image of the ideal body and psyche popularized in German fascist propaganda of the 1930s.

Ο Hans Bellmer γεννημένος το 1902, στις αρχές του αιώνα μας, δέχεται όλες τις επιδράσεις των ιστορικοπολιτικών μεταβολών. Παιδί ζει τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, στα χρόνια της μεγάλης ανεργίας (1920-23) εργάζεται σ’ ένα μεταλλουργείο και αργότερα σαν ανθρακωρύχος.

Hans Bellmer Autoportrait.

Παράλληλα, το 1923 παρουσιάζει την πρώτη του έκθεση από gouachen, στην Πολωνία, με περιεχόμενο πολιτικό και τίτλο: «Η Κοινωνική Αθλιότητα» που έχει ως αποτέλεσμα να διωχθεί από την Αστυνομία και αργότερα να καταφύγει στο Βερολίνο όπου αρχίζει τις σπουδές του στην εκεί Σχολή Καλών Τεχνών. Στενή γνωριμία με Georg Grosz και John Heartfield που σατιρίζουν με το έργο τους δηκτικότατα, την τότε πολιτική κατάσταση στη Γερμανία και αργότερα χρησιμοποιούν την τέχνη τους σαν όπλο ενάντια στον φασισμό.

Hans Bellmer, La Poupée, 1935-37. Gelatin silver print. 24.1 x 23.7 cm.

Ο Bellmer καταφεύγει το 1933 στο Παρίσι, όπου σαν αντίδραση για το φασιστικό καθεστώς πετάει το διαβατήριό του σ’ ένα υπόνομο και αρνείται με αυτή τη χειρονομία τη γερμανική του υπηκοότητα, γίνεται μέλος του σουρεαλιστικού κινήματος και αρχίζει την «κατασκευή» της κούκλας του. Είναι μια κίνηση «προσωπικής απελευθέρωσης» που θα τον απασχολήσει ως το τέλος της ζωής του.

Ο σουρεαλισμός δεν υπήρξε τόσο ένα ακόμα ρεύμα στην Τέχνη, όσο περισσότερο μια πολιτική κίνηση, μια κοσμοθεωρία που γύρευε να συνδυάσει τον Μαρξισμό με τη Φροϋδική ψυχανάλυση, να γκρεμίσει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο συνειδητό και στο υποσυνείδητο, στην πραγματικότητα και στο όνειρο.

Hans Bellmer, Les jeux de la poupée (The Games of the Doll). Paris: Les Éditions Premières, 1949. 15 hand-colored gelatin silver prints plus 2 trimmed, hand-colored gelatin silver prints, all mounted within the artist’s book. 10 x 7 3/4 x 1/2 in. (25.4 x 19.7 x 1.3 cm). Signed in pencil and stamped number '104' on the last page of book. Number 104 from an edition of 136. Text by Paul Éluard.

Τα παιχνίδια της κούκλας ανήκουν στο είδος της «πειραματικής ποίησης». Το πιο ενδιαφέρον παιχνίδι είναι αυτό που ο σκοπός του δεν προσδιορίζεται από πριν, αυτό που η εξέλιξή του μένει ανοιχτή, που αφήνει τόσες δυνατότητες, τόσα περιθώρια στη φαντασία, ώστε εδώ και εκεί να δίνει μόνο του ξαφνικές απαντήσεις σ’ εσωτερικά ερωτήματα. Τα ερωτήματα που θέτει ο Bellmer αφορούν το αιώνιο παιχνίδι του έρωτα, φυσικά απ’ τη σκοπιά του αρσενικού.

Hans Bellmer, Les jeux de la poupée, 1938-1949. Maquette.

Τα μικρά κορίτσια με τα πελώρια μάτια δεν τον ηρεμούν, αντίθετα εξάπτουν τη φαντασία του με ερωτήματα όπως «τι» κρύβουν πίσω από τη γοητεία τους, «τί» κρύβουν κάτω από τις φούστες τους, Τα βλέπει τρυφερά ευάλωτα, εύθραυστα σαν πορσελάνινα αυγά στολισμένα με περιστέρια και ζαχαρωτές γιρλάντες, στο βάθος όμως θέλει να αποδείξει μ’ ένα ξαφνικό και άκρατο μισογυνισμό, πόσο κούφια και άδεια είναι, πόσο ανόητος ο μικρός μηχανισμός τους. Από τη στιγμή που θέλγουν προετοιμάζουν κιόλας για εκείνον την απογοήτευση.

Hans Bellmer, Untitled, 1961 (from the series à Sade).

Αμύνεται ψάχνοντας, διαλύοντάς τες για να τις ξανασυνδέσει, χωρίς να πάψει να είναι δέσμιος της γοητείας τους, χωρίς να πάψει ποτέ να ψάχνει. Τούτα τ’ αποκομμένα μέλη, με κάποια άκρη δαντελωτού μισοφοριού, ένα γυάλινο μάτι, μια περούκα, έχουν πάνω τους κάτι το «άπιαστο», είναι ένα παράξενο φετιχιστικό παιχνίδι — για να μεταχειριστώ την ορολογία του Freud — που βρίσκει το κίνητρο και τα ερωτήματα στα βάθη του υποσυνείδητου ανάμεσα σε γιομάτα παλιά μπαούλα, μυτερά παπούτσια και φόβο. Πάνω στη δουλειά του Βellmer αναγνωρίζουμε την επίδραση του Baudelaire και του Sade που με τη μελέτη των έργων τους ασχολήθηκε ιδιαίτερα.

Hans Bellmer, Les jeux de la poupée, 1938-1949.

Η Xaviere Gauthier στο βιβλίο της «Σουρεαλισμός και Σεξουαλικότητα», καταφέρεται ενάντια στην ιδεολογία του σουρεαλισμού και ειδικότερα στο κεφάλαιο για τον Hans Bellmer και γράφει: «Αν ο σουρεαλισμός προσέφερε κάτι, τότε είναι στο επίπεδο ότι τόσο οι ζωγράφοι που τον αντιπροσώπευαν, όσο και ορισμένοι συγγραφείς μίλησαν ανοιχτά για τις διαστροφές τους» (“Surrealismus und Sexualität”, Xaviers Gauthier, μετάφραση στα γερμανικά Heiner-Noger, σελ. 264). Θα διαφωνήσω — Ακόμα και αν τούτο ήταν το μόνο επίτευγμα του σουρεαλισμού, το να εκφράσει, να ρίξει φως μέσα απ’ το γραπτό λόγο και το πινέλο στ’ άδυτα του υποσυνείδητου, να δείξει τις επιθυμίες, τους «Δράκους της σεξουαλικής Ζωής» (Masson), απλά σαν ένα μέρος της πραγματικότητας όχι μιας «κολοβωμένης», «ευνουχισμένης», αλλά μιας ολοκληρωμένης πραγματικότητας, θα ήταν — είναι — ήδη μια σημαντική συμβολή στην πολιτιστική εξέλιξη μια και η σεξουαλική επανάσταση είναι αναπόσπαστο μέρος μιας πολιτιστικής επανάστασης.

Karin Székessy, Hans Bellmer dans son Atelier.

Στην έκθεση παρουσιάστηκαν ακόμα φωτογραφίες της γνωστής Γερμανίδας Karin Székessy, ερωτικές φωτογραφίες εμπνευσμένες από τη βαθιά μελέτη του έργου του Bellmer, καθώς και του συντρόφου της, ζωγράφου της fantastische malerei — φανταστικής ζωγραφικής — Paul Wunderlich.

Hans Bellmer, Les jeux de la poupée, 1938-1949.

Για να παρουσιάσει την «κατασκευασμένη του κούκλα» ο Bellmer σαν κάτι το «υπαρκτό» δείχνει στις φωτογραφίες του τον περίγυρό της, ένα δέντρο, μια σκάλα, μια καρέκλα. Με λίγα λόγια κατασκευάζει ένα αμάλγαμα από μια «αντικειμενική πραγματικότητα», την καρέκλα, τη σκάλα, το δέντρο και από μία «υποκειμενική πραγματικότητα», την κούκλα, ένα αμάλγαμα μιας ανώτερης, μιας ολοκληρωμένης πραγματικότητας, μια και είναι «υποκειμενική» και συνάμα «αντικειμενική» μαζί. Τοποθετώντας την κούκλα του, ανάμεσα στον «υπαρκτό» και «μη υπαρκτό» κόσμο, την προσδιορίζει σαν ένα παθητικό μα συνάμα κινητό και κινούμενο «αντικείμενο». Κατ’ αυτό τον τρόπο αφήνεται καθαρότερα να εννοηθεί ο ρόλος της κούκλας σαν κίνητρο της πειραματικής ποίησης.

Hans Bellmer, Les jeux de la poupée, 1938-1949.

Η αρχή της κινητικότητας ανάμεσα στο «υπαρκτό» και «μη υπαρκτό» βασίζεται συμβολικά σ’ ένα σύστημα περιστρεφόμενων δακτυλίων στο κέντρο των οποίων κρεμιέται ένα σώμα κατά τέτοιο τρόπο ώστε καμία μεταβολή, καμία αναστάτωση στο περιβάλλον να μη μπορεί να ανατρέψει την ισορροπία του. Το γεγονός ότι πάνω σ’ ένα σώμα καμία δύναμη του περιβάλλοντος δεν επιδρά πέρα από τη δύναμη της βαρύτητας, φέρεται σαν σύμβολο της εγω-κεντρικότητας. Το σύστημα των περιστρεφόμενων δακτυλίων συνδέεται στην περιφέρειά του, όμως με τον περίγυρο, με το περιβάλλον έτσι που η ισορροπία του βασίζεται σε δυο αντιφατικές κινητήριες δυνάμεις την εγωκεντρική και την εξωκεντρική.

Ας δούμε αυτή την αντίθεση σαν κίνηση ανάμεσα στην υποκειμενική και στην αντικειμενική πραγματικότητα και ας προσπαθήσουμε έτσι διαλεκτικά να πιάσουμε το νόημα της δουλειάς του Bellmer.

Οι κούκλες του Bellmer, κατασκευασμένες επί τούτου δύσμορφες, ακρωτηριασμένες, διαμελισμένες, λειτουργούν ως υποκατάστατο της γυναίκας. Τις εμπνεύστηκε παρακολουθώντας μια παράσταση της όπερας του Jacques Offenbach «Τα Παραμύθια του Χόφμαν» και διαβάζοντας τις δημοσιευμένες επιστολές του αυστριακού καλλιτέχνη Oskar Kokoschka. «Το σώμα μοιάζει με μια πρόταση, η οποία φαίνεται να μας προσκαλεί να τη διασπάσουμε στα γράμματα που την αποτελούν, προκειμένου να αποκαλυφθούν εκ νέου τα αληθινά μηνύματά της μέσα από μια ατελείωτη σειρά αναγραμματισμών», γράφει σ' ένα σχόλιό του που συνοδεύει τα έργα της μούσας του Unica Zurn. Η επιλογή της κούκλας, που μοιάζει περισσότερο με θύμα σεξουαλικού εγκλήματος παρά με παραδοσιακό παιχνίδι, καταδίκασε τον δημιουργό της σε διαρκή απολογία για τη θεματολογία του, ενώ τα έργα του συγκαταλέγονταν ανάμεσα σ' εκείνα που το ναζιστικό καθεστώς χαρακτήρισε «εκφυλισμένα», αφού έρχονταν σε έντονη αντίθεση με την ιδεολογία της τελειότητας του σώματος της άριας φυλής. 

Hans Bellmer, La demie poupée, 1971. While in his drawings Bellmer was free to imagine all manner of contortions, his photographs depended on the poses he could contrive with his sculpted dolls, or poupées. These he constructed to allow a multitude of variations. His first version was more rigid; his second had a fully articulated body and included a spherical belly around which he could arrange up to four legs, four bulbous breasts, an upper torso, three pelvises, a pair of arms and the recycled head and hands of his first doll. It is this second version that most often features in his photography. By dressing the dolls in girls’ dresses with large ribbons in their hair and schoolgirls’ shoes, he added further variation. The figures could then be posed in bizarre situations on stairways and beds, or against trees, often as if in bondage. ‘La demie poupée’ is simpler in that it has only one leg, one arm and one breast. Like his earlier dolls, it wears an enormous bow at the back of its bald head, a white sock and ‘Mary-Jane’ shoe. Possibly, its most bizarre feature is its head, which is configured more like the head of a penis or the cleft of a buttock – only the small puckered mouth confirms that it is at least part human. These gender mutations are typical of Bellmer’s work but they also find contemporary resonance with the abject objects and images created by artists such as the Chapman brothers and Cindy Sherman, and aspects of works by Francesco Clemente and Dennis Del Favero.

Η «Demi- poupée» (1971), με το ένα πόδι, το ένα στήθος και με μία σχισμή αιδοίου στο κεφάλι που παραπέμπει σε κουμπαρά, ήταν ένα από τα πρωτοποριακά έργα που σίγουρα λειτούργησε ως πρότυπο στο «Bunny» της Sarah Lucas.

Το ύφος του Bellmer κυριαρχεί και στην περιβόητη φωτογραφία του Robert Whitaker που χρησιμοποιήθηκε ως εξώφυλλο στη συλλογή των Beatles «Yesterday and Today» (1966), πριν αποσυρθεί εξαιτίας διαμαρτυριών από μερίδα ενοχλημένων πολιτών. Ακόμη και σήμερα οι επισκέπτες της έκθεσης προειδοποιούνται πως κάποια από τα μοτίβα ενδέχεται να τους σοκάρουν.

Πηγή: Περιοδικό ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ, 1983.

Μελισσάνθη, Περσεφόνη

Φρέντερικ Λέιτον, Η επιστροφή της Περσεφόνης, 1891.

Απ’ το βασίλειο του Πλούτωνα επιστρέφω

του σκοτεινού μου συζύγου

κρατώντας ένα βλασταράκι για πυρσό

την πυρκαγιά της άνοιξης μ’ αυτό ν’ ανάψω

Στον Άδη ψύχος και φωτιά, κύκλος αδιάσπαστης σιωπής

πέρα από κάθε ελπίδα με κρατά δεμένη ζωντανή νεκρή

Στους πεθαμένους πλάι αγρύπνησα

είδα μες στ’ ανοιχτά τους μάτια τον ουρανό απολιθωμένο

κάθε λαμπρότητα του κόσμου να γυρνά σε τέφρα

Κανείς δεν γίνεται με το θνητό του σώμα

ν’ αντισταθεί σε τόσο ψύχος και φωτιά

Πέφτουν τα δάχτυλα νεκρώνονται

τα μάτια καίγονται στεγνώνουν

—μ’ από ’να δάκρυ του χιονιού κάτω απ’ τα βλέφαρα

μπορεί να μείνουν χρόνους φυλαγμένα—

Λόγια δεν έχει ο Άδης να σου μάθει

μόνο αν μπορέσει μια κραυγή να σου αποσπάσει

την ώρα που η φωνή σου σφίγγεται σε σιδερένια μέγγενη

Ακίνδυνα κανείς ποτέ δεν έμαθε τα μυστικά της κόλασης

Κοιτάχτε αυτό το βλασταράκι το πυρό που φέρνω

κι αν γίνεται, μαντέψετε ποιό είναι του Άδη το χρώμα.

Pinax of Persephone and Hades from Locri. Reggio Calabria, National Museum of Magna Graecia.

Από το βιβλίο: Μελισσάνθη, «Οδοιπορικό, Ποιήματα 1930-1984», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2000, σελ. 258.